CC BY
12ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՔՐՈՆԻԿՈՆ
ՄԵՐՁԴՆԵՍՏՐԻ
ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ.
ԱԿՈՒՆՔ, ԷՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ
DOI: 10.52174/2579-2989_2022.4-88
Հիմնաբառեր. Մերձդնեստր, Մոլդովա, կոնֆլիկտ, պատերազմ, տնտեսություն, Գագաուզիա, հեռանկարներ
Ալբերտ
ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ
Տնտեսագիտության թեկնածու, ասիստենտ
2012 թ. ավարտել է ՀՊՏՀ բա-կալավրիատը' տնտեսագիտության տեսություն մասնագիտությամբ: ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնում ստացել է տնտեսագիտության մագիստրոսի որակավորում' «Մենեջմենթ» մասնագիտությամբ, 2017 թ.' տնտեսագիտության թեկնածուի գիտական աստիճան: 2018 թ.-ից դասավանդում է ՀՊՏՀ միջազգային տնտեսական հարաբերությունների ամբիոնում: Հեղինակ է 12 գիտական հոդվածների:
https://orcid.org/0000-0003-— 1029-3620
Խորհրդային Միության կազմալուծումը թեպետ հարաբերականորեն ավելի խաղաղ էր, ի տարբերություն, օրինակ' մեկ այլ դաշնային սոցիալիստական պետության' Հարավսլավիայի, սակայն առանձին շրջանների անկախական նկրտումները հաճախ ուղեկցվում էին զինված պայքարով, որը, հետագայում փոխակերպվելով «սառած հակամարտությունների», վերածվում էր հետխորհրդային մի շարք երկըր-ների պետականության տակ դրված ականի' խոչընդոտելով վերջիններիս զարգացումը և սպառնա-ով տարածաշրջանային կայունությանն ու խաղաղությանը: Մերձդնեստրի բախումը մեկն է հետխորհր-դա-ին տարածքում ցայսօր չլուծված այն կոնֆ-իկտ-ներից, որոնց հիմքում փոքրամասնության պայքարն է' հանուն ինքնորոշման իրավունքի իրացման և ճանաչման:
Հոդվածումքննարկվումեն մերձդնեստրյան բախ ման ակունքներն ու էությունը, առանձին-առանձին ներկայացվում են դրան վերաբերող բոլոր միջազգային անկյունաքարային համաձայնագրերի բովանդակությունը, զուգահեռներ են անցկացվում Մերձդնեստրի և Մոլդովայի կազմում գտնվող Գագաու-զիայի ինքնավարության միջև' ցույց տալով երկու կոնֆլիկտի միևնույն առիթը' միմյանցից տարբեր զար-գացմամբ: Վերլուծությունը եզրափակվում է Մերձդնեստրի կոնֆլիկտի լուծման երկու հավանական սցենարների ներկայացմամբ:
Մերձդնեստրի Հանրապետությունը մի շարք էթնիկ խմբերից բաղկացած չճանաչված պետություն է, որը տեղակայված է Մոլդովայի և Ուկ-
88
րաինայի հանրապետությունների միջև: Աշխարհագրական դիրքի հետ կապված' վերջինիս անվանումը ռուսերենում և անգլերենում տարաբնույթ է։ Մասնավորապես՝ երկրի անվանումն անգլերենով Transnistria (հաճախ նաև Transdnistria) է՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ Արևմուտքի դիտանկյունից այն գտնվում է Դնեստր գետի ավազանից անդին (անգլերենում «trans» նախածանցը նշանակում է անդին)։ Մինչդեռ ռուսերենով դա հնչում է Приднестровье, քանի որ Արևելքի (Ռուսաստանի) տեսանկյունից երկրի սահմանները պարուրվում են Դնեստր գետով՝ չանցնելով գետից անդին (ռուսերենում «перед» նշանակում է նախքան, ուստի եթե թարգմանենք բառացի, ապա Приднестровье բառը նշանակում է նախքան Դնեստրը։) Մերձդնեստրի հակամարտությունը համընկել է Խորհրդային Միության կազմալուծման հետ, երբ տեղի բազմազգ բնակչության և նորանկախ Մոլ-դովայի՝ հիմնականում ռումինախոս բնակչության փոխադարձաբար ներհակ ազգային ինքնությունները դրդեցին Մերձդնեստրի վերնախավին հռչակելու տարածաշրջանի անկախությունը Մոլդովայից։ Նախքան հակամարտության բուն էության ներկայացումը՝ անդրադառնանք այն հիմնական պատմական իրադարձություններին, որոնք նախորդել են Մերձդնեստրի կոնֆլիկտին (աղյուսակ 1)։
Հակամարտության նախապատմությունը
Առաջին համաշխարհային պատերազմը և դրան հաջորդած հեղափոխությունը Ռուսաստանում Բեսարաբիայի ռումինական ազգային ուժերին իրենց համազգային իղձերի իրականացման, իմա՝ ռումինական բոլոր հողերը մնկ պետության կազմում միավորելու հույսեր արթնացրին։ 1917 թ.-ի ամռանը ձևավորվեց Ազգային ժողովը (Sfatul Tarii), որը գլխավորապես բաղկացած էր ազգային և ռումինամնտ ուժերից։ Դեկտեմբերի 15-ին Ազգային ժողովը հռչակեց Բեսարաբիայի Մոլդովական Ժողովրդավարական Հանրապետության
հիմնադրումը, որն ընդգրկում էր Պրուտ և Դնեստր գետերի միջև ընկած ռումինական տարածքները։ Հատկանշական է, որ մերօրյա չճանաչված Մերձդնեստրի Հանրապետության տարածքը նշյալ պետության կազմի մնջ չէր մտնում։ 1918 թ.-ի մարտի 18-ին Ազգային ժողովը որոշում ընդունեց Ռումինիայի հետ միավորման մասին, և 1918 թ.-ի վերջին Բուկովինան, Բեսարա-բիան և Տրանսիլվանիան միավորվեցին՝ ստեղծելով Մեծ Ռումինիան՛։ Երկու աշխարհամարտերի միջև ընկած ժամանակահատվածում Մեծ Ռումինիայի Թագավորության և Խորհրդային Միության սահմանն անցնում էր Դնեստր գետով։ Բեսա-րաբիան, որն ընդգրկում է ժամանակակից Մոլդովայի մնծ մասը, այդ ժամանակ Ռումինիայի կազմում էր, մինչդեռ Մերձ-դնեստրը՝ Խորհրդային Միության, իսկ ավելի որոշակի՝ Ուկրաինայի Խորհրդայ ին Սոցիալիստական Հանրապետության2։
1939 թ.-ի օգոստոսի 23-ին ԽՍՀՄ-ի և հիտլերյան Գերմանիայի միջև ստորագրված Մոլոտով-Ռիբենտրոպ համաձայնագիրը հիմք ընդունելով՝ ԽՍՀՄ-ը
1940 թ.-ին ներխուժում է Բեսարաբիա՝ հիմնադրելով ՄԽՍՀ-ն։ Այդպիսով՝ Մերձ-դնեստրը դառնում է ՄԽՍՀ բաղկացուցիչ մասը3։
Խորհրդային տարիներին տարածաշրջանի ժողովրդագրական կազմն էական փոփոխությունների է ենթարկվել ԽՍՀՄ ղեկավարության կողմից կիրառված բըռ-նաճնշումների հետևանքով։ Մասնավորապես՝ 1941-1950 թթ.-ների ընթացքում տեղի է ունեցել աքսորի երեք ալիք։ Առաջինն իրականացվել է 1941 թ.-ին, երբ ԽՍՀՄ ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարը 1315 վագոն է պատվիրել Ռումինիայի հետ համագործակցության և վերջինիս համար լրտեսության մնջ կասկածվող ռումինացիների բռնի տարհանման նպատակով։ Տարբեր աղբյուրներ տեղահանվածների տարբեր թվեր են մատնանշում, որոնք տատանվում են 22000-30000-ի միջակայքում։ Երկրորդ՝ ամննամնծ ալիքը տեղի է ունեցել 1949 թ.-ին, երբ, համա-
1 Roper, Steven D. "Regionalism in Moldova: The Case of Transnistria and Gagauzia." Regional & Federal Studies 11, no. 3 (2001):
p. 102.
2 Akpinar, Omer. "A Frozen Conflict Zone in Moldova: Why No Solution Found in Transnistria." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara^tirmalar Dergisi 4, no. 2 (2021), p. 180.
3 Նույն տեղում, էջ 181։
iO
О
iO
iO
մի
q
то
cr
~Э
CO
cr
~Э
>
£
Ծ1
5
Ծ"
89
о
о
о
О
о
0 0՜
1
о
_1
<
О
о
0_
о
I
о
0_
X
СЦ
<
о
о
с
о
р
с
J՜
£.
