Научная статья на тему 'ТРАНСПОРТ ТИЗИМИ-ГЕОГРАФИК ТАДҚИҚОТЛАР ОБЪЕКТИ СИФАТИДА'

ТРАНСПОРТ ТИЗИМИ-ГЕОГРАФИК ТАДҚИҚОТЛАР ОБЪЕКТИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

280
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
транспорт / логистика / фасл / жозиба / темир йўл / мавсум / иқтисодий баҳолаш / transportation / logistics / season / attraction / rail / season / economic evaluation

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Адҳам Абдуганиевич Ниязов

Ушбу мақолада транспорт тизимининг тузилиши логистикаси иқтисодий жиҳатдан баҳоланиш йўллари ва усуллари хақида ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — Адҳам Абдуганиевич Ниязов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article describes the ways and means of economically evaluating the logistics of the structure of the transport system

Текст научной работы на тему «ТРАНСПОРТ ТИЗИМИ-ГЕОГРАФИК ТАДҚИҚОТЛАР ОБЪЕКТИ СИФАТИДА»

ТРАНСПОРТ ТИЗИМИ-ГЕОГРАФИК ТАДЦЩОТЛАР ОБЪЕКТИ

СИФАТИДА

Адхам Абдуганиевич Ниязов

Тошкент вилояти Чирчик Давлат Педагогика Институти География кафедраси магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада транспорт тизимининг тузилиши логистикаси иктисодий жихатдан бахоланиш йуллари ва усуллари хакида ёритилган.

Калит сузлар: транспорт, логистика, фасл, жозиба, темир йул, мавсум, иктисодий бахолаш

TRANSPORT SYSTEM AS AN OBJECT OF GEOGRAPHICAL RESEARCH

Adham Abduganiyevich Niyazov

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region Master Student of Geography

ABSTRACT

This article describes the ways and means of economically evaluating the logistics of the structure of the transport system.

Keywords: transportation, logistics, season, attraction, rail, season, economic evaluation

КИРИШ

География фани кадимги фан сифатида ривожланиб келмокда. Дастлаб география факатгина худуднинг табиати, ахолиси ва хужалигини ёритадиган фан сифатида каралган булсада, жамиятнинг ижтимоий-иктисодий тараккиёт ва маданий усиши давомида давомида ундан катор янги сохалашган фанлар ажралиб чикди. Хрзирги кунда хам бундай фанларнинг вужудга келиши давом этмокда.

Географиянинг шундай сохавий фанларидан бири транспорт географияси хисобланади. Мазкур фан айникса хозирги бозор иктисодиёти шароитида, савдо-сотик муносабатлари фаоллашган, истеъмолчилар ва ишлаб чикарувчилар уртасида ахборот алмашинуви тезлашган даврда ахамияти ортиб бормокда. Шу билан бирга истеъмолчиларга(ахоли, ишлаб чикариш

корхоналари ва хк) махсулот(хизмат) етказиб бериш хамда ишга ёки уйга етиб келиш масалаларида вактни тежаш устуворлик килаётганлиги фаннинг долзарблигини курсатмокда.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Транспорт географияси бизнинг худудимизда кадимдан ривожланиб келган. Зеро, Узбекистон худуди Шарк ва Гарбни боглашга хизмат килган 12 минг км дан узунрок булган Буюк ипак йулининг чоррахасида жойлашганлиги ахамият касб этган. Айнан Буюк ипак йули утган худудларда шахарлар ривожланган, хизмат курсатиш сохалари тараккий этган. Шаркда Сарик денгиз сохилидан бошланиб Хитойнинг бир неча шахарлари оркали утиб келган тарихий йул Фаргона водийсидаги шахарлар билан туташган, сунгра уз навбатида Самарканд, Бухоро, Термиз каби шахарларимиз оркали йуналишни давом эттирган. Буюк ипак йулининг Фаргона водийсида иккита тармокка (шимолий ва жанубий) ажралиши яна бошка куплаб шахарларни хам камраб олишга имкон берган. Бу йул XVI асргача, яъни Буюк географик кашфиётлар давригача Шарк ва Гарбни богловчи асосий йул макомида булган. Буюк географик кашфиётлар даврида янги денгиз йулларининг очилиши натижасида Буюк ипак йулининг ахамияти тушган булсада, анънавий йуллар оркали кушни мамлакатлар билан савдо-алокалари давом этаверган.

