36ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
TURISTIK FIRMALAR FAOLIYATINING EKONOMETRIK TAHLILI
Ikrom Abdurashitovich Shukurov
Samarqand iqtisodiyot va servís instituti, Oliy matematika kafedrasi assistant
o'qituvchisi ikrom.shukurov@mail.ru
Ushbu maqolada O'zbekiston Respublikasi bo'yicha 2005 yildan 2021 yilgacha bo'lgan davr davomida turistik firmalarning soni hamda ushbu firmalar tomonidan ko'rsatilgan xizmatlar ko'lami bo'yicha tahlil olib borilgan. Olib borilgan tahlil natijasida turistik firmalar soni va firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilgan shaxslar soni orasidagi bog'liqlik ekonometrik modeli tuzilgan. Tuzilgan ekonometrik model mezonlar yordamida baholanib, ekonometrik model yordamida kelgusidagi turistik firmalarga bo'lgan talab bashorat qilingan. Olib borilgan tahlillarga tayangan holda ko'rsatkichlar orasidagi bog'liqlik ilmiy asoslangan taklif va mulohazalar berilgan.
Kalit so'zlar: turist, mehmonxona, tashrif, viza, keluvchi turistlar, chiquvchi turistlar, regressiya, korrelyatsiya, korrelyatsion bog'lanish, ko'p omilli korrelyatsiya, regression modelning ahamiyatini baholash, Fisher mezoni, Styudent mezoni.
This article analyzes the number of tourist companies and the scope of services provided by these companies in the period from 2005 to 2021 in the Republic of Uzbekistan. As a result of the analysis, an econometric model of the relationship between the number of tourist companies and the number of people served by the companies was created. The established econometric model was evaluated using the criteria, and the future demand for tourism companies was predicted using the econometric model. Based on the conducted analysis, scientifically based suggestions and comments are given on the relationship between the indicators.
Keywords: tourist, hotel, visit, visa, incoming tourists, outgoing tourists, regression, correlation, correlation link, multi-factor correlation, evaluation of significance of regression model, Fisher's criterion, Student's
Nigora Jabborova
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti talabasi ninigor371 @gmail.com
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
criterion.
M April, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
O'zbekiston respublikasi prezidentining "O'zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi farmoni ijrosini ta'minlash maqsadida "Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta'minlash bo'yicha chora-tadbirlar to'g'risida"gi prezident qarori imzolandi.
Unga ko'ra, "O'zbekiston bo'ylab sayohat qil!" ichki turizmni rivojlantirish Dasturini amalga oshirish bo'yicha amaliy chora-tadbirlar rejasi tasdiqlandi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
2021 yil davomida mamlakatimizga tashrif buyurgan xorijiy turistlar soni 1 881 345 nafarga yetib, turistik xizmatlar eksporti 422,1 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. 8 025,2 ming nafar mahalliy aholi shundan, ayollar daftariga kiritilgan 124,4 ming nafar ayollar sayohati tashkil etildi. Hududlarda 133 ta yangi mehmonxona (xonalar soni 3 384 ta) va 210 ta xostel (xonalar soni 1 946 ta)lar faoliyati yo'lga qo'yilib, jami joylashtirish vositalari soni 1 442 ta ulardagi o'rinlar soni 71 247 taga yetkazildi. 1 096 ta oilaviy mehmon uy (xonalar soni 3 952 ta)lari tashkil qilinib, ularning umumiy soni 2 458 ta o'rinlar soni 21 018 taga yetdi. Turistlar uchun xizmat ko'rsatuvchi 137 ta yangi turistik tashkilotlar faoliyati yo'lga qo'yilishi natijasida ularning soni 1 483 taga yetkazildi. 2 Turistik obektlarda internet tarmog'iga ulanish uchun 2021 yilda 702 ta Wi-Fi nuqtalari tashkil etilib, ularning soni respublika bo'yicha 3450 taga yetkazildi. Shuningdek, yil boshida turizm infratuzilmasini yaxshilash, xususan, yo'lovchi sayyohlarning ko'zlangan manzil bo'ylab to'g'ri harakatlanishini ta'minlash bo'yicha jami 1747 ta, shundan 2021-yil davomida 437 ta turistik yo'l ko'rsatkichlari o'rnatildi. Turistlar tashrif buyuradigan obektlar, barcha turdagi avtomobillarga yoqilg'i quyish stansiyalari, yo'l bo'ylari va aholi gavjum joylarda respublika bo'yicha 1 502 ta sanitariya-gigiena shoxobchasi qurildi va ta'mirlandi. Respublika hududida mavjud 4114 ta AYoQShlarning sanitariya-gigiena shaxobchalari bilan ta'minlanganlik darajasi 85.0 foizga yetkazildi (3 491 ta AYoQShlar SGShlar bilan ta'minlangan).[5]