Р
С
с_
Գ
§
J՜
Z5
5
С"
Z5
5
V
=i
2
ԱՂՅՈՒՍԱԿ 1
Մերձդնեստրի ժամանակակից պատմության անկյունաքարային իրադարձությունները4
Տարե-
ISiUi
1792
1812
1917
1919
1924
1940
1989
1990
1990
1991
1991
1992
1992
1997
1999
2003
2005
2016
Իրադարձություն
Ռուսական կայսրությունը գրավում է ւյ՜ոլդովայի իշխանապետության արևե լյան մասը:
Ռոա-թուրք ական պատերազմի և Բուխարեստի համաձայնագրի արդյունքում Մոլդովայի իշ-խանապեստւթյան արԼւելյան հատվածը ռուսներն անվանակոչում են Բեսարաբիա: Բեսարաբիայի Մոլդովական ժողովրդավարական Հանրապետության հիմնադրում:
Օդե սա քաղաքում հռչակ վո մ է Բեսարաբիայի Խո բերդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը. որը 1919 թ-ի մայիսի 11-ից վերածվում է ՌԽՍՀ ինքնավար մարզի:
Ուկրաինայի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմոմ ստեղծվում է Մոլդո վայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը' ներառելով Մերձ-դնեստրը:
Հիմնադրվում է Մոլդովայի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը (ՄԽՍՀ): Ուկրաինային են անցնում այն համայնքները, որոնցում մեծամասնությունը ուկրաինացիներ են. մինչդեռ Մերձդնեստրը դառնում է ՄԽՍՀ բաղկացուցիչ մասը:
ՄԽՍՀ Գերագույն խորհուրդն ընդունոմ է «Լեզուների կիրառման մասին» օրենքը:
Հունիսի 23-ին ՄԽՍՀ խորհրդարանը հայտարարոմ է հանրապետության ինքնիշխանության մասին, որը. ի թիվս այլ հարցերի, ենթադրում է. որ մոլդովական օրենսդրությունը գերակա է խորհրդայինի նկատմամբ:
Սեպտեմբերի 2-ին ՄԽՍՀ խորհրդարանում Դնեստր գետի ձախ ակւի բնակավայրերը ներկա լացնող պատգամավորներն ընդունում են Մերձդնեստրի Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության հիմնադրման մասին որոշումը՛ հռչակելով նորաստեղծ ինքնա-հռչակ միավորի անկախությունը ՄԽՍՀ-ից:
Օգոստոսի 25-ին ՄՒսՍՀ-ն անկախանում է Խորհրդային Միությունից:
Դեկտեմբերի 13-ին Մերձդնեստրի անջատողականները հարձակումներ են գործում մոլդովա-կան ոստիկանական բաժանմունքների վրա:
Մայիսի 21-ին Մերձդնեստրի նախագահ Սմիրնովը հրամանագիր է ստորագրում, համաձայն որի՛ ռուսական 14-րդ բանակն անցնում է Մերձդնեստրի տրամադրության տակ: Ռ՚՜Ւնախա-գահ Ե[ցինը հաստատում է դա:
Հոդիսի 21-ին Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը և Մոլդովայի նախագահ Միրչա Սնե-գուրը կոնֆլիկտի խաղաղ լուծման վերաբերյալ համաձայնագիր են կնքում: ւյոլդովայի նախագահ ‘"•՜ւեսորու Աուչինսկին Լւ Մերձդնեստրի նախագահ Իգոր Սմիրնովը ստորագրում են ՚<Մոլդովայի Հանրապետության Լւ Մերձդնեստրի միջԼւ հարաբերությունների կար գավորման հիմունքների մասին» հուշագիրը (Պրիմակովյան հուշագիր):
ԵԱՀԿ ստամբուլյան գագաթնաժողովին ՌԴ-ն խոստանում է մինչԼւ 2002 թ.-ի դեկտեմբերի 31-ը դուրս բերել իր զորքերը Վրաստանից Լւ Մոլդովայից. որը. սակայն, չի իրականացնում: ւ՜Ւ՚՜Ւ-ն առաջարկում է ւյոլդովայի դաշնայնացման ծրագիր (Ռմիտրի Կոզակի հուշագիրը): Ստեղծվում է «5+2» բանակցային ձևաչակւը:
«5+2» ձևաչակփ շրջանակում ներկայացվում է «Բեռլին+» առաջարկությունների կւաթեթը:
ձայն պաշտոնական աղբյուրների, շուրջ 35000 հարուստ կալվածատեր ռումինացի աքսորվել է Հարավային Ղազախստան՝ մեղադրվելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Գերմանիայի և Ռումինիայի հետ համագործակցության համար: Եվ, վերջապես, բռնի տեղահանման երրորդ ալիքի ընթացքում՝ 1951 թ. մարտի 31-ից մինչև ապրիլի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում, ԽՍՀՄ իշխա
նություններն աքսորել են «Եհովայի վկաներ» կրոնական կազմակերպության ան-դամեերին: Նշենք, որ բռնի տեղահանվածներից շատերն այդպես էլ երբեք չեն գտել իրենց ընտանիքները: Միաժամանակ, ԽՍՀՄ այլ հանրապետություններից ՄԽՍՀ և, մասնավորապես, Մերձդնեստ-րի Հանրապետության ներկայիս տարածք են ժամանել հազարավոր ռուսներ, ուկրաինացիներ և այլազգիներ, որոնց մեծա-
4 Ulger, Irfan Kaya, and luliana Oprea. ”The Conflict of Transnistria.” Available at https://e-journaloflaw.org/wp-content;/up-loads/2017/05/The֊Conflict֊of֊Transnistria.pdf
90
ԱՂՅՈՒՍԱԿ 2
Մերձդնեստրի բնակչությունը 1936 և 1989 թվականներին5
Ապգռէթ/ռւն
Մո լդովտցիներ Ուկրաինացիներ 1՜Ւո աներ Հրեաներ
Այլ
Ընդամենը
1936 թ. 1989 թ
122.683 4l.8!6 239.936 39.3!t>
84.293 28.7!t> 170.079 28.3!t>
41.794 1 4.2% 153.393 25.5!*
23.158 7.9!t> - -
21.873 7.4!t> 38.252 6.4Й
271.928 100Й 601.660 100K
մասնությունը զբաղեցրել է ամենաբարձր հանրային պաշտոններ5 6: Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է Մերձդնեստրի բնակչության էթնիկ կազմը 1936 և 1989 թվականներին։
1985 թ.-ի մարտի 11-ին ԽՍՀՄ-ում Մի-խայիլ Գորբաչովի իշխանությունը նշանավորվում է մի շարք շրջադարձային փոփոխություններով, որոնք միտված էին երկրի ազատականացման մակարդակի բարձրացմանը։ Այս գործընթացը ճանաչում գտավ «հրապարակայնություն» (гласность) և «վերակառուցում» (перестройка) հասկացությունների միջոցով: Ազատակա նացման և խորհրդային ամբողջատիրա-կան վարչակարգի բարեփոխման առաջին «պտուղները» Մոլդովայում երևան եկան դեռևս 1989 թ.-ին, երբ խորհրդայ ին հանրապետության խորհրդարանն ընդունեց «Լեզուների կիրառման մասին» ՄԽՍՀ օրենքը7։ Օրենքի հռչակագրային մասում ընդգծվում է մոլդովացիների ռումինական ինքնությունը, իսկ լատինատառ ռումիներենին տրվում է ՄԽՍՀ պետական լեզվի, մինչդեռ ռուսերենին՝ միջազգային հաղորդակցման, ինչպես նաև փոքրամասնության լեզվի կարգավիճակ։ Սակայն, պետք է նշել, որ պետական մարմինների հետ առնչվելիս քաղաքացիներին հնարավորություն էր տրվում ընտրելու երկու լեզուներից մեկը՝ ռումիներեն կամ ռուսե-
րեն8: Հատկանշական է, որ Մոլդովայում գործածվող ռումիներենի կյուրեղյան այբուբենը օրենքով փոխարինվում է լատինատառով։ Նշենք սակայն, որ նախքան XIX դարը ռումիներենը հիմեված էր կյուրեղ-յան այբուբենի վրա, միայն 1860-ականնե-րին դա փոխարինվեց լատինատառով։ Մինչդեռ, երբ ներկայիս Մոլդովայի տարածքը հայտնվեց ԽՍՀՄ կազմում, լատինատառ այբուբենը դարձյալ փոխարինվեց կյուրեղատառով։ Եվ սա այն դեպքում, երբ հարևան Ռումինիայում կիրառվում էր լատինատառ այբուբենը9։
1990 թ.-ին ՄԽՍՀ գերագույն խորհրդի ընտրություններում գրանցվելու իրավունք տրվեց միայն Մոլդովայի կոմունիստական կուսակցությանը, իսկ Մոլդովայի ժողովրդական ճակատի (ՄԺՃ) անդամները կարող էին գրանցվել՝ որպես անկախ թեկնածուներ։ ՄԺՃ-ն ընդդիմադիր շարժում էր՝ կազմված հետևյալ երեք կազմակերպությունների միությունից՝ Ժողովրդավարական շարժում, Մոլդովացի ուսանողների լիգա և Բնապահպանական շարժում10 11։ Հենց վերջիններս էլ զբաղեցնում են 380 տեղ ունեցող խորհրդարանի 1 01 տեղը կամ 27%-ը։ Սակայն, ի տարբերություն կոմունիստների, որոնք ընտրության արդյունքում խորհրդարանում ստացել էին ընդամենը 53 տեղ, ՄԺՃ անդամներին հաջողվում է ապահովել լայն կոնսոլիդացիա11։
Ю
О
ւՕ
Ю
մի
q
ю
сг
~э
Р
со
сг
Р
՜յ
~э
>
£
сл
сл
5
I
сг
5 Vahl, Marius, and Michael Emerson. ’’Moldova and the Transnistrian conflict.” Jemie (2004):
6 Ulger, Irfan Kaya, and Iuliana Oprea. ”The Conflict of Transnistria” pp.13-16 Available at https://e-journaloflaw.org/wp-content/ uploads/2017/05/The-Conflict-of-Transnistria.pdf
7 Law of the Moldavian Soviet Socialist Republic of September 1, 1989 No. 3465-XI About functioning of languages in the territory of the Republic of Moldova (as amended on 24-05-2018), available at https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=3281
8 Նույն տեղում։
9 Ulger, Irfan Kaya, and Iuliana Oprea. ”The Conflict of Transnistria.” Available at https://e-journaloflaw.org/wp-content/up-loads/2017/05/The-Conflict-of-Transnistria.pdf
10 Roper, Steven D. ’Regionalism in Moldova: The Case of Transnistria and Gagauzia” Regional & Federal Studies 11, no. 3 (2001): p. 104.