Буюк ипак йулидан ташкари юртимиз худудидан кадимда "Лаъл йули", Шимолий йул каби минтакавий ва махаллий йуллар хам утганки бу олдимизга юртимиз транспорт географияси тарихини, шаклланишини, хозирги холатини чукур урганиш, тахлил килиш заруратини куяди.

Бугунги кунда мамлакатимизда транспорт географиясига оид кулланмалар етарли эмас. Мамлакатимизда транспорт географияси географиянинг энг кам урганилган тармокларидан бири булиб, мавжудлари хам биринчи навбатда иктисодий ёндошувдаги тадкикотлардан иборат. Жумладан 1960 йилларда Узбекистон транспортининг шаклланиш ва ривожланиш масалаларини кенг микёсда С.М. Ходжаев урганган булса, Узбекистон транспорт турининг жойланиш ва ривожланиш масалалари билан Д.И. Менгелдин шугулланган. Шу билан бирга 1964 йилда М.Н.Адилов, Р.В.Набиев ва Т.К.Камоловлар, 1970 йилда Е.К.Умаров, 1999 йилда К.У. Улжабоев мазкур йуналишда тадкикотлар олиб борган. Шу уринда А.А. Исаевнинг "Транспорт географияси" номли услубий кулланмаси сохани кенгрок ёритганлиги, охирги маълумотлар билан берилганлиги жихатидан ахамиятлидир.

Аммо сохага оид илмий тадкикот ишлари олиб борилмаган. Нафакат вилоят ёки иктисодий район балки мамлакат микёсида транспорт географиясининг вужудга келиши, жойлашиши, шаклланиши, ривожланиши, унинг бошка сохалар ривожига кушаётган хиссаси, ахоли пунктларининг таркиб топишига, хизмат курсатиш шахобчаларининг пайдо булишига, ахоли бандлигини таъминлашдаги урнига, юк ва йуловчи ташиш харажатларининг макбуллаштиришдаги хиссасига тухталиб утилмаган.

НАТИЖАЛАР

Биламизки мамлакатимиз географик жихатдан материк ичкарисида, континентал минтакада жойлашганлиги сабабли бевосита денгизга чикиш имкони йук давлатлар каторига киради. Жахонда денгизга чикиш учун камида 2 та давлатнинг худудидан утиши керак булган икки(бири Лихтенштейн) давлатдан биридир. Бу эса транспортнинг бошка турлари имкониятларидан янада туларок фойдаланиш, мавжудларининг самарадорлигини бахолаш, янги йуналишларини барпо этишни кун тартибига куяди.

Мамлакатимизда куруклик( автомобил, темир йул, кувур) ва хаво, кувур ва электрон(электр узатиш линиялари) транспортлари яхши йулга куйилган. Сув транспорти кисман Амударёда махаллий юк ташиш даражасида олиб борилади. Биргина автомобил йулларини тахлил килиб курсак, Республика ички хужалик йулларининг умумий узунлиги 141 882,2 км ни ташкил этади. Шундан 337,3 км цемент-бетон, 50 767,1 км асфалтбетон, 3 716,8 кора коплама, 47 636,3 км шагал, 39 424,6 км тупрок копламалидир.

2017 йил маълумотларини куриб чикадиган булсак, Республикамизда автомобиллар учун юк ташишнинг уртача масофаси 55 км булгани холда юк хажми 27,5 млрд т/км ни, темир йул транспорти учун юк ташишнинг уртача масофаси 369 км булиб, 22,9 млрд т/км ни, кувур транспортида уртача масофа 846 км булганда 33,0 млрд т/км ни, хаво транспортида уртача масофа 5079 км булиб, юк микдори 156,9 млн/км ни ташкил килган.

Бундан куриниб турибдики киска масофали юк ташишда автомобил транспортининг устунлиги, узок масофали юк ташишда хаво транспортининг устунлиги мавжуд. Шунингдек ишчи кучини жалб килиш буйича устунлик эса темир йул ва кувур транспортида намоён булади.

Рельеф жихатидан мамлакатимизнинг жанубий ва шаркий томонлари тоглик ва тог оралиги водийлардан, гарби ва шимоли-гарбий кисми асосан текисликдан иборат эканлиги хам транспорт йулларини курилишида уз аксини топган. Шунингдек, транспорт тугунларининг вужудга келишида саноат

шахарларининг, фойдали казилмаларнинг, ахолининг зичлигининг хам катта урни бор. Транспорт тугунлари айникса йирик саноат шахарлари, вилоят марказларида купрок таркиб топганлиги хам бежиз эмас.

