CC BY
33TOVAR HARAKATI TIZIMINI OPTIMALLASHTIRISHNI
MODELLASHTIRISH
Pardayev Sherzod Xolmurodovich
SamISI, "Marketing" kafedrasi dosenti v.b., PhD
Annotasiya. Mazkur maqolada muallif tomonidan tovar harakati tizimini optimallashtirishni modellashtirish ishlab chiqilgan va uning uslubiy asoslari keltirilgan.
Kalit so'zlar: marketing, tovar harakati, tovar zanjiri.
Tovar harakatini tashkil etish va boshqarish masalalariga bag'ishlangan zamonaviy ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ilmiy yondashuvlarning aksariyati taqsimot zanjirini takomillashtirish, uning qiymat yaratish imkoniyatini yanada oshirishga, tovar harakati bilan bog'liq muammolarni hal qilishga qaratilgan. Ayniqsa, bugungi kunda tovar harakati tizimida logistik xizmat turlarining kengayib borayotganligi ham bir pog'onali logistik tizim(1PL)dan 3PL yoki 4PL logistik provayderlik tizimlariga o'tishni taqozo etadi. Bunday logistik xizmatlarga tovarlarni tashish, saqlash, qayta yuklash, ombor hisobini yuritish, tovarlarni qadoqlash va yetkazib berish va qaytarilgan tovarlarni qayta ishlash kabilar kiradi. 3PL logistik provayderi - bu xizmatlar provayder bilan agregasiyalashgan, mijozlarga bir nechta logistik xizmatlarini taqdim etuvchi firma sifatida tushuniladi.
Logistik provayderlarni loyihalash va qo'llash bo'yicha ilg'or kompaniyalar tajribasiga asoslangan holda 3PL provayderlarini quyidagi 4 toifaga ajratishimiz mumkin:
An 'anaviy 3PL provayderi. Bu 3PL provayderining eng oddiy shakli sifatida tovarlarni tashib keltirish (eksport qilish), qadoqlash, saqlash va tarqatish kabi xizmatlarni taqdim etadi.
Xizmat ko'rsatuvchi 3PL provayder. O'z mijozlariga tranzitdagi tovarlarni kuzatish (treking), qayta yuklash, maxsus qadoqlash, yuk xavfsizligi xizmati kabi qo'shimcha qiymatli logistik xizmatlarni taqdim etadi.
Moslashuvchi 3PL provayder. Mijozning talabiga ko'ra logistik jarayonlarni to'liq nazorat ostiga olgan holda mijozning tovar harakati bilan bog'liq barcha buyurtmalarini amalga oshiradi, lekin yangi xizmatlar yaratmaydi. Ushbu turdagi provayderlarning mijozlar bazasi odatda sezilarli darajada kam bo'ladi.
Mijoz biznesini rivojlantiruvchi provayder: mijozlar bilan aloqalarning to'liq integrasiyalashuvi asosida va barcha logistik funksiyalarini o'z zimmasiga oladi.
Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, logistik provayderlar turli darajadagi logistik xizmatlarga ehtiyoji yuqori bo'lgan mijozlar bilan ishlaydi, ammo ular har doim ham 3PL va 4PL logistik darajalariga erisha olmaydi. O'zbekiston amaliyotida biz asosan 2PL operatori (yuk tashuvchi avtomobillar va tovar omborlarlari tizimi), 3PL operatori (xalqaro darajada tovarlar, turli pochta jo'natmalari va yuklarni yetkazib berish) xizmatidan foydalangan holda 4PL provayder sifatida faoliyat yuritadigan
xalqaro transport va logistika kompaniyalarini va ularning konsalting bo'limlarini tashkil qilish maqsadga muvofiq.
O'zbekiston amaliyotiga 3PL va 4PL darajali logistik provayder xizmatlari bozorga endigina kirib kelayotganini hisobga olsak, hozirgi vaqtda matematik modellashtirishda mavjud logistik va transport kompaniyalari va birinchi navbatda yuk tashish xizmatlari kon'yunkturasiga alohida e'tibor qaratishimiz zarur.
