Научная статья на тему 'ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИН СОЯНИНГ ДОН ҲОСИЛДОРЛИГИГА НИТРАГИН ҲАМДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ'

ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИН СОЯНИНГ ДОН ҲОСИЛДОРЛИГИГА НИТРАГИН ҲАМДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Д Э. Холдарова, Д А. Абдулғаниева

Республикамизнинг бир миллион гектардан ортиқ суғориладиган майдонларида ҳар йили кузги бошоқли дон экинлари етиштирилади. Демак, кузги буғдой йиғиштириб олингандан сўнг шунча миқдордаги майдонда такрорий экинлар етиштириш имконияти пайдо бўлади. Шуни ҳисобга олиб, кузги буғдойдан бўшаган майдонларда асосий эътиборни аҳолини кундалик озиқ-овқат талабларини қондирадиган дуккакли-дон, дон ҳамда сабзавот экинларини такрорий экин сифатида етиштириш келгусида республикада озиқ-овқат хавфсизлигини янада мустаҳкамлашга, аҳолини қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини тўла қондиришга замин яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИН СОЯНИНГ ДОН ҲОСИЛДОРЛИГИГА НИТРАГИН ҲАМДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ»

ТУПРОК УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИН СОЯНИНГ ДОН ХОСИЛДОРЛИГИГА НИТРАГИН ХАМДА МИНЕРАЛ УГИТЛАР МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ

Д.Э.Холдарова

к.х.ф.ф.д. (PhD)., доцент Д.А.АбдулFаниева

Тадкикотчи Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти

Республикамизнинг бир миллион гектардан ортик сугориладиган майдонларида хар йили кузги бошокли дон экинлари етиштирилади. Демак, кузги бугдой йигиштириб олингандан сунг шунча микдордаги майдонда такрорий экинлар етиштириш имконияти пайдо булади. Шуни хисобга олиб, кузги бугдойдан бушаган майдонларда асосий эътиборни ахолини кундалик озик-овкат талабларини кондирадиган дуккакли-дон, дон хамда сабзавот экинларини такрорий экин сифатида етиштириш келгусида республикада озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлашга, ахолини кишлок хужалиги махсулотларига булган эхтиёжини тула кондиришга замин яратади.

Ана шундай экинлардан бири соя экини булиб, ушбу экинни республикамиз шароитида асосий ва такрорий экин сифатида етиштириш имкониятлари мавжуд. Соя 1 гектар майдонда 70-80 кг дан 250 кг гача биологик азот туплайди. Уни тупрок унумдорлиги паст булган ерларда такрорий ва сидерат экин сифатида экиб, тупрок унумдорлигини ошириш мумкин.

Узбекистон Республикаси тупрокларида Rhizobium туганак бактериялари учрамайди, шунинг учун дуккакли ва дуккакли-дон экинлари уругларини экиш олдидан тугунак бактериялари (нитрагин) препаратлари билан инокуляция килиб экиш максадга мувофик хисобланади.

Х.Н.Атабаева, И.А.Исроилов (1998) лар томонидан утказилган купгина тажрибалардан олинган маълумотларга караганда, дуккакли-дон экинлари- мош ва сояни такрорий экин сифатида эрта муддатларда экиб, уларни 100 кг/га фосфор ва 50 кг/га калий билан озиклантирилганда дон хосилдорлиги 20,3-23,2 ц/га ни ташкил этганлигини аниклаган.

И.Анарбаев, М.Саттаров (2012) ларнинг маълумотларига кура, соя усимлиги учун минерал угитларнинг энг макбул меъёри N90 P90 K100 кг/га булиб, фосфор ва калийли угитларнинг 50 фоизи шудгордан олдин, колган кисми азотли угитлар билан экинни озиклантиришда 2 марта берилади. Биринчи озиклантириш соянинг 2-3 чинбарг чикарган даврида, иккинчи озиклантириш эса гуллаш даврининг охирида утказилади.

Х.Эргашева (2013) нинг таъкидлашича, мамлакатимизда соя етиштиришни кенг йулга куйишилиши тупрокнинг унумдорлигини ошириш билан биргаликда чорвачилик ва паррандачиликни озука баъзасини мустахкамлаб, озик-овкат саноати корхоналарини кимматли хом ашё билан таъминлайди.

Б.Мавлонов, А.Хамзаев, З.Бобокуловлар (2018) нинг маълумотларига кура, дуккакли-дон экинлари илдизларида яшайдиган туганак бактериялар атмосфера азотини узлаштиради ва тупрокни азот билан бойитади. Узбекистон шароитида мош, соя ва нухат усимликлари хар гектар ерда 40 кг дан 120 кг гача осон узлаштирадиган азот туплайди. Дуккакли-дон экинлари томонидан узлаштирилган азотнинг жуда куп кисми усимликнинг узида колади ва хосил йигиштириб олингандан сунг унинг бир кисми илдиз ва ангиз колдиклари оркали тупрокка кайтади.