География ва итисод мутахассислари транспортни "мамлакатнинг кон томири" деб аташига асос бор албатта. Чунки транспорт йуллари утган, транспорт катновлари тигиз булган йуналишларда турли хизмат курсатиш шахобчалари(транспорт воситаларига хизмат курсатиш, умумий овкатланиш, мехмонхона, дам олиш, сугурта хизмати, логистика ва хк)ни таркиб топади, ахоли бандлиги таъминланади, худуднинг инфратузилмаси ривожланади.

МУ^ОКАМА

Транспорт йуллари ва транспорт турининг жойлашувига турли омиллар таъсир курсатади. Булар:

-табиий шароит(рельеф, иклим, гидрографик объектлар, тупрок-грунт коплами);

-худуднинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражаси; -худудда яшовчи ва уни узлаштираётган ахолининг жойлашиши ва маданияти;

-сиёсий-географик хусусиятлари;

-асосий транспорт окимлари ва уларнинг йуналишлари; -транспорт турлари тармогининг конфигурацияси; -транспорт тури хизмат курсатаётган маконнинг хусусиятлари. Бизнинг фикримизча, дастлаб транспорт йуналишлари ишлаб чицарувчи ва хом-ашё нуцталарини, ишлаб чицарувчи ва буюртмачи, хизмат курсатувчи ва мижозлар, бир ауоли пункти ва иккинчи ауоли пункти уртасидаги алоцаларни йулга цуйишга хизмат цилиш учун цурилсада, уз навбатида йуналишлар атрофида бошца ауоли пунктларининг таркиб топишига, инфратузилманинг шаклланишига, савдо-сотицнинг ривожланишига, цолаверса шу худудда илм-фан ва маданиятнинг янада бойишига хизмат цилади.

Узбекистон шароитида Урта Осиёнинг марказида жойлашганлигидан келиб чикиб, кушни давлатларнинг узаро савдо-иктисодий муносабатларининг олиб борилишига хизмат килувчи халкаро ахамиятдаги йулларнинг ахамияти нихоятда катта. Юртимиз худудида транзит юк ташувларининг фаоллашуви ва тигизлашуви мамлакат иктисоди учун катта даромад манбаи хисобланади. Шундан келиб чикиб юртимиздан утувчи, транзит юк ташишга хизмат килувчи халкаро йулларни янада ривожлантириш масаласи мухимдир.

Республикамиз микёсида умумий автомобил йулларининг узунлиги 42 695 км булиб, шундан 3 981 кми Халкаро ахамиятга молик, 14 100 кми Давлат ахамиятига молик ва 24 614 кми махаллий ахамиятга молик йуллардир.

ЦАРЭС дастури оркали Афгонистон, Озарбайжон, Крзогистон, ХХР, ^иргизистон, Мугулистон, Покистон, Тожикистон, Туркманистон ва Узбекистонни боглаб турувчи темир йул ва автомобилнинг мамлакатимиз худудидан хам утганлиги юртимиз географик урнини янада яхшиланишига хизмат килади.

Мисол учун дастур доирасидаги ЦАРЭС 2-а йуналиши Астрахан, Бейнов, Бухоро, Тошкент, Андижон, Уш ва Эргаштомни боглайди. Мазкур коридор йули Узбекистоннинг деярли 80 дан ортик хизмат курсатиш нукталари(АЁ^Ш, АТХК ва хк)мавжуд булган ахоли пунктлари оркали утади. ЦАРЭС - 2b лойихаси эса Боку-Туркманбоши-Бухоро-Тошкент-Андижон-Уш-Эргаштом йуналиши оркали Узбекистоннинг деярли 70 га якин ахоли пунктлари оркали утади. ЦАРЭС - 2а лойихаси Рубцовск - Олма-Ота - Шымкент - Тошкент -Бухора - Серахс - Бендер Аббос йуналишида юртимиз 45 та ахоли пункти, ЦАРЭС - 3а лойихаси Рубцовск - Олма-Ота - Бишкек - Уш - ^орамик -Джиргатол - Дарбанд - Душанбе - Саросиё - Термиз йуналишида 8 та ахоли пунктини кесиб утади. Агар бу лойиханинг бошка йуналишларини хам тахлил килиб чиксак халкаро йулларнинг ахамиятини янада билишга имкон беради.