Bugungi kunda elektron savdoning kengayib borayotganligi, yetarli darajadagi yuk tashish mashinalari va ombor tizimini o'zida birlashtirgan 2PL provayderlari juda kam, ularning aksariyati ushbu modelda o'zaro logistik agregatorlar orqali bog'lanadi. Bunday tovar harakatini optimallashtirishning 3PL va 4PL logistika xizmatlariga bo'lgan talab ortib boradi.
Tovar harakatini optimallashtirishning samarali tuzilmasini loyihalashtirish maqsadida dissertasiya ishida mahsulotlarni saqlash omborlarida klaster tahlilini qo'llash asosida tovar harakatini optimallashtirishning 3PL va 4PL logistik provayderlar tizimini modellashtirish algoritmi taklif etiladi. Ushbu algoritm quyidagi 8 bosqichdan iborat:
Birinchi bosqich. Ushbu bosqichda ekspert baholash asosida 3PL va 4PL darajali X xizmatning [Xi Xp ] potensial mijozlari bazasi shakllantiriladi. Ushbu potensial mijozlarning aksariyati 2PL provayderlik xizmatidan foydalanuvchi ta'minotchilar, transport korxonalari yoki sohada tadbirkorlik faoliyat bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslar bo'lishi ham bo'lishi mumkin.
Ikkinchi bosqich. Bunda Xi mijozning faoliyati to'g'risidagi taqdim etilgan ma'lumotlarga asoslanib, ushbu mijoz tomonidan 3PL va 4PL darajadagi logistika xizmatlarga bo'lgan ehtiyoji aniqlanadi. Buning uchun Xr mijozga M= [mi1,...miki] xizmatlar etiladi. Ushbu toifadagi mijozlar amalda 3PL va 4PL darajadagi transport korxonasi, internet-do'kon, elektron savdo maydonchasi ham bo'lishi mumkin. ammo hozirda X mijozining o'zi tomonidan ishlab chiqariladi, shuningdek, ushbu xizmatlardan iborat Pi = [pi,..., pu] ro'yxati. transport kompaniyasi allaqachon Xi mijoziga taqdim etadi .
X ga qarab , bu ro'yxatlar turli o'lcham va tarkibga ega bo'lishi mumkin. Misol uchun, agar X fermer xo'jaligi yoki jismoniy shaxs sifatidagi tadbirkor bo'lsa, unda uning logistika ehtiyojlari nisbatan sodda va biz M va Pi ro'yxatlari shunchaki bo'sh to'plamlar ekanligini tushunamiz. Biz shunchaki bunday kompaniyani ro'yxatdan o'chirib tashlashimiz mumkin.
Agarda faraz qilinayotgan X yirik onlayn-do'kon bo'lsa, unda ko'rsatilishi mumkin bo'lgan xizmatlar ro'yxati juda katta bo'lganligi bois tovarlarni faqat mijozning omborlariga yetkazib berish kifoya. Ushbu misolda, P2 ={mijozning omborlariga yetkazib berish va M2= {yuk tarkibini omborga va saqlashga tushirish, tovarlarni maxsus qadoqlash bilan qayta qadoqlash, X2-mijozning qayta ishlangan va qadoqlangan tovarlarini yetkazib berish}.
Uchinchi bosqich. Ushbu bosqichda oldingi bosqichda qamrab olinmagan har bir X mijoz uchun chetlari Mi va Pi ro'yxat elementlariga mos keladigan to'liq harakat grafigi tuziladi, shuningdek mijoz va logistik xizmat ko'rsatuvchi
korconaning asosiy faoliyatiga qo'shimcha ravishda X2 va T chegaraviy nuqtalariga mos kelishi ta'minlanadi.
Bundan tashqari, ekspert baholash asosida har bir chegaraviy nuqtaga 5 ballik shkalada qiymat belgilanadi. Ushbu qiymatlar tovar harakati grafigining tegishli nuqtalari oгasidagi bog'liqlik daгajasini baholashga xizmat qiladi. Ya'ni Laykert shkalasi bo'yicha 1 eng kuchli munosabatlarga, 5-eng zaifga munosabatga to'g'гi keladil. Ushbu qiymat Ыг vaqtning o'zida grafik uchlari oгasidagi masofani ham anglatib, har qanday chegaгaviy nuqtadan o'zigacha bo'lgan masofa 0 ga teng deb hisoblaymiz.