11 Mason, John Alan. ’Internationalist mobilization during the collapse of the Soviet Union: the Moldovan elections of 1990” Nationalities Papers 37, no. 2 (2009): p. 168.
91
о
о
О
о
0 0՜
1
о
_1
<
О
о
0_
о
ш
0
<
տ
1
о
0_
X
СЦ
<
о
ш
т
о
с
о
р
с
J՜
£.
Р
С
с_
Գ
§
J՜
Z5
5
С"
Z5
5
V
=i
2
=i
Նրանք Ռումինիայի հետ Մոլդովայի (վե֊ րա)միավորման գաղափարի ջատագովներն էին: Վերջիններիս օրոք փոխվեց Մոլդովայի դրոշը՝ փոխառելով ռումինականը, որի վրա ավելացավ զինանշան, ինչպես նաև ընդունվեց ազգային օրհներգ («Desteapta-te, romane!», որը թարգմանա բար նշանակում է' «արթնացիր Ռումինիա»), որը, սակայն, հետագայում' 1994 թ.-ն, փոխարինվեց նորով' «Limba noastra»-ով (թարգմանաբար նշանակում է' «Մեր լեզուն»): Հատկանշական է, որ Մոլդովայի օրհներգն իրավամբ ռումիներենին նվիրված ձոներգ է: Ուստի պատահական չէ, որ ռումիներենի և առհասարակ ռումինական ինքնության այդչափ կարևորումը Մոլդովայի ռուսախոս և այլ ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները «սվիններով» ընդունեցին: Վերջիններիս վարքագիծն ակադեմիական գրականության մեջ հայտնի դարձավ որպես ռեակտիվ ազգայնականություն12:
Մերձդնեստրի պատերազմը
Մերձդնեստրի բնակչության և, հատկապես, վերնախավի դիմադրությունը Մոլդովայի իշխանությունների վարած լեզվական քաղաքականությանը հանգեցրեց զինված բախման: Բնակիչները մտահոգ էին Մոլդովայի և Ռումինիայի վերամիավորման հեռանկարով, քանի որ տարածաշրջանը երբեք չէր եղել Ռումինիայի կազմում: Լայնածավալ ռազմական գործողությունները մեկնարկեցին 1992 թ.-ին' նշանավորվելով Մերձդնեստրի ապստամբների' մոլդովական ոստիկանական բաժանմունքների վրա հարձակումներով: Ի պատասխան Մերձդնեստրի տեղացիների զինված գործողություններին' Մոլդովայի այն ժամանակվա նախագահ Միրչա Սնեգուրն արտոնեց ռազմական գործողությունները սկսել Դնեստր գետից ձախ ընկած հատվածից: Մոլդովական բանա֊
կին սկզբում հաջողվեց իր վերահսկողության տակ առնել որոշակի բնակավայրեր : Հատկապես թեժ մարտեր ընթացան Տիղինա (Բենդեր) քաղաքի համար: Սակայն, ըստ ռումինական և մոլդովական աղբյուրների, Մերձդնեստրի ապստամբներն էական օժանդակություն էին ստանում ռուսական 14-րդ բանակային միավորումից, ինչպես նաև կամավորագրված կազակներից13: Միաժամանակ, նշվում է, որ պատերազմի ժամանակ կար խորհըր-դային բանակից մնացած մոտ 40.000 տոննա ռազմամթերք^: Դժվար էր հստակորեն տարբերակել ռուսական և մերձ-դնեստրյան զինված ուժերը: Այս առումով, հատկանշական է, որ ռուսական 14-րդ բանակային միավորման ղեկավար, գեներալ Գենադի Յակովլևը հետագայում դարձավ Մերձդնեստրի պաշտպանության նախարարի, իսկ խորհրդարանի փոխնախագահ Գալինա Անտիուֆեևայի ամուսին Վլադիմիր Անտիուֆեևը' նախ Մերձդնեստրի ազգային անվտանգության նախարար, ապա ինքնահռչակ Դոնեցկի Ժողովրդա֊ կան Հանրապետության փոխվարչա-պետ16: Մերձդնեստրի պատերազմը նշանավորվեց ռուս գեներալ Ալեքսանդր Լե-բեդի հետևյալ խոսքով. «Եթե պատերազմը չդադարեցնեք, ապա ես վաղը կնախաճաշեմ Տիրասպոլում, կճաշեմ Քիշ-նևում և կընթրեմ Բուխարեստում»: Մերձ-դնեստրի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարության պնդմամբ' հենց գեներալի վերոնշյալ խոսքը վերջ դրեց պատերազմին^: Պատերազմում
զոհվածների և վիրավորների ընդհանուր թվի վերաբերյալ տարբեր պնդումներ կան' տատանվելով մի քանի հարյուրից մինչև մեկ հազարը: Շուրջ հարյուր հազար մարդ այդ ընթացքում լքեց հայրենի տունը' դառնալով ներքին տեղահանված կամ փախստական^:
Crowther, William. ”The politics of ethno-national mobilization: nationalism and reform in Soviet Moldavia.” The Russian Review 50, no. 2 (1991).
Ulger, Irfan Kaya, and luliana Oprea. ”The Conflict of Transnistria.”, p. 20 Available at https://e-joumaloflaw.org/wp-conten1:/ uploads/2017/05/The-Conflict-of-Transnistria.pdf
Roper, Steven D. ’’Regionalism in Moldova: The Case of Transnistria and Gagauzia.” Regional & Federal Studies 11, no. 3 (2001):
p. 108.
Նույն տեղում:
Dembinska, Magdalena, and Frederic Merand. ”The role of international brokers in frozen conflicts: the case of Transnistria.” Asia Europe Journal 17, no. 1 (2019), p. 12.
Министерство иностранных дел Приднестровской Молдавской Республики, ‘’ Приднестровье: государство, которого не существует”, доступны на https://mid.gospmr.org/ru/FxB
Vahl, Marius, and Michael Emerson. ’’Moldova and the Transnistrian conflict.” Jemie (2004): 1, p. 8.
92
ՆԿԱՐ 2
Չճանաչված Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետությունը19
1992 թ.-ի հուլիսի 21-ին Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը և Մոլդովայի նախագահ Միրչա Սնեգուրը Մոսկվայում ստորագրեցին «Դնեստրի շրջանի և Մոլդովայի Հանրապետության միջև զինված հակամարտության կարգավորման սկըզ-բունքների վերաբերյալ համաձայնագիր», որը ենթադրում էր հետևյալ հիմնական դրույթների իրագործումը.
1. զինադադարի հաստատում,
2. Մոլդովայի և Մերձդնեստրի միջև անվտանգության գոտու ստեղծում,
3. Ռուսաստանի, Մերձդնեստրի և Մոլդովայի ներկայացուցիչներից բաղկացած եռակողմ կոմիտեի ստեղծում, որը պետք է հետևեր համաձայնագրի դրույթների կյանքի կոչմանը,
4. կոմիտեին ենթակա անձնակազմի ստեղծում,
5. կոմիտեի կենտրոնական կայանի տե-ղակայմամբ պայմանավորված՝ Բեն-
դեր քաղաքին անվտանգության հատուկ կարգավիճակի շնորհում,
6. Մոլդովայում տեղակայված ռուսական 14-րդ բանակային միավորման կողմից չեզոքության պահպանում,
7. ռուսական 14-րդ բանակային միավորման կարգավիճակի և հետագա դուրսբերման ժամանակացույցի որոշում՝ հետագա բանակցությունների միջոցով,
8. փախստականների և տեղահանված անձանց վերադարձի, ինչպես նաև հակամարտության գոտի միջազգային մարդասիրական աջակցության անարգել մուտքի ուղղությամբ գործուն քայլերի ձեռնարկում։
Պրիմակովյան հուշագիր20 1997 թ.-ի մայիսի 8-ին Մոսկվայում Մոլդովայի նախագահ Պետրու Լուչինսկին և Մերձդնեստրի նախագահ Իգոր Սմիրնովը, Ուկրաինայի նախագահ Լեոնիդ Կուչմայի երաշխավորությամբ, ինչպես նաև Եվրո-պայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) գործող նախագահ Նիլս Հելվեգ-Պետեր սենի մասնակցությամբ, ստորագրեցին «Մոլդովայի Հանրապետության և Մերձդնեստրի միջև հարաբերությունների կարգավորման հիմունքների մասին» հուշագիրը, որն առավել հայտնի է որպես «Պրի-մակովյան հուշագիր»՝ ի պատիվ ՌԴ նախկին արտգործնախարար Եվգենի Պրիմա-կովի։ Համաձայնագիրը ենթադրում էր հետևյալ դրույթների կյանքի կոչումը.