Шу каторида ТРАСЕКА ва Е-40 Халкаро йулларнинг хам мамлакатимиз худудидан утган кисмларини географик нуктаи назардан бахолаш максадга мувофик хисобланади.

1-расм. Халкаро ТРАСЕКА йуналиши харитаси

Тадкикот асносида транспорт йуналишларида АЁКЩлардаги хизмат курсатиш нукталари сони, умумий овкатланиш шахобчалари, дам олиш масканларининг иш вакти, йуналиш узунлиги, сарф булиши мумкин булган ёкилги хажми каби масалаларни хам очиш, йуналишлар рельфини, иклимини тахлил килиш каби вазифалар хам туради.

Транспорт географиясини янада чукуррок тадкик этарканмиз олдимизга транспорт окими, транспорт тугуни, транспорт тури, транспорт самарадорлиги, транспорт функцияси каби чукур ёритиш шартларини куймокда.

Бизнинг фикримизча транспорт географияси сохасида "транспорт жозибадорлиги" ва "транспорт фасли" каби тушунчаларни киритиш ва уларни кенг ёритиш сохани янада чукур урганишга имкон беради. Бунда транспорт жозибадорлиги деганда тегишли худуддаги йуллардан(автомобил, темир йул ва хк) фойдаланиш устуворлигини таъминлаётган омиллар(йулнинг кенглиги ва текислиги, хизмат курсатиш шахобчаларининг куплиги ва сифати, рельефи ва иклими, йулдан фойдаланилганлик учун берилаётган турли имтиёзлар, сиёсий баркарорлик, бошка мукобил йулларга нисбатан якинлиги ва хк. жихатларни назарда тутиш керак. Транспорт фасли деганда маълум бир худуддан утаётган транспорт воситаларининг мавсумийлиги, мавсумларда ташилаётган юкларнинг хажми ва турининг узгариши, юк ёки йуловчиларнинг ташиш йуналишларининг узгариши кузатилиб, тахлил килиниб янги йулларни ва инфратузилма объектларини куришда айнан шу жихатларни хисобга олиш тушунилади.

ХУЛОСА

Замонавий техник тараккиёт натижасида транспорт тизимида куйидаги жараёнлар амалга ошмокда:

1) транспорт турининг бутун дунё буйлаб экспанцияси ва хаттоки, энг чекка худудларни хам камраб олиши;

2) юк ва йуловчилари транспортировкасида алока тезлиги ва вактнинг кискариши, натижада бутунжахон иктисодий ва маданий маконнинг зичлашиши;

3) транспорт турининг техник тараккиётга боглик булмаган холда жуда нотекис таксимланиши ва жойлашиши.

Барчага маълумки тадкикотнинг урганиш объекти канча тор булса, соха шунча чукур урганилади, урганиш объекти канча кенг булса шунча саёз ва

юзаки урганилади. Бу тадкикот ишларининг олтин коидаларидан биридир. Шундан келиб чикиб хозирги кунда транспорт географиясини нафакат бутун мамлакат доирасида балки уни иктисодий район ёки маъмурий-худудий булиниш тамойили асосида маълум бир вилоят кесимида урганиб чикиш, маълумотларни умумлаштириш, тахлил килиш, муаммоларни аниклаш, ташхис куйиш ва ечимларни таклиф килиш зарурати тугилмокда.

Демакки, биз учун аник бир худуд доирасида мавжуд транспорт тугунлари, тури ва марказларини квалификацияси хамда ривожланиш муаммоларини урганиш, транспорт турларини худудий ташкил этилиши ва ривожланиш хусусиятларини очиб бериш мухимдир.

REFERENCES

1. Исаев А.А. Транспорт географияси. Toshkent, "Mumtoz so'z", 2019.

2. logistika.uz

3. Shomurodova Shahnoza Gayratovna Chimyon-Chorvoq dam olish zonasi bilan qoplangan Tyanshan tog'laridagi tabiiy ko'llar // Evropa ilmiy sharhi. 2018. №9-101. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/the-natural-lakes-at-the-tianshan-mountains-covered-in-chimgan-charvak-recreation-zone (data obrazcheniya: 18.01.2021).

4. Shernaev, A. O. (2020). GEOGRAFIYA DARSLARINI O'QITISHDA ATLAS VA XARITALAR BILAN ISHLASH TEXNOLOGIYALARI. Academic research in educational sciences, (4), 657-662.