1-jadval
Logistik xizmatlar o'rtasidagi munosabatlarni tavsiflovchi grafikning
chegaraviy nuqtalarini belgilash
Grafik cho'qqi belgisi Tegishli logistika xizmat turlari
P21 X2 yuk bilan mijozning omborlariga yetkazib berish
m2i yukni omborga va saqlashga tushirish
m22 X2 mijozning logotipi bilan maxsus qadoqdagi tovarlarni qayta qadoqlash
m23 mijozdan qayta qadoqlangan tovarlarni yetkazib berish
X2 X2 mijozning asosiy faoliyat turi
T transport kompaniyasining asosiy faoliyat turi
Faraz qilaylik, ushbu misolda ekspert baholariga asoslanib, 2-jadvalda ko'reatilgan o'zaгo bog'lanish daгajasiga mos keluvchi chegaraviy nuqtalar orasidagi masofalarning qiymatlari tanlab olingan.
2-jadval
Logistik xizmatlar o'rtasidagi munosabatlar darajasini ifodalovchi grafik
P21 m21 m22 m23 X2 T
P21 G l 2 4 5 l
m21 l G l 4 5 З
m22 2 l G З З 5
m23 4 4 З G l 5
X2 5 5 З l G 5
T l З 5 5 5 G
Olingan chegaraviy nuqta^ o'гtasidagi masofani grafik shaklda ifodalasak, quyidagi natijaga ega bo'lamiz (1-rasm).
l К.М.Ибодов. Маркетинг тадкикотлари. Укув кулланма. Т:, "IQTISOD-MOLIYA" нашриёти, 2022 й. 260 б. 172 бет.
1-rasm. Logistik xizmatlari o'rtasidagi munosabatlar darajasini ifodalovchi
grafik2
To'rtinchi bosqich. Ushbu bosqichda 3.2.1-rasmdagi grafikning chegaraviy nuqtalari to'plami metrik bo'shliq sifatida ko'rib chiqiladi va grafik chetidagi raqamli belgi bilan belgilangan yaqinlik mezoni asosida klaster tahlilidan foydalangan holda ikki qismga bo'lish tavsiya qilinadi. Bunday holda, biz tomonimizdan faraz qilinayotgan mijoz va logistik xizmat ko'rsaish provayderining asosiy faoliyat turiga mos keladigan T va nuqtadagi bog'lanish tugunlari klaster algoritmining birinchi yaqinlashuvi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Cohyen, S., Roussel, J. Strategic Supply Chain Management: Thye Five Disciplines for Top Performancye / S. Cohyen, J. Roussel. - New York: McGraw Hill, 2005. - 316 p.
2. Donald J. Bowyersox, Devid J. Closs va M. Bixby Cooper "Supply Chain Logistics Management" 2008.
3. Keyegan Sheila. Qualitative research: good decision making through understanding people, cultures and markes. Kogan Page Ltd 2009. 260 p.
4. Larson, Paul D., Poist, Richard F. and Halldorsson, Arni Perspectives on logistics vs. SCM: a survey of SCM professionals / Paul D. Larson, Richard F. Poist, Arni Halldorsson // Journal of Business Logistics. - 2007. - 28 (1). - 1-24 p.
5. Yergashxodjayeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.TDIU, 2011.-202 b.
6. Ibodov K.M. Marketing: Darslik. T.: Fan va texnologiya, 2019. 356 b.
7. Ibodov K.M. Marketing tadqiqotlari: O'quv qo'llanma / K.M. Ibodov; - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2021. - 256 b.
2 ymöy a^ropurM^ap Myaran^ roMOHngaH SPSS Ba GRETL aMa^HH gacryp^ap naKern ëpgaMnga aMama omupraraH