Бизнинг тадкикотлар Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти хузуридаги "Ахборот-маслахат маркази (extension center)" давлат унитар корхонасининг укув тажриба участкаси далаларида олиб борилган булиб, кузги бугдойдан сунг такрорий экин сифатида соя экини уругларини экиш олдидан нитрагин билан ишлов бериш ва минерал угитларнинг турли меъёрларини куллашнинг тупрок унумдорлиги ва соянинг дон хосилдорлигига таъсирини аниклаш буйича дала тажрибалари олиб борилди.

Дала тажрибаси тупроги утлоки буз булиб, механик таркиби уртача кумок, сизот сувлари 4-5 метр чукурликда жойлашган, шурланмаган.

Тажрибада соя экини уругларини экиш олдидан Bradyrhizobium japonicum SB5 штаммидаги нитрагин билан ишлов берилган ва берилмаган фонларда минерал угитларнинг куйидаги угитсиз, РК 90:60, NPK 30:90:60, NPK 60:90:60 ва NPK 90:90:60 кг/га меъёрлари синаб курилди.

Тажриба даласи тупрогининг дастлабки агрокимёвий таркибини аниклаш максадида тажриба куйишдан олдин тупрокнинг 0-30 ва 30-50 смли катламларидан диагонал буйича 5 нуктадан тупрок намуналари олинди.

Олинган маълумотларга караганда, тадкикотлар утказилган даланинг 0-30 см тупрок катламидаги гумус микдори 0,828 % ни ташкил этган булса, умумий азот микдори 0,074 % ни, умумий фосфор микдори эса 0,130 % ни ташкил этганлиги аникланди. Тупрокнинг хайдов ости 30-50 см катламида эса тупрокдаги гумус микдори 0,701%, умумий азот микдори 0,066%, умумий фосфор микдори 0,112% оралигида булди. Озика элементларини харакатчан шакллари буйича олинган маълумотларга караганда, тупрокнинг хайдов (0-30 см) катламида нитратли азот микдори 13,90 мг/кг ни, хайдов ости (30-50 см) катламида эса 12,29 мг/кг, харакатчан фосфор микдори тупрокнинг 0-30 см катламида 25,26 мг/кг ни, 30-50 см катламида 21,84 мг/кг булганлиги

аникланди. Алмашинувчи калий микдори эса тупрокнинг 0-30 см катламида 330 мг/кг ни, 30-50 см катламида эса 296 мг/кг ни ташкил этди.

Бундан куриниб турибдики, тадкикотлар утказилган Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти хузуридаги "Ахборот-маслахат маркази (extension center)" давлат унитар корхонасининг укув тажриба участкасининг утлоки буз тупроклари классификация буйича азот билан жуда кам, фосфор билан кам, алмашинувчи калий билан эса куп даражада таъминланганлиги аникланди (1-жадвал).

Такрорий экин сифатида экилган соя экини уругларини экиш олдидан нитрагин билан ишлов берилиши ва сояни парваришлашда кулланилган минерал угитлар меъёрларини тупрокнинг агрокимёвий хоссаларига таъсир этганлиги кузатилди. Вегетация даври охирида соя экини уругларини экиш олдидан нитрагин билан ишлов берилиб, минерал угитларни турли меъёрларда кулланилиши тупрокдаги гумус микдорига уз таъсирини курсатди. Тупрокдаги гумус микдори тупрокнинг хайдов (0-30 см) катламида соя экини уругларини экиш олдидан нитрагин билан ишлов берилиб, хеч кандай минерал угитлар кулланилмаган угитсиз вариантда 0,829 % ни ташкил этган булса, нитрагин билан ишлов берилган фонда минерал угитларнинг NPK 30:90:60 кг/га меъёрлари кулланилган вариантда 0,861 % ни ташкил этди. Бу эса тупрокдаги гумус микдорини дастлабки курсаткичларга нисбатан 0,033 % га ортишини таъминлаган булса, NPK 60:90:60 кг/га кулланилган вариантда эса дастлабки курсаткичларга нисбатан 0,030 % га ортганлиги аникланди.

1-жадвал

Такрорий экинлар ва минерал ртитлар меъёрларини тупрокдаги озика моддалар микдорига таъсири, %