1. հակամարտության լուծման նպատակով ուժի կամ ուժի սպառնալիքի կիրառման բացառում,
2. Մերձդնեստրի հետագա կարգավիճակի փոխադարձ ընդունելի լուծման որոնում՝ հիմնված լիազորությունների պատվիրակման և փոխադարձ երաշխիքների ապահովման սկզբունքների վրա,
3. Մերձդնեստրի մասնակցություն Մոլդո-վայի արտաքին քաղաքականությանը
Ю
О
ւՕ
Ю
մի
q
1Э
сг
~э
со
сг
՜յ
~э
>
£
сл
5
I
Ծ"
19 United Nations peacemaker, Agreement on the principles for a peaceful settlement of the armed conflict in the Dinestar region of the Republic of Moldova dated at 21/07/1992, available at https://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/MD%20 RU_920000_AgreementPrinciplesPpeacefulSettlementDniestrConflict.pdf.
20 United Nations peacemaker, Memorandum On the Bases for Normalization of Relations Between the Republic of Moldova and Transdneistria, available at https://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/MD_970508_Memorandum%20on%20 the%20Basis%20for%20Normalization%20of%20Relations%20between%20the%20Republic%20of%20Moldova%20and%20 Transdniestria.pdf
93
о
о
О
о
0 0՜
1
о
_1
<
О
о
0_
о
ш
0
<
տ
1
о
0_
X
СЦ
<
о
ш
т
о
с
о
р
с
J՜
£.
Р
С
с_
Գ
§
J՜
Z5
5
С"
Z5
5
V
=i
2
=i
վերաբերող հարցերում այնչափ, որ-չափ դրանք առնչվում են իր շահերին,
4. համաձայնագրի կյանքի կոչման երաշխավորություն Ռուսաստանի և Ուկրաինայի կողմից,
5. նախորդ՝ 1992 թ.-ի հուլիսի 21-ին կընք-ված համաձայնագրի (Մոսկվայի համաձայնագիր) դրույթների պահպանում,
6. համաձայնագրի կետերից մեկի խախտման դեպքում խորհրդակցությունների անցկացում՝ երաշխավորների հետ ստեղծված իրավիճակի կարգավորման նպատակով։
Կոզակի հուշագիր2’
2003 թ.-ին Ռուսաստանը հրապարակում է «Մոլդովայի Միացյալ Պետության պետական կառուցվածքի հիմեարար սըկզ-բունքների վերաբերյալ» հուշագրի սևագիր տարբերակը, որը ստացել է «Կոզակի հուշագիր» անվանումը՝ ի պատիվ ռուս քաղաքական գործիչ Դմիտրի Կոզակի։ Ըստ նշյալ հուշագրի՝ Մոլդովան պետք է ունենար դաշնային կառուցվածք՝ կազմված հետևյալ երեք դաշնային սուբյեկտներից՝ Մոլդովա, Մերձդնեստր և Գագաու-զիա։ Ըստ հուշագրի՝ պետք է ստեղծվեին երեք տեսակի լիազորություններ՝ դաշնա-յին, առանձին սուբյեկտների և համատեղ։ Հուշագրով նախատեսվում էր նաև երկպալատ խորհըրդարանի ստեղծում, որը պետք է բաղկացած լիներ վերին պալատից՝ Սենատից և ստորին պալատից՝ Ներկայացուցիչների տնից։ Ստորին պալատը պետք է ընտրվեր համամասնական սկզբունքով, իսկ վերին պալատը պետք է կազմված լիներ 26 պատգամավորից. 9 պատգամավոր՝ Մերձդնեստրի տեղական օրենսդրի կողմից, 4-ը՝ Գագաուզիայի, իսկ մեացյալ 13-ը՝ դաշնային պետության խորհրդարանի ստորին պալատի։ Հատկանշական է, որ սահմանադրական օրենքները կարող էին փոխվել միայն ստորին պալատի 71 անդամի 2/3-ի քվեարկության դեպքում, որը պարտադիր պետք է ենթա-
կա լիներ հաստատման Սենատի անդամների 4/5-ի կողմից։ Այսինքն, ըստ հուշագրի, Մերձդնեստրը լծակներ էր ստանում, որոնցով կարող էր ազդել Մոլդովայի արտաքին քաղաքականության վրա և թույլ չտալ, օրինակ, գործող սահմանադրության 11-րդ հոդվածով ամրագրված22 մշտական չեզոքության սկզբունքի փոփոխությունը՝ այդպիսով խոչընդոտելով, օրինակ, Հյու-սիսատլանտյան դաշինքին Մոլդովայի հնարավոր անդամակցությունը։ Եվ սա այն դեպքում, երբ Մերձդնեստրի և Գագաուզիայի բնակչությունը միասին Մոլդովայի բնակչության 1/3-ից էլ քիչ է։ Հա-վելենք նաև, որ, ըստ հուշագրի, Մերձդնեստր ին և Գագաուզի այ ին չվերաբերող հարցերի վերաբերյալ Մոլդովան կարող էր որոշումներ ընդունել՝ առանց վերջիններիս ներկայացուցիչների համաձայնության։ Հուշագրի դրույթները չարժանացան Մոլդովայի հավանությանը, և մայրաքաղաք Քիշնևում բողոքի ցույցեր սկսվեցին։ Կոմունիստական կուսակցությունը ներկայացնող նախկին նախագահ Վլադիմիր Վորոնինը մերժեց համաձայնագրի շուրջ հետագա քննարկումներ3։
«5+2» ձևաչափ և « Բեռլին +» փաթեթ
«5+2»-ը բանակցային ձևաչափ է, որի շրջանակում քննարկվում է Մերձդնեստ-րի հակամարտության դիվանագիտական լուծման հնարավորությունը։ Քննարկումներում, որոնք մեկնարկել են 2005 թ.-ին, ներգրավված են Ռուսաստանը, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Ուկրաինան, ԵԱՀԿ-ն, Եվրոպական միությունը (ԵՄ), ինչպես նաև Մոլդովան և Մերձդնեստրը։ 2016 թ.-ին Բեռլինում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ Մոլդովան և Մերձդնեստրը համաձայնել են աշխատել փոխվստահության ամրապնդման հետևյալ կետերի ուղղությամբ.
