CC BY
45
ՀԱՅՈՑ ԱՌԵՎՏՐԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ (ուշ միջնադար - 1918թ.)
Խաչատուր Դադայան
Առևտուրն ու արհեստներն ուրբանիստական երևույթ են, այդ իսկ պատճառով հայերը, որպես տնտեսական բազմադարյա ավանդույթների կրողներ, եղել են Թիֆլիսի բնակչության հիմնական տարրը. հոդվածում բերված են սույնը փաստող բազմաթիվ վիճակագրական տվյալներ։ Հայերն են եղել Անդրկովկասի «մայրաքաղաք» Թիֆլիսի տնտեսության նշանակալի ճյուղերի (առևտուր, ֆինանսավարկային ու բանկային գործ, արտադրական ու արդյունաբերական ձեռնարկություններ և այլն) ստեղծման առաջնեկներն ու աներկբա առաջատարները։ Հոդվածում ներկայացված են թիֆլիսաբնակ տասնյակ հայ ձեռնարկատերերի (այդ թվում Ալ.Մանթաշյանցի) տնտեսական գործունեությունը լուսաբանող մեծաթիվ աղբյուրագիտական տեղեկություններ։
О
Վրաստանը և ի մասնավորի Թիֆլիսը հայերի համար ե րբ դարձան մշտական բնակության վայր:
Վախթանգ Գորգասար (Գուրգասլան) թագավորը մայրաքաղաք դարձրած Թիֆլիսը բնակեցրեց հայերով։ 632թ. Բերդի թաղում հայերը կառուցեցին Սբ.Գևորգ եկեղեցին։ 1122թ. Դավիթ Շինարար թագավորը Անիից գաղթածների համար կառուցեց Գորի քաղաքը [1, էջ 77]։ Ճ11դ. վերջերին Թիֆլիսի մելիքներ, այսինքն կառավարիչներ, այսօրվա պատկե-րացմամբ քաղաքագլուխներ, դարձան Մահկաբերդցի Արծրունյաց իշխանական տան ներկայացուցիչներ Վասակ և Քուրդ ամիրա եղբայրները [2, էջ 6]։ Ճ111դ. Թիֆլիս գաղթած կարնեցի Ումեկ վաճառականը մեծ պատվի արժանացավ վրաց արքունիքում և դարձավ արքայի թագավորահայրը։ 1650թ. Ռոստոմ թագավորը հայ իշխան Բայանդուրին հանձնեց «իշխանությունը մեծ Տփխիս քաղաքի», իսկ 1714թ. թագավորական հրովարտակով իշխան Բեհբությանն ստանձնեց Թիֆլիսի մելիքությունը, ինչը ժառանգական դարձավ այդ տոհմի համար (15 Բեհբությաններ մինչև 1801թ. հաջորդաբար վարեցին այդ պաշտոնը)։
Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Շարդենը վկայում է, որ 1671թ. Թիֆլիսի 14 եկեղեցիներից 8-ը հայկական էին, իսկ մեկ այլ ֆրանսիացի բուսաբան
124
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայան
Թուրեֆորը, նշում է, որ 1701թ. Թիֆլիսն ուներ 20000 բնակիչ, որից 14000-ը լուսավորչական հայեր էին, 3000-ը մուսուլման, 2000-ը վրացի և 500-ը կաթոլիկ հայ [3, էջ 147]։
Այս թվերն ապացուցում են, որ Վրաստանում քաղшքաբեակnւթյաե հիմքը դրել են հայերը։ Վրաց թագավորները և իշխանները մշտապես բնակվում էին տոհմական կալվածքներում և ժամանակ առ ժամանակ իրենց ազնվականների, ծառաների, ճորտերի հետ այցելում էին Թիֆլիս: Պ.Իոսելիանին նկատում է, որ Վրաստանի քաղաքները ոչ այլ ինչ էին, եթե ոչ լեռնային բերդեր, ռազմական ամրություններ, որոնց հովանու ներքո ժողովվում ու բազմանում էր բնակչությունը [1, էջ 84]։ Այս նույն միտքն է կրկնում կովկասագետ Ե.