Научная статья на тему 'ТУПРОҚНИНГ ОҒИР МЕТАЛЛАР БИЛАН ИФЛОСЛАНИШИ ВА АТРОФ МУҲИТГА ТАЪСИРИ'

ТУПРОҚНИНГ ОҒИР МЕТАЛЛАР БИЛАН ИФЛОСЛАНИШИ ВА АТРОФ МУҲИТГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

1280
168
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
минерал ўғитлар / чиқиндилар / тупроқлар / кадмий / анорганик бирикмалар.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ғайрат Муҳиддинович Бахранов

Тупроқни чиринди билан бойитиш, муҳитини яхшилаш, алмаштириб экишни жорий қилиш, тупроқнинг яшил қатламини сақлаш, кўкат ўғитлардан кенг фойдаланиш, умуман тупроқнинг физик ва кимѐвий хоссаларини яхшилаш тупроқ ва атроф-муҳитни ифлосланишдан сақловчи омиллардир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚНИНГ ОҒИР МЕТАЛЛАР БИЛАН ИФЛОСЛАНИШИ ВА АТРОФ МУҲИТГА ТАЪСИРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-193-196

ТУПРОКНИНГ ОГИР МЕТАЛЛАР БИЛАН ИФЛОСЛАНИШИ ВА

АТРОФ МУХДТГА ТАЪСИРИ

Гайрат Му^иддинович Бахранов

Самарканд давлат архитектура курилиш институти тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Тупрокни чиринди билан бойитиш, мухитини яхшилаш, алмаштириб экишни жорий килиш, тупрокнинг яшил катламини саклаш, кукат ^итлардан кенг фойдаланиш, умуман тупрокнинг физик ва кимёвий хоссаларини яхшилаш тупрок ва атроф-мухитни ифлосланишдан сакловчи омиллардир.

Калит сузлар: минерал уFитлар, чикиндилар, тупроклар, кадмий, анорганик бирикмалар.

КИРИШ

Of^ металларга фтор, ванадий, хром, марганец, кобальт, никель, мис, рух, мишьяк, молибден, кадмий, симоб, курFOшин, вольфрам, темир ва бошкалар киради. Атроф мухит учун энг хавфлилари симоб, курFOшин, кадмий, мишьяк, селен, фтор элементлари булса, булар ичида ута хавфлилари симоб, курFOшин ва кадмий хисобланади. Тупрокнинг OFир металлар билан ифлосланиш манбалари асосан металл ишлаб чикариш саноати чикиндилари ва турли ёкилFиларнинг ёниш махсулоти, автомобил тутунлари хамда чикинди газлар, кишлок хужалигида ишлатадиган кимёвий уFитлар ва бошкалардир. Х,озирги пайтда кумир, нефт, газ ва бошка ёкилFилардан фойдаланиш шу даражада ошиб кетганки, буларнинг чикиндилари атроф мухитни ифлослантириб келмокда. Автомобил тутунлари ва ташландик газлар оркали тупрок катлами курFOшин билан захарланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Of^ металлар тупрок катламига биоцидлар ва минерал уFитлардан фойдаланганда хам тушади. Of^ металларнинг тупрок устида йотилиши бир неча хил омилларга яъни асосан ифлослантирувчи манбанинг хоссаси, регионнинг иклим шароити, геокимёвий омиллар ва умуман ланшафт шароитига боFлик. Of^ металлар тупрокдан усимликка, ундан озикланиш занжири буйлаб одам ва хайвонларга зарарли таъсир килиши мумкин. Захарли

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-193-196

кимёвий элементлар ичида энг хавфлиси симоб булиб, унинг метилсимоб бирикмаси табиатдаги анорганик бирикмалардан анаэроб шароитда органик моддалар иштирокида хосил булиши мумкин. Бундай шароит саноат чикиндилари ташланувчи сув хавзалари тубидаги чукинди ёткизикларида хосил булади. Метилсимобнинг иккинчи манбаи Fалла омборларида моFор замбуруFларига карши ишлатиладиган кимёвий препаратлардир. Симоб атмосферага тошкумир ёкишдан хосил булган тутун ва симоб билан захарланган сув хавзалари сувини буFланишидан чикади. Бунда симоб хаво окими билан куп жойларга таркалиши ва баъзи ерларга утириб колиши мумкин. Симоб бирикмалари, жумладан метилсимоб сув, тупрок, усимлик ва бошка озикланиш занжирлари оркали утиб бориб, охири одам организмига тушиши мумкин.

Одам организмидаги симоб микдори рухсат этилган мъёридан ошиб кетса, у вактда буйрак, жигар ва хатто мияга кучли таъсир килиб, асаб касалини келтириб чикариши ва бу касаллик хатто улимга олиб келиши мумкин. KурFOшиннинг энг захарли бирикмаси автомашиналарнинг детонациясини камайтириш учун бензинга кушиладиган тетраэтил курFOшиндир. Бундай бензиннинг бир литри ёнишида хавога 200-400 мг кУрFOшин ажралиб чикади.

Битта автомашина хавога йил давомида бир килограмгача кУрFOшин ажратиб чикариши мумкин. Х,озир ер юзида автомобиллар сони 250 миллиондан хам ошиб кетганлигини хисобга олсак, хар йили ер шари канча микдор кУрFOшин захари билан захарланаётгани маълум булади. KурFOшиннинг одам конидаги токсик микдори миллиондан 0,8 кисмига туFри келади, яъни одам овкат билан бир кунда 40 мг кУрFOшин олса, демак унинг конидаги кУрFOшин микдори бир миллиондан 0,4 кисмга купаяди.