1. Գուրա Բիկուլուի և Բյիչոկ գյուղերը
միմյանց կապող կամրջի վերաբացում,
2. Մերձդնեստրի համալսարանների վկա-
21 Stefan Wolff, Russian Draft Memorandum on the basic principles of the state structure of a united state in Moldova (Kozak Memorandum) 17 November 2003, Memorandum On the basic principles of the state structure of a united state, available at http://stefanwolff.com/files/Kozak-Memorandum.pdf
22 Constitutional Court of the Republic of Moldova, Constitution of the Republic of Moldova, available at https://www.constcourt. md/public/files/file/Actele%20Curtii/acte_en/MDA_Constitution_EN.pdf
23 Jamestown.org, Moldova’s president Kremlin visit does not unfreeze relations Publication: Eurasia Daily Monitor Volume: 3 Issue: 155, By: Vladimir Socor, available at https://jamestown.org/program/moldovas-president-kremlin-visit-does-not-un-freeze-relations/
94
յականների վավերացում (Apostille-ով),
3. Մերձդնեստրում Մոլդովայի կողմից կառավարվող լատինատառ ռումիներեն դպրոցների վերաբացում,
4. մոլդովացի ֆերմերների հասանելիություն Մերձդնեստրում գտնվող իրենց գյուղատնտեսական տարածքներին,
5. Մերձդնեստրում գրանցված տրանսպորտային միջոցների մասնակցություն միջազգային տրանսպորտային տեղաշարժերին,
6. Դնեստր գետի հետ կապված բնապահպանական խնդիրների համատեղ լուծում,
7. կողմերի հեռահաղորդակցական ցանցերի վերաինտեգրում,
8. համագործակցություն հանցագործությունների կանխարգելման և պատժի ուղղությամբ24։
Մերձդնեստրի հակամարտության տնտեսական կողմը
Խորհրդային ժամանակաշրջանում
Մերձդնեստրը Մոլդովայի արդյունաբերական կենտրոնն էր, որտեղ գտնվում էին Մոլդովայի գրեթե բոլոր արդյունաբերական հսկաները։ Տարածաշրջանում կենտրոնացած էր երկրի գրեթե ողջ էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը, մինչդեռ Մոլդովայի մեացյալ տարածքները հիմնականում օգտագործվում էին գյուղատնտեսական գործունեության համար։ Աղյուսակ 3-ում ներկայացված է Մերձդնեստրի մասնաբաժինը Մոլդովայի տըն-տեսության մեջ 1991 թ.-ին։
Ներկայում Մերձդնեստրի տնտեսության 4 սյուներն են Եվրոպայի խոշորա-գույն տեքստիլ արդյունաբերողներից մեկը՝ «Տիրոտեքս» ընկերությունը, «Ռիբնիցա» ցեմենտի գործարանը, արդյունաբերական արտադրանքի կեսից ավելին ապահովող «Մոլդովական պողպատագործական գործարան» ընկերությունը, ինչպես նաև Ուկրաինային սահմանակից Դնեստ-րովեց քաղաքում գտնվող Կաչուգայի էլեկտրակայանը։ Տարածաշրջանի տնտեսությունը չափազանց կենտրոնացած է մի քանի խոշոր տնտեսավարողների «ձեռքերում»։ Մասնավորապես՝ երկրի հարկային մուտքերի 30%-ն ապահովում է հատուկ ծառայությունների նախկին երկու աշխատակցի՝ Վիկտոր Դուշմանի և Իլյա Կազմալի հիմեադրած «Շերիֆ» կոնգլոմերատը, որի կազմում են վերոնշյալ «Տի-րոտեքս» ընկերությունը, բջջային օպերատորը, երկրի բենզալցակայանների ու սուպերմարկետների ցանցի մեծ մասը, շինարարության ոլորտի շուրջ կեսը, մասնավոր հեռուստաընկերություն, բազմաթիվ այլ ընկերություններ, ինչպես նաև իր հիմնադրման օրվանից Մոլդովայի ֆուտբոլի առաջնության անվիճելի առաջատար «Շերիֆ» ֆուտբոլային ակումբն իր մարզադաշտով հանդերձ։ Հատկանշական է, որ կոնգլոմերատի անվանումը կրող ֆուտբոլային ակումբը, որը գործում է չճանաչված պետության մայրաքաղա-քում' Տիրասպոլում, մասնակցում է Մոլդովայի առաջնությանը25։
ԱՂՅՈՒՍԱԿ 3
Մերձդնեստրի տեսակարար կշիռը Մոլդովայի տնտեսությունում 1991 թ.-ին26
ճյուղ Տեսակարար կշիո
Մեծ մեքենասարքավորումներ 100%
էլեկտրաէներգիայի փոիսակերպիչներ 100%
Գազի ապաստարաններ 100%
Բամբակի մանածագործություն 96.6%
էլեկտրաէներգիայի արտադրություն 87.5%
Ցեմենտի արտադրություն 58.1%
Ցածր ձիաուժով շարժիչների արտադրություն 55.8%
Մետաղական թիթեղներ 23.5%
Գյուղատնտես սլկան արտադրանք 13.1%
24 OSCE, Confidence-building measures “Berlin-plus” package, available at https://www.osce.org/mission-to-moldova/391502
25 Dembinska, Magdalena, and Frederic Merand. "The role of international brokers in frozen conflicts: the case of Transnistria.” Asia Europe Journal 17, no. 1 (2019).
26 Akpinar, Omer. ”A Frozen Conflict Zone in Moldova: Why No Solution Found in Transnistria.” Bayterek Uluslararasi Akademik Ara^tirmalar Dergisi 4, no. 2 (2021), p. 189.
Ю
О
iO
Ю
մի
(=
q
TO
cr
~Э
CO
cr
~Э
>
£
Ծ1
5
Ծ"
95
o
о
0 0՜
1
о
_i
<
о
о
о_
о
ш
0
<
Տ
1
о
о.
X
СЦ
<
ՏՃ
о
ш
т
о
с
о
р
с
J՜
£.
р
с
с_
Գ
§
J՜
Z5
5
с"
Z5
5
V
с_
=5
2
=5
96
Լինելով չճանաչված հանրապետություն' Մերձդնեստրի տնտեսությունը սերտորեն փոխկապակցված է ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ ԵՄ տնտեսության հետ։ Երկրի տնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ միջազգային կազմակերպություններն առանձին վիճակագրություն չեն վարում, սակայն համացանցում առկա բաց աղբյուրներից27’28, ինչպես նաև գրականության ուսումնասիրությունից պարզ2® է դառնում, որ երկրի արտահանման հիմնական ուղղությունը ԵՄ անդամ պետություններն են, մասնավորապես՝ Ռումի-նիան և Լեհաստանը։ Արտահանումը դեպի ԵՄ մի քանի անգամ գերազանցում է դեպի ՌԴ արտահանումը։ Տարածաշրջանը նաև կարողացել է օգտվել ԵՄ-ի և Մոլ-դովայի միջև կնքված ասոցացման համա-ձայնագրից, համաձայն որի՝ Մոլդովայ ում գրանցված մնրձդնեստրյան ընկերություններին հնարավորություն է տրվում մուտք գործելու դեպի եվրոպական շուկա։
Այդուհանդերձ, չճանաչված պետության տնտեսությունը չափազանց շատ է կախված Ռուսաստանից, ինչն էլ էականորեն բարդացնում է կոնֆլիկտի լուծումը։ Մասնավորապես՝ երկիրը ռուսական «Գազպրոմ» ընկերությանը 2021 թ.-ի դրությամբ պարտք է շուրջ 7.4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար30։ Պարտքը գոյացել է հետևյալ կերպ. տնային տնտեսությունների և ընկերությունների՝ գազի համար վճարված միջոցներն ուղիղ մուտքագրվել են չճանաչված հանրապետության պետական բյուջե, և այդ գումարներով պետությունը վճարել է պետծառայողների աշխատավարձը և կենսաթոշակառուների կենսաթոշակներ՛։ Այսինքն, ըստ էության, չճանաչված պետությունը տարիներ շարունակ անվճար գազ է ստացել Ռուսաստանից, որն էժան գնով վաճառելով արտահանման ուղղվածություն ունեցող իր արդյու-
նաբերական հսկաներին, ապահովել է իր կողմից արտահանվող ապրանքների մրցունակությունը միջազգային շուկայում։ Մոլդովայի հետ միավորման պարագայում գազն այլևս անվճար չի լինի, իսկ Մոլդո-վան, որը Մերձդնեստրը համարում է իր անքակտելի մասը, ստիպված կլինի վճարել այդ պարտքը32։ Շեշտենք նաև, որ երկրի հիմնական, մասնավորապես՝ պողպատի և էլեկտրաէներգիայի արտադրանքը, որը գլխավորապես արտահանվում է Մոլ-դովա և ԵՄ երկրներ, ամբողջությամբ կախված է մատակարարվող ռուսական գազից։
Անվճար գազից բացի, Մերձդնեստրը Ռուսաստանից ստանում է տարեկան տասնյակ միլիոնավոր դոլարների հասնող ֆինանսական աջակցություն և ներդրումներ՝ հանրային ենթակառո լցվածքներում։ Հատկանշական է, որ Մերձդնեստրի տրանսֆերտների 66-86%-ը Ռուսաստանից է։ Արտարժույթը, որը ստացվում է Ռուսաստանից, երկրին անհրաժեշտ է իր արժույթի՝ մնրձդնեստրյան ռուբլու փոխարժեքը կայուն պահելու համար33։ Մերձ-դնեստրյան ռուբլին օրինական վճարամիջոց է համարվում միայն չճանաչված հանրապետությունում և չի կարող փոխանակվել հարևան Մոլդովայում կամ Ուկ-րաինայում։ Եվ, ի վերջո, առանց ռուսական ֆինանսական օժանդակության՝ Մերձդնեստրի պետական հատվածի աշխատավարձերն ու կենսաթոշակները կնվազեն 40-60%-ով։ Կենսաթոշակառուները երկրի բնակչության մնկ երրորդն են, և նրանց կենսաթոշակն ավելի բարձր է, քան Մոլդովայի ու Ուկրաինայի թոշակա-ռուներինը, քանի որ դրան գումարվում է, այսպես կոչված, ռուսական հավելումը (российская надбавка-ն)՝ մնկ կենսաթո-շակառուի հաշվով ամսական 195 մնրձդնեստրյան ռուբլի (13 ամերիկյան դոլար)՝
Intellinnews, EU now top destination for Transnistria’s fast-growing exports, 17 April 2018, available at https://www.intellinews. com/eu-now-top-destination-for-transnistria-s-fast-growing-exports-140111/
Eurasianet.org, Moldova: Separatist Transnistria Region Reorienting Trade from Russia to EU, 4 May 2016, available at https:// eurasianet.org/moldova-separatist-transnistria-region-reorienting-trade-from-russia-to-eu
Dembinska, Magdalena, and Frederic Merand. ”The role of international brokers in frozen conflicts: the case of Transnistria.” Asia Europe Journal 17, no. 1 (2019).
