CC BY
83TOVAR BALIQCHILIK XO'JALIKLARIDA NASLCHILIK ISHI
Baxodir Jumaboyev
Ilmiy rahbar: Navoiy davlat pedagogika instituti biologiya kafedrasi dotsenti, biologiya fanlari nomzodi. Abdusalomova Maftuna Sheraliyevna Navoiy davlat pedagogika instituti Aniq va tabiiy fanlarni oqitish metodikasi (biologiya) 2-bosqich magistranti https://doi.org/ 10.5281/zenodo.7662134
Annotatsiya: Berilgan maqolada tovar baliqchilk xo'jaliklarida naslchilikni tashkil qilish to'grisida bayon qilingan. Naslchilik ishining shakli bo'yicha: oliy tipdagi seleksion naslchilik, baliqchilik xujaliklarida nasl rassadnik yetishtiriladigan reproduktorlar va sanoat xo'jaliklariga ajratiladi.
Kalit so'zlar: Naslchilik, nasl rassadnik, zog'ora baliq, segoletkalar, eksteryer ko'rsatkich, urchish balansi, nerest.
Аннотация: В данной статье описывается организация разведения в товарном рыболовстве. По форме племенной работы она делится на высокотипную селекционную, репродукторную и промышленную фермы.
Ключевые слова: Разведение, племенной мониторинг, зогора, сеголец, показатель экстерьера, баланс насиживания, нерест.
Annotation: The given article describes the organization of breeding in commodity fisheries. According to the form of breeding work, it is divided into hightype selective breeding, reproducers and industrial farms.
Keywords: Breeding, breed monitoring, zogora fish, segolets, exterior indicator, hatching balance, spawning.
Chorvachilikning boshqa sohalari singari hovuz baliqchilik xo'jaliklari sohasida ham zotlar sifatini yaxshilashga qaratilgan hovuzda urchitiladigan baliqlarning xo'jalik foydali xususiyatlarini yaxshilash hamda ularning o'sish suratini jadallashtirish, yangi qimmatli baliq zotlarini yetishtirishdan iborat. /1/.
Naslchilik ishlarida asosiy vazifa sifatida xo'jalikni ya'ni tabiiy ko'llarni yuqori sifatli baliq zotlari bilan to'yintirish, kasalliklarga chidamli va ekologiyasi zaharli bo'lgan suv tarkibida ham tarkibi buzilmagan tovar baliqlar yetishtirishdan iborat.
Respublikamiz hududida karp, oq amur, do'ng peshona, karas va ilonbosh kabi iliq haroratga moyil baliq zotlari urchitiladi. Ularning asosiy qismini karp zotli baliqlar tashkil qiladi. Bu zotli baliq juda ham serurug' bo'lib, 4-5 yoshli tirik vazni 5-8 kg keladigan urg'ochilari suvning harorati 17-18 C ga yetganda birdaniga o'rtacha 700800 ming, eng sifatlilari esa 1,5 mln.gacha ikra qo'ya oladi. Bu zotli baliqlarning o'sish
198
imkoniyatlari juda yuqori bo'lib, 18-20 oyligida tirik vazni 1-1,5 kg, 28-32 oyligida esa 2,5-4 kg gacha yetishi mumkin. Shu zotga mansub baliqlar urchiydigan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi 1,2-2 sentnerga teng bo'lib, baliq mahsulotlari yetishtirishni jadal usulda amalga oshirilganda har gektar suv havzasidan 25-30 sentnergacha baliq yetishtirish mumkin. /3/
Naslchilik ishining shakli bo'yicha:oliy tipdagi seleksion naslchilik, baliqchilik xo'jaliklarida nasl rassadnik yetishtiriladigan reproduktorlar va sanoat xo'jaliklariga ajratiladi. Nasl rassadnik -reproduktor xo'jaliklari o'zlarining nasl suruvini oliy tipdagi xo'jalik fondi hisobiga shakllantiradi, nasl rassadniklarning asosiy vazifasi sanoat baliqchilik xo'jaliklarini mahalliylashtirilgan baliq zotlarini kengaytirilgan takror qayta ishlab chiqarish sharoitida mahsuldorlik sifatini takomillashtirishdan iborat. Nasl rassadniklarida qarindosh bolmagan ikkita naslli guruh (zot, zot guruhi) vakillari urchitiladi.Bunda kelib chiqishi bir xil bo'lgan balqlarni urug'lantirish uchun erkak va urg'ochi baliqlarga uyalar tanlanadi. Ixtisoslashtiradigan oliy tipdagi naslchilik baliqchilik xo'jaliklari ilmiy muassasalarining uslubiy rahbarligi ostida hovuz baliqchiligining hududiy xususiyatlarini hisobga olgan holda naslchilik ishlari uslublarini ishlab chiqadi hamda yangi yaxshilangan zot va zot guruhlarini yaratish bilan shug'ullanadi. Sanoat xo'jaliklarida ona suruvidagi baliqlarni yaxshilash oliy tipdagi naslchilik xo'jaliklari ramkadagi naslchilik ishiga nisbatan juda ko'plab baliqlarda seleksiya ishlarini olib borish imkoniyatini beradi./2/
Havza baliqchiligi naslchilik ishining hamma shakllarida maqsad naslchilik bo'lmagan xo'jaliklarning suruvini takomillashtirish va shu bilan tovar baliq ishlab chiqarish miqdorini ko'paytirishga uzviy bog'liqdir.