5. Jurayeva, L. V., & Yeshinbetova, G. A. (2020). NOZOOGEOGRAFIK VAZIYATNI YAXSHILASHNING IJTIMOIY-IQTISODIY VA EKOLOGIK MUAMMOLARNI O'RGANISH PRINSIPLARI. Academic research in educational sciences, (4), 630-638.

6. Джумабаева, С. К. (2020). ГЕОГРАФИЯ ФАНИНИ У^ИТИШ МЕТОДИКАСИ ФАНИНИ У^ИТИШДА НОАНЪАНАВИЙ МЕТОДЛАРНИНГ УРНИ ВА АХДМИЯТИ. Academic research in educational sciences, (4), 663-671.

7. Oybek Uralovich Abdimurotov (2020). TABIIY GEOGRAFIYA DARSLARINI MUSTAQIL O'RGANISHDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING IMKONIYATLARI. Academic research in educational sciences, (3), 1306-1312.

8. Sharipov Shavkat Mukhamajanovich, Shomurodova Shahnoza Gayratovna, Gudalov Mirkomil Ravshanovich (2020) THE USE OF THE MOUNTAIN KARS IN THE TOURISM SPHERE IN CORT AND RECREATION ZONE OF CHIMGAN-CHARVAK. Journal of Critical Reviews, 7 (3), 475-481. doi:10.31838/jcr.07.03.87

9. Shernayev Akbar (2020/1/30) Abstracts of V International Scientific and Practical Conference Osaka, Japan 29-31 January 2020,189-193.

10. Фуркат Туракулович Ражабов, & Азиза Абдуллаевана Олимова (2020). ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ЕЧИМИДА ИННОВАЦИОН КЛАСТЕРНИНГ АХДМИЯТИ (ГЕОГРАФИЯ ТАЪЛИМИ МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, (3), 697-702.

11. Иброимов, Ш. Махмуд Болтаев, & Максуда Сатторова (2020). МАКТАБ УКУВЧИЛАРИ ОНГИДА РЕКРЕАЦИЯ ТУШУНЧАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. Academic research in educationalsciences,(3), 146-151.

12. Rajabov Furkat Turakulovich, Sattarov Abdisamat Umirkulovich (2020) FARMS OF UZBEKISTAN: DEVELOPMENT, SPECIALIZATION, GEOGRAPHY. Journal of Critical Reviews, 7 (6), 1189-1196. doi:10.31838/icr.07.06.214

13. Иброимов, Ш. И. У. Мансур Фарманович Бурибеков, & Максуда Анвар Кизи Сатторова (2020). ЁШ АВЛОДГА ЭКОЛОГИК ТУРИЗМНИНГ МАЗМУН-МОХДЯТИНИ ЕТКАЗИШ. Academic research in educational sciences,(3), 275-279.

14. Turakulovich RF (2020). Dynamics and Regional Features of Agricultural Production. In the Republic of Uzbekistan. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24 (2), 1264-1269.

15. Komilova, N. K., Haydarova, §. A., Xalmirzaev, A. A., Kurbanov, S. B., & Rajabov, F. T. (2019). Territorial Structure of Agriculture Development in Uzbekistan in Terms of Economical Geography. Journal of Advanced Research in Law and Economics, 10(8 (46)), 2364-2372.

16. Ibroimov, S. I. (2020). BUGUNGI KUNDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING AHAMIYATI VA ULARNI TARIX DARSLARIDA QO'LLANILISHI. Academic research in educational sciences, (4), 59-63.

17. Шомуродова Шахноза Гайратовна Природные озера Тянь-Шаня в зоне отдыха Чимган-Чарвак // Европейское научное обозрение. 2018. №9-10-1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/the-natural-lakes-at-the-tianshan-mountains-covered-in-chimgan-charvak-recreation-zone (дата обращения: 15.12.2020).

18. Abdimurotov, OU (2020). XALQARO PISA DASTURI UChUN KELAJAKLARGA GEOGRAFIYA O'QITUVCHILARINI TAYYORLAShNING MUHIMI. Iqtisodiyot va sotsium , (5-1), 3-8.

19. Шерзод Иброим ^ли Иброимов, & Актути Араповна Туйчибекова (2021). БОШЛА^ИЧ СИНФ У^ИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛО^ОТ МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ (ТАБИИЙ ФАНЛАР МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, 2 (Special Issue 1), 456-471.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.