Akpinar, Omer. ”A Frozen Conflict Zone in Moldova: Why No Solution Found in Transnistria.” Bayterek Uluslararasi Akademik Ara^tirmalar Dergisi 4, no. 2 (2021), p. 189.
Dembinska, Magdalena, and Frederic Merand. ”The role of international brokers in frozen conflicts: the case of Transnistria.” Asia Europe Journal 17, no. 1 (2019), p. 7 Նույն տեղում։
Նույն տեղում։
կախված ռուսական ռուբլու փոխարժեքից34: Այսպիսով՝ պետք է արձանագրենք, որ Ռուսաստանը, ունենալով ոչ միայն քաղաքական, այլև հսկայական տնտեսական լծակներ, կարող է վճռորոշ դերակատարություն ունենալ հակամարտության կարգավորման գործում։ Սակայն, ռուսական ֆինանսական օժանդակությունն էլ ավելի է նպաստում չճանաչված հանրապետության անկախական ձգտումներին՝ քաղաքական շարժառիթներին ավելացնելով հստակ և չափելի տնտեսական շարժառիթներ։
Մերձդնեստր և Գագաուզիս.
երկու տարբեր իրողություններ
Գագաուզներն ուղղափառ քրիստոնյա թյուրքական և թյուրքախոս ժողովուրդ են։ Խորհրդային ժամանակաշրջանի ռուսական լեզվական և մշակութային գերիշխանությունը շոշափելի ազդեցություն է ունեցել վերջիններիս լեզվամտածողության վրա՝ նպաստելով մայրենիի հետզհետե նահանջին և ռուսերենի ամրապնդմանը ոչ միայն ազգամիջյան, այլև միջանձնային շփումներում։ Ռումինիայի հետ Մոլդովայի հավանական միավորման «ուրվականը» անջատողական տրամադրություններ առաջացրեց նաև Գագաուզի այ ում՝ Մոլդովայի հարավումի5։ Մոլդովայի լեզվական քաղաքականության հետևանքով 1990 թ.-ին Գագաուզիան հայտարարեց անկախ հանրապետության հռչակման մասին՝ Կոմրատ մայրաքաղաքով։ Նշենք, որ անկախ գագաուզական պետության պատմական նախադեպ երբևէ չի եղել։ Ավելին, ի տարբերություն Մերձդնեստրի, Գագաուզիան նախկինում Ռումինիայի կազմում էր36։ Հարկ ենք համարում առանձնահատուկ կերպով ընդգծել նաև, որ խորհրդային տարիներին ոչ Մերձդնեստրը, ոչ էլ Գագաուզիան ՄԽՍՀ այլ տարածքներից տարբերվող կարգավիճակ չեն ունեցեք7, ի տարբերու-
թյուն, օրինակ, Արցախի, որն ունեցել է ինքնավար մարզի կարգավիճակ։ Եվ ամն-նևին էլ պատահական չէ, որ, օրինակ, Մերձդնեստրի անկախությունը հռչակել է ոչ թե տեղական խորհրդարանը, որը գոյ ություն չուներ և չէր էլ կարող գոյություն ունենալ, քանի որ երկրամասը հատուկ կարգավիճակ չուներ, այլ, ինչպես արդեն նշեցինք, ՄԽՍՀ խորհրդարանի Մերձդնեստրից ընտրված պատգամավորները։ Մերձդնեստրին համանման՝ Գագաուզիան նույնպես բավական ռուսա-մնտ է։ Հատկանշական է, որ 2014 թ.-ին՝ Ղրիմի հայտնի իրադարձություններից հետո, Գագաուզիայում խորհրդակցական նշանակության հանրաքվե անցկացվեց, որի ընթացքում մասնակիցներին տրվեց երեք հարց։ Մասնակիցների 98.4%-ը կողմ արտահայտվեց Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) հետ հարաբերությունների առավել խորացմանը, 97.2%-ը դեմ եղավ ԵՄ-ին հետագա հնարավոր անդամակցությանը, և, վերջապես, 98.9%-ը կողմ արտահայտվեց Գագաուզիայ ի անկախության ճանաչմանն այն պարագայում, եթե Մոլդովան դադարի անկախ պետություն լինելուց։ Գագաուզիայում ցնծությամբ ընդունվեցին 2014 թ.-ին Ղրիմում տեղի ունեցած հանրաքվեի արդյունքները և դրան հաջորդած քաղաքական իրա-դարձությունները3®։
Սակայն, ի տարբերություն Մերձդնեստրի, Գագաուզիան չունի ԽՍՀՄ-ից ժառանգած տնտեսական հզորություններ, ինչն անհրաժեշտ նախադրյալ է ամուր պետականության կայացման համար։ Մոլդովայի իշխանություններին հաջողվեց լուծել Գագաուզիայի անջատողականների խնդիրը՝ շրջանին դե յուրե լայն ինքնավարություն տալով։ Մասնավորապես՝ 1994 թ.-ին Մոլդովայի խորհրդարանն ընդունեց «Գագաուզիայի հատուկ իրավական կարգավիճակի մասին» օրենքը3®։
Ю
О
ւՕ
Ю
մի
q
1Э
сг
~э
со
сг
՜յ
~э
>
£
сл
5
I
Ծ"
34 Официальный сайт государственной администрации города Бендеры, ‘’Российские надбавки к пенсиям будут выплачивать после очередного транша гуманитарной помощи”, доступно на https://bendery-ga.org/3815-rossiyskie-nadbav-ki-k-pensiyam-budut-vyplachivat-posle-ocherednogo-transha-gumanitarnoy-pomoschi.html
35 Lopez Jimenez, Jose Angel. "The dissolution of the Soviet Union and complex state construction processes. Two differentiated secession models in the Republic of Moldova: Gagauzia and Transnistria." (2019).
36 Roper, Steven D. "Regionalism in Moldova: The Case of Transnistria and Gagauzia." Regional & Federal Studies 11, no. 3 (2001): p. 117.
37 Lopez Jimenez, Jose Angel. "The dissolution of the Soviet Union and complex state construction processes. Two differentiated secession models in the Republic of Moldova: Gagauzia and Transnistria." (2019), p. 410
38 Նույն տեղում, էջ 414։
39 CIS legislation, Law of the Republic of Moldova of December 23, 1994 No. 344-XIII About special legal status of Gagauzia (Gagauz Erie) (as amended on 08-05-2003), available at https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=3287
97
о
о
О
о
0 0՜
1
о
_1
<
О
о
0_
о
ш
0
<
տ
1
о
0_
X
СЦ
<
о
ш
т
о
с
о
р
с
J՜
£.