Naslchilikning ish uslublari baliqchilik xojaliklarida naslchilik ishi uchun dastlabki material bo'lib xususiy suruvidagi ishlab chiqaruvchi baliqlardan foydalaniladi. Ona suruvni takror ishlab chiqarish va komplektlashda xôjaliklarning ishlab chiqaruvchi va ta'mirlovchi baliqlarga bo'lgan talabidan kelib chiqib amalga oshiriladi.
Sifatli va nasldor ota ona baliqlarni tanlash. Ishlab chiqarishga asoslangan baliqchilik xojaliklarida, naslchilik ishlari uchun xo'jalikdagi mavjud katta og'irlikdagi voyaga yetgan ota ona zotlar tanlanadi.Zotdor ota ona baliqlarni uch bosqichda tanlash tavsiya etiladi: 1-segoletkalar o'rtasidan tanlash, 2- yozliklar orasida tanlash va 3-ota onalarni hovuzdan o'tkazish paytida tanlash.
Birinchi va ikkinchi bosqichdagi tanlashda baliqning tirik og'irligi (ekstryer ko'rsatkichi) hisobiga olinsa, uchinchi bosqichda esa jinsiy yetilish belgilariga asoslanadi.
Qabul qilingan tanlash koeffitsientlari (baliqlar nisbati, ya'ni naslchilik ishlari uchun ajratilgan baliqlar, o'stirish uchun ) quyidagicha qabul qilingan: bir yasharlar uchun to 5%gacha, ikki yasharlar uchun to 10%gacha,yosh ona baliqlar uchun to
25%gacha va yosh ota baliqlar uchun to 50%gacha belgilanadi. Nasldor zotlarni tanlashda gibridning noqulay ta'siri baliqning hayotchanligiga va mahsuldorligiga qaratiladi. Yaqin qon qarindoshlik orasidagi kamchiliklarni oldini olish uchun xo'jaliklararo nasldor baliqlar almashinishini yo'lga qo'yish maqsadga muvofiq, hamda ikki liniyali chatishtirishni yo'lga qo'yish ham yaxshi natija beradi Naslchilik ishini yo'lga qo'yish uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan faoliyat bu yosh tanlanishidir. Turli xil baliqlarda o'tkazilgan tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, naslchilik ishlaridagi eng yaxshi natija o'rta yoshdagi baliqlar hisoblanadi. Birinchi marta nerest yoshida bo'lgan baliqlarni hamda yoshini yashab bo'lgan baliqlarni naslchilik ishlariga ishlatish maqsadga muvofiq emas.Yangi nasldor baliq zotlarini yaratish usullaridan biri bu gibritizatsiya usulidir. Hovuz baliqchilik xo'jaliklarida zotlararo, tur ichida turlararo va urug'lararo chatishtirishdan iborat. Natijada ko'pchilik xususiyatlari bilan ajraladigan yangi gibrid formalar paydo bo'ladi.
Naslchilik ishlari yuqori samarali bo'lishi uchun yaxshi sifatli nasldor zot beruvchi va remont yoki to'ldiruvchi baliqlarni tanlash kerak.Ota ona zotli baliqlar sharoiti yaxshi bo'lgan hovuzlarda saqlanadi. Zichlik unchalik katta bo'lmasligi qo'shimcha oziqlantirish, havo rejimi, suv sirkulyatsiyasi yaxshi bo'lishi kerak, buning uchun sifatli ozuqa aralashmasining tarkibi 10-12% hayvon maxsulotidan iborat bo'lishi lozim. Naslchilikka asoslangan xo'jaliklarda turli xil yoshdagi remont zotlar uchun iloji boricha alohida hovuz bo'lgani ma'qul. Bunday hovuzlarning maydoni boqiladigan remont baliqlarning soniga bog'liq. Ota ona baliqlar soni va remont uchun boqiladigan baliqlar soni ko'p bo'lmasa, unda remont baliqlar bilan ota ona baliqlarni birga boqish mumkin.