№ вар Тупрок катлам лари, см Умумий формаси, % Харакатчан формаси, мг/кг

Гумус N P N-NO3 Р2О5 К2О

Амал даври боши

0-30 0,828 0,074 0,130 13,90 25,26 330

30-50 0,701 0,066 0,112 12,29 21,84 296

Амал даври охирида

1 0-30 0,829 0,073 0,128 13,86 25,19 327

30-50 0,699 0,065 0,111 12,37 21,69 294

2 0-30 0,838 0,075 0,133 14,29 26,07 339

30-50 0,709 0,066 0,113 12,38 22,14 300

3 0-30 0,847 0,076 0,136 14,32 26,77 342

30-50 0,710 0,066 0,115 12,78 22,54 303

4 0-30 0,857 0,082 0,140 15,23 27,48 345

30-50 0,713 0,068 0,118 13,06 22,98 308

5 0-30 0,853 0,080 0,136 15,07 26,31 342

30-50 0,712 0,066 0,115 12,94 22,70 305

6 0-30 0,829 0,077 0,132 13,99 25,26 336

30-50 0,801 0,068 0,113 12,41 21,98 298

7 0-30 0,854 0,082 0,137 14,43 26,89 343

30-50 0,711 0,070 0,117 12,87 22,23 306

8 0-30 0,861 0,088 0,145 15,40 27,59 350

30-50 0,718 0,075 0,121 13,20 23,06 312

9 0-30 0,858 0,085 0,141 15,16 26,48 346

30-50 0,713 0,073 0,118 13,10 22,87 310

Тупрокнинг таркибидаги умумий азот микдори унинг хайдов (0-30 см) катламида соя экини уругларини экиш олдидан нитрагин билан ишлов берилиб, хеч кандай минерал угитлар кулланилмаган угитсиз вариантда 0,077 % ни ташкил этган булса, нитрагин билан ишлов берилган фонда минерал угитларнинг №К 30:90:60 кг/га меъёрлари кулланилган вариантда 0,088 % ни ташкил этди. Бу эса уз навбатида соя экинини экишдан олдинги дастлабки курсаткичларга нисбатан 0,014 % га ортишини таъминлади. №РК 60:90:60 кг/га кулланилган вариантда эса дастлабки курсаткичларга нисбатан 0,011 % га ортганлиги аникланди. Тупрокнинг таркибидаги умумий фосфор микдори ва озика моддаларнинг харакатчан шакллари буйича хам юкоридаги конуният кузатилди.

Такрорий экин сифатида экилган соянинг дон хосилдорлиги буйича олинган маълумотларга караганда, энг юкори дон хосили кузги бугдойдан сунг соя экини уругларини экиш олдидан азотни фаол узлаштирувчи туганак бактериялар билан ишлов берилиб, №К 60:90:60 кг/га микдорида минерал угитлар кулланилган 8-вариантдан олиниб, уч йилда уртача 28,4 ц/га ни ташкил этган булса, угитсиз назорат вариантида ушбу курсаткич 16,1 ц/га ни, соя уругини экиш олдидан азотни фаол узлаштирувчи туганак бактериялар билан ишлов берилган угитсиз вариантда 18,7 ц/га ни ташкил этди. №К 90:90:60 кг/га меъёрда кулланилган 4-вариантдан эса 27,0 ц/га микдорида дон хосили олинди (2-жадвал).

2-жадвал

Нитрагин ва минерал ртитлар меъёрларининг соянинг дон хосилига таъсири, ц/га

№ Маъдан угитлар меъёрлари, Ииллар буйича дон Уртача

вар кг/га (NPK) хосили, ц/га

2009 2010 2011

1 Угитсиз 16,0 15,2 17,2 16,1

2 Р90К50 18,8 20,3 21,5 20,2

3 N30 Р90К50 22,7 23,6 24,6 23,6

4 N60 Р90К50 26,2 27,5 29,4 27,7

5 N90 Р90К50 25,5 26,8 28,7 27,0

6 Угитсиз + Нитрагин 17,5 18,9 19,7 18,7

7 Р90К50 + Нитрагин 20,7 22,1 23,3 22,0

8 N30 РэоКбо + Нитрагин 26,4 28,0 29,1 27,8

9 N60 Р90Кб0 + Нитрагин 27,2 28,6 29,5 28,4

Юкорида келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики, киска навбатли алмашлаб экишнинг 1:1, кузги бугдой+такрорий экин соятуза тизимида кузги бугдойдан сунг такрорий экин сифатида етиштириладиган соя экини уругларини экиш олдидан азотни фаол узлаштирувчи туганак бактериялар билан ишлов берилиб экилиши натижасида сояни парваришлашда кулланиладиган маъдан угитлар меъёрлари сарфини 20-25% га камайтиришга хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Атабаева Х.Н., Исроилов И.А. Такрорий экилган соя навларининг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига минерал угитларнинг таъсири. // Шоличилик ва дуккакли-дон экинларини ривожлантиришнинг истикболлари: Халкаро симпозиум материаллари.- Тошкент, 1998. - Б.27-28.

2. Анарбоев И.. Саттаров М. - Соя сердаромад экин. //Ж. Узбекистон кишлок хужалиги. 2012. № 5. Б. 11-12.

3. Мавлонов Б., Хамзаев А., Бобокулов З. - Дуккакли дон экинларининг тупрок унумдорлигини оширишдаги ахамияти. //Узбекистон кишлок хужалик журнали. 2018. № 8. Б. 36.

4. Эргашева Х. Соя-келтиради сармоя. Узбекистон кишлок хужалиги, № 12, 2013 й, Б. 29.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.