Р
С
с_
Գ
§
J՜
Z5
5
С"
Z5
5
V
=i
2
=i
Հենց սրանում է Մերձդնեստրի և Գա-գաուզիայի հիմնական տարբերությունը: Մերձդնեստրի վերնախավը, տարիների ընթացքում կենտրոնացնելով իշխանությունը, ստեղծելով պետական ինստիտուտներ և իր ձեռքում կուտակելով քաղաքական ու տնտեսական շոշափելի կապիտալ, ցանկանում է, որ Մոլդովայի հետ վերամիավորումը տեղի ունենա ոչ թե օրենքի, այլ իրավահավասար պայմանագրի հիման վրա՝ դաշնայնացնելով Մոլ-դովան։ Ինչ վերաբերում է Ռումին ի այ ի հետ Մոլդովայի վերամիավորման «ուրվականին», ապա պետք է հստակ կերպով արձանագրել հետևյալը. Մոլդովայի գործող սահմանադրությամբ այդպիսի իրավական կառուցակարգ իսկապես նախատեսված է: Մասնավորապես' սահմանադրության 142-րդ հոդվածում նշված է, որ երկրի ինքնիշխանությունը, անկախությունը, մշտական չեզոք կարգավիճակը կարող են փոփոխվել հանրաքվեի միջոցով40: Սակայն, հարկ ենք համարում առանձնահատուկ կերպով ընդգծել, որ 1994 թ.-ին Մոլդովայի խորհրդարանի ընդունած «Գա-գաուզիայի հատուկ իրավական կարգավիճակի մասին» վերոնշյալ օրենքը տալիս է արտաքին ինքնորոշման իրավունք (right to external self-determination): Այն ամրագրված է օրենքի առաջին հոդվածի չորրորդ կետա#1: Ավելին, նշյալ օրենքի 4-րդ կետը հնարավորություն է տալիս այն շըր-ջաններին, որտեղ գագաուզները մնծա-մասնություն են կազմում, իրականացնելու հանրաքվե և միանալու Գագաուզիայի ինքնավարությանը (Gagauz Erie)42: Հավե-լենք, որ Գագաուզիան ունի սեփական բյուջե, իր տարածքի բնական ռեսուրսների օգտագործման հանդեպ վերահսկողության իրավունք, խորհրդարան (Halk Toplufu) և կառավարիչ (Balkan): Գագաուզիայի խորհրդարանն իրավունք ունի ներգրավվելու Մոլդովայի ներքին և արտաքին քաղաքական հարցերում այնչափ, որ-
չափ դրանք վերաբերում են Գագաու-զիային: Գագաուզիայի պաշտոնական լեզուներն են ռումիներենը, գագաուզերենը և ռուսերենը43: Գագաուզիայի մոդելը, որն առաջարկվել է Մերձդնեստրի իշխանություններին, և որով ի չիք է դառնում Ռու-մինիայի հետ Մոլդովայի հնարավոր միավորման' ինքնահռչակ պետության համառությունը հիմնավորող փաստարկը, հետևողականորեն մերժվել է Մերձդնեստ-րի իշխանությունների կողմից: Ավելին, Մերձդնեստրի իշխանությունները Գագաուզիայի մոդելն ընկալել են իբրև հակա-մոդել44:
Մերձդնեստրի հակամարտության
զարգացման հնարավոր սցենարները
2022 թ.-ի ուկրաինական իրադարձությունների համատեքստում, մամուլում և փորձագիտական շրջանակներում հաճախ հնչողը հենց Մերձդնեստրի հարցն է: Կա հավանականություն, որ ռուսական ուժերն Օդեսան իրենց վերահսկողության տակ վերցնելուց հետո շատ փոքր հեռավորության վրա կլինեն Ուկրաինային սահմանակից Մերձդնեստրից, որտեղ տեղակայված են ռուսական ռազմական ուժեր: 2022 թ.-ի ապրիլի 26-ին Մերձդնեստրում տեղի ունեցավ ռազմական էսկալացիա, որի ժամանակ հարվածներ հասցվեցին անվտանգության ծա ռայ ության շենքին և Տիրասպոլի օդանավակայանին: Ինքնահռչակ հանրապետության նախագահ Վա-դիմ Կրասնոսելսկին ռուսական «ՏԱՍՍ» լրատվական գործակալությանը փոխանցեց, որ հարձակման հետքերը տանում են դեպի Ուկրաինա՝ նպատակ ունենալով հակամարտության մնջ ներքաշել նաև Մերձդնեստրը45: Իր հերթին, Ուկրաինայի նախագահի խորհըրդական Ալեքսեյ Արեստովիչը հայտարարեց, որ իր երկիրը «մատի մնկ շարժումով» կարող է լուծել Մերձդնեստրի հարցը, սակայն դրա համար անհրաժեշտ է, որ Մոլդովան պաշտոնապես դիմի իրենց, քանի որ դա Մոլդո-
40 Constitutional Court of the Republic of Moldova, Constitution of the Republic of Moldova, available at https://www.constcourt.
md/public/files/file/Actele%20Curtii/acte_en/MDA_Constitution_EN.pdf 4՛ CIS legislation, Law of the Republic of Moldova of December 23, 1994 No. 344-XIII About special legal status of Gagauzia (Gagauz Erie) (as amended on 08-05-2003), available at https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=3287
42 Նույն տեղում:
43 Նույն տեղում:
44 Lopez Jimenez, Jose Angel. "The dissolution of the Soviet Union and complex state construction processes. Two differentiated secession models in the Republic of Moldova: Gagauzia and Transnistria." (2019), p. 415.
45 Reuters ‘’Moldovan breakaway region says attacks can be traced to Ukraine - TASS”, 26 April 2022, available at https://www. reuters.com/world/europe/moldovan-breakaway-region-says-attacks-can-be-traced-ukraine-tass-2022-04-26/
վայի տարածքն է46: Միաժամանակ, Մոլ֊ դովան կտրականապես մերժեց4? ուժային ճանապարհով խնդիրը լուծե֊ու առաջարկը՝ հղում անելով Մոլդովայի խորհրդարանի՝ 2005 թ.-ին ընդունած «Դնեստր գետից ձախ ընկած բնակավայրերի հատուկ իրավական կարգավիճակի մասին» օրենքին48, որտեղ հստակ նշված է, որ խնդիրը պետք է լուծվի խաղաղ ճանապարհով։
Ինչպես արդեն ասացինք, Մոլդովան և Մերձդնեստրն ակտիվորեն համագործակցում են տնտեսության բնագավառում, իսկ տարածաշրջանի մարզական թիմերը մասնակցում են Մոլդովայի առաջնությանը։ Ավելին, Մերձդնեստրից բազմաթիվ ուսանողներ ուսանում են Մոլդովայում։ Համագործակցության այդպիսի մոդելը բացակայում է, օրինակ, Աբխազիայի և Վրաս-տանի պարագայում։ Պատճառը տնտեսական փոխկախվածությունն է։ Մոլդովա-յ ին անհրաժեշտ է Մերձդնեստրի էլեկտրաէներգիան, ինչպես նաև Մերձդնեստ-րով անցնող ռուսական գազի խողովակը։ Մերձդնեստրին Մոլդովան անհրաժեշտ է արտաքին աշխարհի հետ հաղորդակցվելու և արտաքին շուկաներ դուրս գալու համար, քանի որ աշխարհը չի ճանաչում ոչ մերձդնեստրյան արժույթը, ոչ անձնագրերն ու լիցենզիաները, ոչ էլ փաստաթղթերը։ Ուստի խնդրի ռազմական լուծումը քիչ հավանական է, մանավանդ՝ հաշ֊ վի առնելով ռուսական ռազմական ներ-կայ ությունը, որը, ի հեճուկս Միավորված ազգերի կազմակերպության (ՄԱԿ) Գլխավոր ասամբլեայի (ԳԱ) 2018 թ.-ի հունիսի 22-ին ընդունած բանաձևի4® և Մոլդովայ ի սահմանադրության, շարունակում է տեղակայված մեալ Մերձդնեստրի տարածքում։ Սակայն, կարծում ենք, որ Մոլդովայի և Մերձդնեստրի միավորումն անխուսափելի է, քանի որ դա բխում է երկու երկրների տնտեսական վերնախավերի, մասնավորապես' Մերձդնեստրի այն գործարարների շահերից, որոնք կամ չունեն քաղաքական կապիտալ, կամ խոր տնտե-
սական կապեր Ռուսաստանի հետ։ Ուստի դիտարկում ենք իրավիճակի զարգացման երկու հնարավոր սցենարներ։
Սցենար 1. Ռուսաստանը նշանակալի ռազմական հաջողության է հասնումՈւկրաինայում: Այս դեպքում էականորեն, գուցե տասնամյակներով հետաձգվի Մոլդովայի և Մերձդնեստրի միավորման հեռանկարը, քանի որ նախ' տարածաշրջանի խաղացողներն առավել զգուշավորություն կցուցաբերեն Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում։ Ավելին, եթե Ռուսաստանին հաջողվի իր արդյունավետ վերահսկողության տակ վերցնել Մերձդնեստրին մերձակա ուկրաինական տարածքները, ապա, հաշվի առնելով Ուկրաինայի արևելյան չորս շրջաններում անցկացվող՝ Ռուսաստանի հետ միավորման վերաբերյալ հանրաքվեները, միանգամայն հավանական է, որ նմանատիպ հանրաքվե կանցկացվի նաև Մերձդնեստրում։
Սցենար 2. Ռուսաստանը ռազմական լիակատար ձախողում (ֆիասկո) է գրանցում Ուկ-րաինայում։ Եթե նշվածն իրականություն դառնա, ապա չի բացառվում, որ կմեծանա Մոլդովայի առնվազն դիվանագիտական ճնշումը Մերձդնեստրի չճանաչված հանրապետության վրա' Մոլդովայի սահմա-նած «խաղի կանոններով» միավորման, ինչպես նաև Ռուսաստանի վրա' զորքերի դուրսբերման պահանջներով։ Այդպի֊ սի իրավիճակում, գիտակցելով հնարավոր ռազմական հարձակման դեպքում Ռուսաստանի կողմից օգնության շատ ավելի փոքր ներուժն ու հավանականությունը, Մերձդնեստրի ղեկավարությունը, դատելով այս ամենից, կգնա քաղաքական զիջումների' մանավանդ Ուկրաինայի' Մոլ-դովային արդեն իսկ առաջարկած վերո-նշյալ պաշտոնական ռազմական օգնության համատեքստում։ Ուստի իրադարձությունների նման զարգացման պարագայում, մեր կարծիքով, Մերձդնեստրի հակամարտությունը կհանգուցալուծվի ըստ Գագաուզիայի մոդելի։
Intellinews.com, Moldova rejects Ukraine’s offer to seize Transnistria By lulian Ernst, 28 April, 2022, available at https://www. intellinews.com/moldova-rejects-ukraine-s-offer-to-seize-transnistria-242742/
Նույն տեղում։
CIS legislation, Law of the Republic of Moldova of July 22, 2005 No. 173-XVI, About basic provisions of special legal status of settlements of left bank of Dniester (Transnistria), available at https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=18356 United Nations, Resolution adopted by the General Assembly on 22 June 2018 [without reference to a Main Committee (A/72/L.58 and A/72/L.58/Add.1)]. Complete and unconditional withdrawal of foreign military forces from the territory of the Republi< of Moldova, available at https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N18/195/38/PDF/N1819538.pdf?OpenElement
Ю
О
iO
Ю
մի
q
TO
cr
~Э
CO
cr
~Э
>
£
Ծ1
5
Ծ"
99
о
о
О
о
0 0՜
1
о
_1
<
О
о
0_
о
ш
0
<
տ
1
о
0_
X
СЦ
<
о
ш
т
о
с
о
р
с
J՜
£.