МУ^ОККАМА ВА НАТИЖАЛАР

KурFOшин чанги тупрок устига утириб, органик моддалар билан бирга тупрокка шимилади, сунгра тупрок эритмаси билан тупрок катламларига таркалиши мумкин. Лекин у тупрокдан ташкарига жуда оз микдорда чикариб ташланади. Тупрокда курFOшин бирикмаларининг купайиши микроорганизмлар, айникса фойдали организмларнинг камситишига олиб келади. Тажрибалардан маълум булишича, чириндига бой тупрокка 0,1 ва 0,5 % кУрFOшин кушилганда бактериялар колоннасининг ривожланишини 50-75% га камайган. Кадмий элементи жуда оз микдорда одам конидаги канд моддасини

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-193-196

бошкариб туриш учун жуда зарур. Бирок кадмий микдори меъёрдан ортиб кетса, у кандай бирикмада булмасин инсон организимига ута захарлилик килади. Кадмий суякни муртлаштиради, кон босимини кутаради, захар сифатида жигар ва буйракда тупланади. Кадмий суперфосфат yFrn^ хамда фунгицидларнинг кушимча аралашмаси сифатида тупрокка тушади. Кадмий пластмассага мустахкамлик яратиш учун кушилади ва пластмасса ёкиб юборилгандан кейин тутун билан атмосфера хавосида пайдо булади.

Кадмий минерали рух яримметалл рудалари билан бирга учрайди. Тупрокнинг кадмий элементи билан ифлослантирувчи асосий манба рух элементи ишлаб чикариш корхонаси хисобланади. Бунга кушимча килиб турли буёклар ва электротехника махсулотлари ишлаб чикариш корхоналари хам кадмий микдорини оширади.

Кадмий элементи ванадий, рух элементи сингари тупрокнинг чириндили катламида тупланади. Бирок унинг тупрокдан чикиб кетиши жуда суст боради. Кадмийнинг тупрок катламларида таксимланиши ва ландшафтларда таркалиши бошка металлар, хусусан рухга ухшаш булади. Бирок рухга караганда кадмий тупрокда унчалик мустахкам ушланиб турмайди. Кадмий чириндига бой, нейтрал ёки кучсиз ишкорий тупрокларга яхши сингади. Енгил механик тартибли, айникса чириндиси оз тупрокларда кадмий миграцияси кучли боради. Кадмийнинг тупроклардаги микдори хар хил. Масалан, кул тусли тупрокларда 1 мг/кг гача булса, кора тупрокда 15-30 мг/кг, кизил тупрокларда 60 мг/кг гача булиши мумкин. Шунга кура кадмийнинг зарарли микдори хам турли тупрокларда хар хил учрайди.

Кадмий билан захарланган тупрокларда ферментларнинг активлиги ва микрооргнизмларнинг фаолияти сусаяди. Тупрокдаги купчилик умурткасиз жониворлар уз таналарида кадмий элементи йотиш кобилиятига эга булади. Масалан, ёмFир чувалчанги, шилликлар ва куртлар кадмийни кУрFOшинга караганда 10-15 марта ортик сингдиради. Шунга кура тупрокнинг устки катламидаги кадмий микдори миллиондан 42 булакни ташкил килганида ёмFир чувалчанги танасида 170, шу чувалчанглар билан озикланган кушлар танасидаги микдори хатто миллиондан 390 булакгача боради.

ХУЛОСА

Кадмий усимликларга хам таъсир килади, бирок унинг таъсир кучи усимликнинг тури, тупрок шароитига боFлик. Кадмий элементига энг

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-193-196

чидамлилиги шоли, чидамсизи салат ва исмалок хисобланади. Тажрибада хосилнинг кескин камайиб кетиши кадмийнинг тупрокдаги микдорини шоли учун 640 мг/кг, помидор учун - 170 мг/кг, салат ва исмалок учун 4-13 мг/кг дан ошиб кетиши натижасида руй беради. Маргумиш тупрокка, асосан кумир кули, металлургия ва минерал уFитлар саноати чикиндилари оркали тушади, маргумиш туFрисидаги маълумотлар унчалик куп эмас, лекин унинг таркибидаги актив темир, альюминий ва кальций элементлари тупрокда мустахкам ушланиб колиши маълум. Бу элемент жуда захарли хисобланади, масалан, маргумиш билан ифлосланган тупрокларда ёмFир чувалчанглари бутунлай кирилиб кетади ва таркибидаги маргумишнинг микдори 165 мг/кг булган тупрокда маккажухори мутлако хосил бермайди.

Тупрокни чиринди билан бойитиш, мухитини яхшилаш, алмаштириб экишни жорий килиш, тупрокнинг яшил катламини саклаш, кукат уFитлардан кенг фойдаланиш, умуман тупрокнинг физик ва кимёвий хоссаларини яхшилаш тупрок ва атроф-мухитни ифлосланишдан сакловчи омиллардир.

REFERENCES

1. КМваК 2.04.03-97. Канализация. Ташки тармоклар ва иншоотлар. Уз.Рси Давлат архитектура ва курилиш кумитаси - Т, 1997

2. Крайнов С.Р., Швец В.М. Геохимия подземных вод водохозяйственно-питьевогоназначения. М., 1987. 237 с.

3. Дривер Дж.Геохимия природных вод:Пер.с англ.-М.: Мир,1985.-440 с.,ил.

4. Свинцов А. А. Введение в мембранную технологию . Учебное пособие. - М. 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.