Turizm sohasida faoliyat olib borayotgan tadbirkorlik sub'ektlarini qo'llab-quvvatlash yo'nalishida:
- yangi turizm mahsulotlari va yo'nalishlarini ishlab chiqish hamda targ'ib qilish uchun 58 ta turoperator va gidlarga
KIRISH
510,0 mln. so'm miqdordagi grant;
M April, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal
- 97 ta joylashtirish vositalariga ular tomonidan ko'rsatilgan xizmatlar xarajatlarining bir qismini qoplash uchun 4,1 mlrd. so'm subsidiya;
- turoperatorlarga olib kelingan va xizmat ko'rsatilgan har bir turist uchun 26 415 dollar subsidiya; - turoperatorlarning avia va temir yo'l chiptalari bo'yicha xarajatlarini qisman subsidiyalash bo'yicha 102.9 mln. so'm mablag';
- 3 nafar tadbirkorlarning mehmonxonaga toifa (yulduz) olish yoki toifani oshirish uchun mehmonxonani renovatsiya, rekonstruksiya qilish hamda moddiy-texnika bazasini mustahkamlash xarajatlari uchun 1,2 mlrd. so'm subsidiya;
tematik ovqatlanish shoxobchalari, ovqat va oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berish, shuningdek, suvenir mahsulotlarini yetkazib berish bo'yicha xizmatlarni tashkil etish bo'yicha 4 ta loyiha tashabbuskorlariga 281,0 mln.so'm miqdorida grant mablag'lari;
yangi mehmonxona tashkil qilgan tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlash maqsadida 9 nafar investorlarga 33,3 mlrd. so'm hamda ulardan 1 nafariga tashkilotlarni franchayzing to'g'risidagi shartnoma asosida 52 400 AQSh dollari miqdorida subsidiyalar;
O'zbekiston bo'ylab sayohat qilish xarajatlarining bir qismini qoplash bo'yicha 52 nafar tadbirkorlarga 451,6 mln. so'm miqdoridagi subsidiya mablag'lari ajratildi.
Ushbu maqolada turistik firmalar faoliyatini iqtisodiy-statistik jihatdan tahlil qilish uchun statistik ma'lumotlarni O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy saytiga (https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/social-protection-2) murojaat etgan holda olindi.
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar o'rtasidagi o'zaro bog'lanishlarni o'rganish ekonometrika fanining muhim vazifalaridan biridir. Ushbu tahlilda turistik firma va tashkilotlar soni (Y) bilan turistik firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilgan shaxslar soni (Xi, X2, X3)orasidagi bog'liqlik o'rganilib, ularning o'zaro bog'liqlik regressiya tenglamasi tuzilgan. Quyida ushbu bajarilgan ishlarni ko'rsatib o'tamiz.
Yillar Turistik firma va tashkilotlar soni, Y Turistik firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilganlar soni, ming kishi, X1 Qabul qilinganlar soni, ming kishi, X2 Jo'natilganlar soni, ming kishi, X3
2005 258 582,7 437,4 145,3
2006 286 410,9 329,8 81
2007 399 583,7 524,5 59,2
April, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal
431
2008 346 557,8 518,9 39
2009 324 418,8 390,7 28,1
2010 313 363,3 332,4 30,9
2011 332 411,7 370,1 41,6
2012 358 511,6 431,7 53,8
2013 336 505,4 416,6 63,4
2014 343 514,1 419 61,2
2015 398 560,4 421,3 98,4
2016 433 465,4 351 80,1
2017 449 666,9 558,6 72,5
2018 502 713,2 613,4 84,9
2019 517 942 788,8 128,5
2020 337 212,3 186,2 18,6
2021 288 577,8 525,2 57,4
1-jadval. O'zbekiston Respublikasida Turistik firma va tashkilotlar soni (Y) va ular tomoniodan xizmat
ko'rsatilganlar soni (Xt, X2, X3)[5]
Ushbu statistik ma'lumotlarni tahlil qilish uchun Microsoft Excel dasturidan foydalanildi.
r korrelyatsiya koeffitsiyenti omillarning orasidagi bog'liqlik darajasini ko'rsatuvchi koeffitsiyentdir. r2 determinatsiya koeffitsiyenti regressiya tahlilining asosiy natijasidir. U erkli o'zgaruvchidan bashorat qilinadigan erksiz o'zgaruvchidagi dispersiyaning nisbati sifatida talqin qilinadi.