Р
С
с_
Գ
§
J՜
Z5
5
С"
Z5
5
V
=i
2
=i
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
1. Министерство иностранных дел Приднестровской Молдавской Республики, ‘’Приднестровье: государство, которого не существует”,
https://mid.gospmr.org/ru/FxB
2. Официальный сайт государственной администрации города Бендеры, ‘’Российские надбавки к пенсиям будут выплачивать после очередного транша гуманитарной помощи’’,
https://bendery-ga.org/3815-rossiyskie-nadbav-
ki-k-pensiyam-budut-vyplachivat-posle-ocheredno-
go-transha-gumanitarnoy-pomoschi.htm!
3. Akpinar, Omer. "A Frozen Conflict Zone in Moldova: Why No Solution Found in Trans-nistria." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara^tirmalar Dergisi 4, no. 2 (2021), 179-193.
4. CIS legislation, Law of the Republic of Moldova of December 23, 1994 No. 344-XIII About special legal status of Gagauzia (Gagauz Erie) (as amended on 08-05-2003), https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=3287
5. CIS legislation, Law of the Republic of Moldova of July 22, 2005 No. 173-XVI, About basic provisions of special legal status of settlements of left bank of Dniester (Transnistria), https://cis-legislation.com/document.fwx-?rgn=18356
6. Constitutional Court of the Republic of Moldova, Constitution of the Republic of Moldova,
https://www.constcourt.md/public/files/file/
Actele%20Curtii/acte_en/MDA_Constitution_EN.pdf
7. Crowther, William. "The politics of ethno-na-tional mobilization: nationalism and reform in Soviet Moldavia." The Russian Review 50, no. 2 (1991). 183-202.
8. Dembinska, Magdalena, and Frederic Merand. "The role of international brokers in frozen conflicts: the case of Transnistria." Asia Europe Journal 17, no. 1 (2019), 15-30.
9. Eurasianet.org, Moldova: Separatist Transn-istria Region Reorienting Trade from Russia to EU, 4 May 2016,
https://eurasianet.org/moldova-separatist-transn-
istria-region-reorienting-trade-from-russia-to-eu
10. Intellinews.com, Moldova rejects Ukraine’s offer to seize Transnistria By Iulian Ernst, 28 April, 2022,
https://www.intellinews.com/moldova-rejects-
ukraine-s-offer-to-seize-transnistria-242742/
11. Intellinnews, EU now top destination for Transnistria's fast-growing exports, 17 April 2018,
https://www.intellinews.com/eu-now-top-destina-
tion-for-transnistria-s-fast-growing-exports-140111/
12. Jamestown.org, Moldova’s president Kremlin visit does not unfreeze relations Publication: Eurasia Daily Monitor Volume: 3 Issue: 155, By: Vladimir Socor,
https://jamestown.org/program/moldovas-presi-
dent-kremlin-visit-does-not-unfreeze-relations/
13. Law of the Moldavian Soviet Socialist Republic of September 1, 1989 No. 3465-XI About functioning of languages in the territory of the Republic of Moldova (as amended on 2405-2018),
https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=3281
14. L6pez Jimenez, Jose Angel. "The dissolution of the Soviet Union and complex state construction processes. Two differentiated secession models in the Republic of Moldova: Gagauzia and Transnistria." (2019).
15. Mason, John Alan. "Internationalist mobilization during the collapse of the Soviet Union: the Moldovan elections of 1990." Nationalities Papers 37, no. 2 (2009): 159-176.
16. OSCE, Confidence-building measures “Berlin-plus” package,
https://www.osce.org/mission-to-moldova/391502
17. Reuters, ‘’Moldovan breakaway region says attacks can be traced to Ukraine - TASS”, 26 April 2022,
https://www.reuters.com/world/europe/moldovan-
breakaway-region-says-attacks-can-be-traced-
ukraine-tass-2022-04-26/
18. Roper, Steven D. "Regionalism in Moldova: The Case of Transnistria and Gagauzia." Regional & Federal Studies 11, no. 3 (2001):
19. Stefan Wolff, Russian Draft Memorandum on the basic principles of the state structure of a united state in Moldova (Kozak Memorandum) 17 November 2003, Memorandum On the basic principles of the state structure of a united state,
http://stefanwolff.com/files/Kozak-Memorandum.pdf
20. Ulger, Irfan Kaya, and Iuliana Oprea. "The Conflict of Transnistria." https://e-journaloflaw.org/wp-content/up-loads/2017/05/The-Conflict-of-Transnistria.pdf
21. United Nations peacemaker, Agreement on the principles for a peaceful settlement of the armed conflict in the Dinestar region of the Republic of Moldova dated at 21/07/1992, available at https://peacemaker. un.org/sites/peacemaker.un.org/files/MD%20 RU_920000_AgreementPrinciplesPpeaceful-SettlementDniestrConflict.pdf
22. United Nations peacemaker, Memorandum On the Bases for Normalization of Relations Between the Republic of Moldova and Transdneistria,
100
https://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/ files/MD_970508_Memorandum%20on%20the%20 Basis%20for%20Normalization%20of%20Rela-tions%20between%20the%20Republic%20of%20 Moldova%20and%20Transdniestria.pdf 23. United Nations, Resolution adopted by the General Assembly on 22 June 2018 [without reference to a Main Committee (A/72/L.58
and A/72/L.58/Add.1)]. Complete and unconditional withdrawal of foreign military forces from the territory of the Republic of Moldova,
https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/ N18/195/38/PDF/N1819538.pdf?OpenElement 24. Vahl, Marius, and Michael Emerson. "Moldova and the Transnistrian conflict." Jemie (2004)
Альберт АЙРАПЕТЯН
Старший исследователь исследовательского центра «Амберд», ассистент кафедры международных экономических отношений, АГЭУ,
кандидат экономических наук
ГЕОПОЛИТИЧЕСКАЯ ХРОНИКА
ПРИДНЕСТРОВСКИЙ КОНФЛИКТ. ПРОИСХОЖДЕНИЕ, ПРИРОДА И ПЕРСПЕКТИВЫ
Хотя распад Советского Союза был относительно мирным, в отличие, например, от другого социалистического государства с конфедеративным устройством – Югославии, однако стремление отдельных регионов к независимости нередко сопровождалось вооруженной борьбой, которая в дальнейшем трансформировалась в «замороженные конфликты» и превращалась в «мины», заложенные под государственность ряда постсоветских стран, тем самым препятствуя и тормозя их развитие, таким образом создавая угрозу региональной стабильности и миру. Приднестровский конфликт является одним из неурегулированных конфликтов на постсоветском пространстве, в основе которого лежит борьба меньшинства за признание и реализацию своего права на самоопределение. В рамках данной статьи будут представлены истоки и суть приднестровского конфликта. Кроме того, будет последовательно проиллюстрирована суть всех важных международных соглашений, которые связаны с конфликтом. Затем будут проведены параллели между Приднестровьем и Гагаузской автономией. Два конфликта, возникшие по схожим причинам и в одной стране, которые в итоге имели разные исходы. В конце статьи будут рассмотрены два наиболее вероятных сценария дальнейшего развития приднестровского конфликта.
Ключевые слова: Приднестровье, Молдова, конфликт, война, экономика, Гагаузия, перспективы
Ю
О
ю
ю
С
q
т>
сг
"3
</>
сг
ГГ
п
>
СП
5
I
сг
Albert HAYRAPETYAN
Senior Researcher of «Amberd» Research Center, PhD in Economics, Assistant Professor in the Chair of International Economics, ASUE
GEOPOLITICAL CHRONICLE
TRANSNISTRIA CONFLICT: ORIGIN, NATURE AND PROSPECTS
Although the disintegration of the Soviet Union was relatively peaceful, unlike, for example, another socialist state with confederal structure – Yugoslavia, the independence aspirations of individual regions were often accompanied by armed struggle, which later transformed into "frozen conflicts" and turned into ‘’mines’’ placed under the statehood of a number of post-Soviet countries, thus preventing and hindering their development and threatening the regional stability and peace. The Transnistrian conflict is one of the unresolved conflicts in the post-Soviet territory, the basis of which is the struggle of the minority for the recognition and realization of its right to self-determination. Within the framework of this paper, the origins and essence of the Transnistrian conflict will be presented. Moreover, the gist of all important international agreements related to the conflict are illustrated one by one. Afterwards, parallels are drawn between Transnistria and Gagauzian autonomy: two conflicts that arose due to similar reasons and in the same country, which eventually had different outcomes. At the end of the research, two most likely scenarios are discussed for the further development of the Transnistrian conflict.
Key words: Transnistria, Moldova, conflict, war, economy, Gagauzia, prospects
101