Xo'jalikda naslchilik ishlarining muvaffaqiyatli o'tishi ota ona baliqlarni va remont yoshidagi baliqlarni bonitirovka qilish bilan chambarchas bog'liq. Bonitirovkada baliqlarni ro'yxatga olish o'z vaqtida boshlanishi kerak. Ko'pchilik xo'jaliklarda bu ish erta bahorda amalga oshiriladi, lekin kuzda o'tkazilsa ham bo'ladi. Ota ona baliqlar hamda remont uchun ajratilgan va yetilgan yosh baliqlarni miqdor jihatdan baholashda har bir zotning individual belgilari yog'indisining ko'rsatkichlari hisobiga olinadi, ya'ni zotning xususiyatlari, yoshi, jinsi, tangacha qoplami, uzunligi va og'irligi hisobga olinadi.
Nasldor ota ona zotlar morfometrik o'lchovlar asosida baholanadi. Iloji boricha yaxshi zotlar tanlanadi va sinflarga qarab sortirovka qilinadi.Turli xil sifatga ega bo'lgan ota ona baliqlar to nerestgacha turli xil hovuzlarga joylashtiriladi.
Yaxshi sifatga ega bo'lgan ota onalar, mahsuldor zotlar birinchi sinfga kiritiladi.
Ikkinchi sinfga nisbatan yosh baliqlar, birinchi marta nasl beruvchi, remont guruhdan olingan zotlar kiritiladi. Bu sinfga mansub bo'lgan zotlar to'ldiruvchi hisoblanadi.
Uchinchi sinf -yomon eksteryer yoshi katta, kasalmand, jarohatlangan, umuman almashtirilishi lozim bo'lgan zotlar hisoblanadi.
Baliqlarning jinsi ularning tashqi belgilariga qarab aniqlanadi. Erkak baliqlarning tana tuzilishi urg'ochi baliqlarga nisbatan uzunroq, qorni tarang, go'shtli bo'ladi.
Ona baliqlarni urchish mavsumida tayyorligiga qarab uch turga bo'linadi:
1 tur .Yetilgan ona baliqlar bo'lib, ularning jinsiy belgilari yaqqol sezilib turadi. Qorni yumshoq, osilgan. Jinsiy teshigi atrofi shishgan och qizil rangda. Bu to'dadagi baliqlar naslchilik ishlari uchun birinchi navbatda ishlatiladi.
2 tur. Yaxshi yetilmagan ona baliqlar bo'lib, jinsiy belgilari kamroq seziladi. Bunday ona baliqlar ikkinchi navbatda ishlatiladi.
3tur. Noaniq baliqlar kiritilib urg'ochi baliqlar erkak baliqlardan deyarli farq qilmaydi, bir- biridan ajratib bo'lmaydi. Bunday baliqlar urchish mavsumida ishlatilmaydi va yaylov hovuzlariga qo'yib yuboriladi.
Jinsiy belgilari yaxshi sezilmaydigan baliqlar maxsus uchinchi turga kiritiladi. /1/
Nasldor baliqlarning yoshi maxsus belgilari bilan, agarda belgilari bo'lmasa tangachalardagi yillik halqalar orqali aniqlanadi. Xo'jalikda naslchilik ishlarini olib borishda 5-8,5 kg keladigan ona baliqlar 5-8yoshligidan, ota baliqlarni 5-7yoshligidan foydalanish yaxshi samara beradi. Baliqlar qaysi zotga mansubligi, naslchilik ishlari yozuviga, baliqlarni tashqi ko'rinishiga asosan olib boriladi. Nasldor baliqlar to'dasi bir xil bo'lmaydi, to'dada zog'ora., karp va ularning gibridlari yoki boshqa xo'jaliklardan olib kelingan baliqlar bo'ladigan bo'lsa, bu holda har xil baliqlarga, alohida ro'yxat tuziladi.Har bir zot uchun alohida biologik ma'lumotlar ko'rsatiladi.
Adabiyotlar:
1. Husanov S.Q. va boshqalar. Baliqchilik asoslari . B.: "Buxoro" nashriyoti.2010.- B.294
2. Xolmirzayev D, Haqberdiyev P S., Shohimardonov D.R., Shaptaqov E.S. Baliqchilik asoslari. T.: "Ilm ziyo" nashriyoti. 2016.- B.248
3. I.E.Kenjayev, K.LSirojiddinov. "Baliqchilik iqtisodiyoti" fanidan o'quv -uslubiy majmua. Namangan- 2021.-B. 291
4. Козлов В.И. Абрамович Л.С. Справочник рыбовода. М.: Россельхозиздат. 1980.- С. 11-16.
5. Сабодаш В.М. Разведение рыбы. М.: Сталкер, 2006. - С. 140.
6. Yo'ldoshev M.A., Salixov T.V., Kamilov B.G. O'zbekiston baliqlarni Monografiya, Toshkent,2018. GOLD PRINT NASHR--B 40-42, 136-139.