Turistik firma va tashkilotlar soni, Y
Turistik firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilganlar soni, ming kishi, X1
Qabul qilinganlar soni, ming kishi, X2
Jo'natilganlar soni, ming kishi, X3
Turistik firma va tashkilotlar soni, Y
Turistik firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilganlar soni, ming kishi, X1
Qabul qilinganlar soni, ming kishi, X2
Jo'natilganlar soni, ming kishi, X3
0,660394826
0,640432967
0,29028609
0,973256686
0,684068167 0,519772523
2-jadval. Turistik firma va tashkilotlar soni (Y) bilan turistik firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilgan shaxslar soni (X1? X2, X3)orasidagi korrelyatsion bog'lanish zichligi, muallifning qayta ishlagan ma'lumoti.[4]
April, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal
1
1
1
1
432
ryXi = 0,660394826 ga teng bo'lganligi sababli Y va orasidagi bog'lanish to'g'ri va o'rtachadan zichroq deb xulosa qilamiz. ryX2 = 0,640432967 ga teng bo'lganligi sababli Y va orasidagi bog'lanish to'g'ri va o'rtachadan zichroq deb xulosa qilamiz. ryX3 = 0,29028609 ga teng bo'lganligi sababli Y va orasidagi bog'lanish to'g'ri va o'rtachadan sustroq deb xulosa qilamiz. rXiX2 = 0,973256686 ga teng bo'lganligi sababli va X2 orasidagi bog'lanish to'g'ri va zich deb xulosa qilamiz. rXiX3 = 0,684068167 ga teng bo'lganligi sababli va X3 orasidagi bog'lanish to'g'ri va o'rtachadan zichroq deb xulosa qilamiz. rXzX3 = 0,519772523 ga teng bo'lganligi sababli X2 va X3 orasidagi bog'lanish to'g'ri va o'rtacha deb xulosa qilamiz.[1]
Determinatsiya koeffitsiyentining qiymati Xx,X2,X3 ning o'zgarishi darajasiga mos holda Y ning o'zgarishini anglatadi[2].
Tahlilning keying bosqichi Microsoft Excel dasturidan foydalanilgan holda regressiya tenglamasini y = a0 + a^ + a2x2 + a3x3 ko'rinishda izlaymiz, modelning sifati va ahamiyatini Fisher mezoni hamda Styudent mezonlari boy'icha baholaymiz[3].
ВЫВОД ИТОГОВ
Регрессионная статистика
Множественный R 0,809996328
R-квадрат 0,656094051
Нормированный R-квадрат 0,57673114
Стандартная ошибка 48,08394421
Наблюдения 17
Дисперсионный анализ
df SS MS F Значи мость F
Регрессия 3 57341,61661 19113,8722 8,267010872 0,002469403
Остаток 13 30056,85398 2312,065691
Итого 16 87398,47059
Коэффи циенты Станда ртная ошибка t-стат истика P-Значение Нижние 95% Верхние 95%
Y-пересечение 200,44776 41,90419083 4,783477776 0,000357276 109,9192651 290,9763
April, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal
433
Переменная X 1 2,3776319 0,783762391 3,033613227 0,009597862 0,684416253 4,070848
Переменная X 2 -2,0132604 0,791933808 -2,54220797 0,024551789 -3,724129413 -0,30239
Переменная X 3 -2,8414705 0,985611929 -2,882950655 0,012820611 -4,970755676 -0,71219
3-jadval. Turistik firma va tashkilotlar soni (Y) bilan turistik firmalar tomonidan xizmat ko'rsatilgan shaxslar soni (X1, X2, X3)orasidagi regression tahlili natijasi, muallifning qayta
ishlagan ma'lumoti.
3-jadvalga asosan у = а0 + а^х, + а2 х2 + а3х3 regressiya tenglamasining koeffitsiyentlari: а0 = 2 0 0,44776, а, = 2,3 7763 19, а2 = - 2,0 1 3 2 604, а3 = —2,8414705 . Bundan quyidagi regressiya tenglamasi hosil bo'ladi. у = 2 0 0,44776 + 2,3 7763 19 ■ х, — 2,0 1 3 2 604 ■ х2 — 2,8414705 ■ х3 (1)
XULOSA
Demak biz tuzgan (1) regressiya tenglamasi orqali turistik firmalar soni bo'yicha tahlilar olib borib, bashoratlash ishlarini amalga oshirish mumkin. Ushbu maqolada statsitik ma'lumotlarni tahlil qilgan holda regressiya tenglamasini tuzish, regressiya tenglamasini tuzishda eng kichik kvadratlar usuli asosida Excell dasturidan foydalanish ko'nikmalari taqdim etildi.
REFERENCES
1. Shodiev T.Sh. va boshqalar. Ekonometrika. -T.: TDIU, 2007. - 270 b.
2. Habibullayev I. Iqtisodiy matematik usullar va modellar: o'quv qo'llanma / O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. -Toshkent: "Tafakkur-Bo'stoni", 2012. 112 b.
3. Шукуров И.А., Парная регрессия и корреляция, Universum: Технические науки, научний журнал, Выпуск: 5(86), май 2021 г. Часть 1.
4. Shukurov I.A. Academic Research in Educational Sciences. Volume 4. Issue 4. 2023. ISSN: 2181-1385. Aholining kunlik daromadlari, o'rtacha kunlik ish haqi va ishsizlarning ortacha yoshi o'rtasidagi bog'lanishning ko'p omilli korrelyatsion-regression tahlili, 91-96 b.
5. uzbektourism.uz/downloads/files/Turizm_va_sport_vazirligi_svod_2021.pdf
April, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal
434