Վեյդենբաումը. «Վրաստանում երբեք չեն եղել քաղաքներ բաոիս դասական կամ եվրոպական իմաստով այլ գոյություն են ունեցել միայն իշխանների ամրացված բնակավայրեր, որոնց պաշտպանության ներքո երբեմն ի հայտ էին գալիս ոչ մի ներքին ինքնուրույն կազմակերպվածություն չունեցող պատահական առևտրականների գյուղակներ» [4, с. 311]: «Պատահական առևտրականների» այս գյուղակների բնակիչները հիմնականում հույներ ու հրեաներ էին, այնինչ Թիֆլիսի ու Գորիի բուն բնակչությունը կազմում էին հայերը, որոնք ունեին իրենց ներքին ինքնուրույն կազմակերպվածությունը: Վրաց թագավորների կողմից քաղաքները հայերին «տրամադրելը» խելացի ռազմավարական քաղաքականություն էր. գյուղաբնակ և հիմնականում երկրագործությամբ զբաղվող վրացիները պարզապես զուրկ էին առևտրական լայնածավալ գործարքներ իրականացնելու ունակությունից, այնինչ հայերն ունեին առևտրավարու-թյան դարավոր ավանդույթներ: Միայն արհեստները և առևտուրը կարող էին զարգացնել քաղաքները, և կայացվեց մի չգրված համաձայնություն. հայերը քաղաքների լիիրավ տերեր էին, բայց վրաց թագավորների հպատակներ: Սա երկուստեք ձեռնտու էր, այս վիճակը պահպանվեց դարեր շարունակ, և սա երկու ժողովուրդների փոխներթափանցված, համատեղ կեցության զարմանալի դրսևորում էր: Մենք սա շեշտում ենք այն պատճառով, որպեսզի հետագայում մեջբերվող փաստական, վիճակագրական տվյալները հասկանալի լինեն և առիթ չդառնան ոչ հայերի ազգային սնապարծության, ոչ էլ վրացիների ազգային անլիարժեքության հոռի արտահայտումների:
Ե.Վեյդենբաումը շարունակում է. «Միայն Թիֆլիսումու Գորիումհայ բնակչությունը կազմավորեց քաղաքային դաս, որը մշակեց կամ, ավելի շուտ, իրացրեց սեփական կազմակերպվածություն: Դրանք, այսպես կոչված, մոքալաքներն էին: Թիֆլիսում նրանց հաստատվելու ժամանակն անհայտ է: Հավանաբար, այդ դասն աստիճանաբար կազմավորվեց այն հայե-
125
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
րից, որոնք օտարության մեջ փրկություն էին որոնում թշնամական ասպատակություններից: ...Նրանք հիմնականում զբաղվում էին աոևտրով բայց կային նաև արհեստավորներ: Չնայած մոքալաքներն այդ դասի մեջ չէին մտնում» [4]: Մոքալաքե վրացերեն նշանակում է քաղաքացի: Սկզբում այդպես էին կոչվում քաղաքների բոլոր բնակիչները, սակայն հետագայում «մոքալաքե»-ն վերածվեց պատվանունի, որ թագավորները շնորհում էին Թիֆլիսի ու Գորիի այն բնակիչներին, որոնք ունեին քաղաքաբնակային հին ծագում և վճարում էին հատուկ հարկ մախթա: Այդ հարկը հավասար էր
\ о
4000 ոուբլու, ինչը վիթխարի գումար էր, և հարց է ծագում որտեղի ց այդ փողը: Աոևտրից. մոքալաքների հիմնական զբաղմունքը աոևտուրն էր: ХУПЦ. ամեն տարի Թիֆլիսի մոքալաքները շուրջ 2000 ուղտաբեո մորթեղեն և այլ ապրանքներ էին արտահանում Պարսկաստան և Կարին (Էրզրում):
Վախթանգ VI թագավորի նազիրի պաշտոնը վարում էր մոքալաք Հովսեփ Փիթոյանը: 1760թ. Ռուսաստան այցելած Թեյմուրազ թագավորի շքախմբում կային երեք մոքալաքներ խոշոր վաճաոականներ Գևորգ Բաղդադյանը, Նազար Գևորգյանը (Եգորով) և Մելքոն Դավթյանը: Մոքա-լաքները հատկապես մեծ դերակատարություն ունեին Իրակլի II-ի արքունիքում (այս վրաց արքան մեր պատմագրության մեջ հայտնի է Հերակլ ան-վամբ): Այսպես, մոքալաք Ամիրյանը կատարում էր զանազան դիվանագիտական հանձնարարություններ, դիվաններ քարտուղարներ էին Թումա-նյանները, թարգմանիչներ Ենիկոլոպյանները, մելիքներ Բեհբությանները, զաոնշանջիներ (զրահների վրա ոսկեգիր քանդակողներ կամ դրվագազարդողներ) Բեբուոյանները, արքունի ախոոապետեր Ղորղանյանները և այլն: Իրակլի II-ի օրոք ХУПЦ. վերջերին Թիֆլիսում կար 556 տուն մոքալաք, որոնք բացաոապես հայեր էին [5, էջ 89-93]: Միայն ուսական տիրապետության հաստատումից հետո (1801թ.) մոքալաքների դասի մեջ մտցվեց մեկ վրացական ընտանիք:
Մոքալաքները նաև ֆինանսական աջակցություն էին ցույց տալիս արքայական ընտանիքին: Այսպես, Իրակլի II-ը մոքալաք, պարոն Հակոբից պարտք էր վերցրել 300ո., իսկ 1799թ. մի ստացականում ասվում էր. «Ես արքայազն Գեորզիս, քեզնից Մելիք Շաքարից պարտք եմ վերցնում 200 ոուբլի: Երբ քոչվորները յայլաներից վերադառնան, այնժամ լիովին կհատուցեմ: Խնդրում ենք, որ այս մասին ոչ ոք չիմանա» [6, с. 660]:
1801թ. տեղի ունեցավ մի հիրավի պատմական իրադարձություն, որի հետևանքները Անդրկովկասի ժողովուրդներն այս կամ այն կերպ զգում են մինչ օրս Ռուսաստանը նվաճեց Վրաստանը: Դա շրջադարձային երևույթ էր, որն էական ազդեցություն ունեցավ բազմաթիվ մեծ ու փոքր ժողովուրդ-
126
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայան
եերի առաջադիմական, բարեբեր զարգացման վրա առհասարակ: Ինչպես դիպուկ նկատել է նշանավոր տնտեսագետ Դավիթ Անանունը. «Ռուսաստանի նվաճումից հետո Անդրկովկասը դարձավ բաց շուկա, «տոնավաճառ», որի գլխավոր կրպակը Թիֆլիսն էր... Պարսիկն ու օսմանցին պատերազմում էին և կողոպտում, ռուսը պատերազմում էր և աոևտուր անում» [7, էջ 228]: Ահա սա էր տարբերությունը: Թե Անդրկովկասն ինչպիսի փոփոխությունների ենթարկվեց, հատկապես տնտեսության ասպարեզում, մեջբերենք նույն հեղինակի մի դիտարկում ևս. «Աոևտրի լայն ասպարեզ չկար, յուրաքանչյուր խանություն մի ինքնամփոփ մաքսային միավոր էր, ինչը խոչընդոտներ էր հարուցում աոևտրի զարգացման համար: Աոևտուրը մի նպատակ ուներ բավարարել տեղական բնակչության համեստ պահանջները:
Ռուսների հետ դրությունը փոխվեց: Նախ, փլուզվեցին խանական միջնորմները, որոնք դժվարացնում էին ապրանքափոխանակությունը: Անդրկովկասը անմիջական հարաբերությունների մեջ մտավ ընդարձակ և համեմատաբար բարձր կուլտուրա ունեցող Ռուսաստանի հետ: Երկրորդ, Անդրկովկասում հաստատվեց մի ստվար տարր ռուս պաշտոնեությունը և զորքը, որը որպես սպառող նոր պահանջներ առաջադբեց երկրամասի աոևտբին: Եվ այդ տարրը նման չէր նախկին խանական պաշտոնեությանը, որովհետև վճարում էր ստացած ապրանքի համար: Ռուսները խոշոր քանակությամբ դրամ մտցրին, իսկ մշտական ռազմական գործողությունները խոշոր ծախքերի դուռ էին բացում: Բնակչությունն, այսպիսով, հնարավորություն ունեցավ փողի վերածելու իր մթերքները և արհեստի արդյունքները: Խախտվեցին երկրամասի բնատնտեսական հիմքերը, և սկիզբ առավ ապրանք արտադրող, ապրանքներով և փողով փոխհարաբերվող հասարակարգ: Ռուսական տիրապետությունն Անդրկովկասի տնտեսական կյանքի համար ունեցավ հեղաշրջող նշանակություն: Անդրկովկասը դարձավ մի մեծ շուկա, որը սպառում էր դրսից բերած ապրանքները դրա դիմաց տալով փող կամ երկրամասի հում և վերամշակման ենթակա նյութերը: Եթե 1822թ. ներմուծվել էր 825 985 ռ. և արտահանվել 463123ռ. ապրանք (Ռուսաստան), ապա 1875թ. համապատասխանաբար 8 096 141 ռ. և 13983 499ռուբլու» [7, էջ 190-191]:
Այսպիսով, Վրաստանի նվաճումն առաջացրեց լրջագույն, սկզբունքորեն նոր տնտեսական փոխհարաբերություններ, որոնց կրողներ դարձան վրացական քաղաքները: Իսկ եթե նկատի ունենանք, որ քաղաքային բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը հայերն էին, ապա պարզ կդառնա, որ հենց նրանց էր վերապահված տնտեսական բարեփոխման առաջնությունը: Այն, որ վրացական քաղաքների բնակչությունը գրեթե
127
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
զուտ հայկական էր, հեշտ է ապացուցել վիճակագրական տվյալներով: Այսպես, 1803թ. Թիֆլիսում կար 2700 տուն, որոնցից միայն 18-ն էին պատկանում վրացիներին, մնացածը հայկական էին։ 1821թ. մարդահամարի տվյալներով Թիֆլիսում մշտապես բնակվում էր 2951 հայ (417 վրացի և ռուս. փակագծերում նշում ենք վրացիների ու ռուսների թվաքանակը), Գորիում 331 հայ (121), Անանուրում 123 (24), Թելավում 236 (74), Սղնախում՝ 377 (12) [6, с. 661]։
ռ
Ինչո ւ ենք շեշտադրում կատարում հատկապես տնտեսական գործոնի վրա։ Որովհետև Ռուսաստանի զինուժի նվաճողական քաղաքականությունը Անդրկովկասում, նախ, անվիճելի բարերար ազդեցություն ունեցավ, իսկ հայերի ու վրացիների պարագայում նաև փրկարար դրսևորում կրոնական դավանանքի իմաստով։ Սակայն հենց այդ նույն գործոնը 1917-1920թթ. պատճառ դարձավ հայերի ցեղասպանությանը Բաքվում (1918թ.) և արտամղմանը Թիֆլիսում։
1813թ. Ռուսաստանը գրավեց Բաքվի խանությունը, 1827-ին Արևելյան Հայաստանը և հետագայում ստեղծեց Կովկասի փոխարքայությունը, որի մայրաքաղաք դարձավ Թիֆլիսը։ Վրաստանն ուներ ծով և անմիջական հարաբերակցության հնարավորություն Ռուսաստանի հետ։ Բաքուն ուներ նավթ և ծով։ Երևանի նահանգը չուներ ոչինչ, տնտեսական հետաքրքրություն չէր ներկայացնում և ռուսական կայսրության համար ծայրամասային, բուֆերային մի գոտի էր, որն ամեն պահի կարող էր վերածվել ռազմական գործողությունների թատերաբեմի։ Սակայն հայությունն ուներ մի առավելություն, որից զուրկ էին Անդրկովկասի բոլոր ժողովուրդներն ու ազգերը. դա մարդկային քաղաքակրթական ռեսուրսն էր։ Արևելահայությունը հայտնվեց կայսրության միասնական ու համահավասար պետական, իրավական տարածքում, ընդհանուր պետության կազմում և օգտագործելով տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու ազգէական հակումը, բազմադարյա գենը սկսեց «նվաճել» Անդրկովկասը և դարձավ Թիֆլիսի «տոնավաճառի գլխավոր կրպակի» տերն ու տիրակալը։
Թիֆլիսի «նվաճումը» սկսվեց պետական կապալների վարձակալումով։ Բանն այն է, որ ռուսական զորքին պարեն մատակարարելը, պետական հաստատությունների համար շինություններ կառուցելը, առհասարակ իշխանության կարիքները հոգալը կատարվում էր կապալային եղանակով։ Սա հարստանալու հրաշալի աղբյուր էր, որովհետև կապալառուն գործ ուներ ճշտապահորեն և կանոնավոր կերպով վճարող պետական գանձարանի հետ (օրինակ, թիֆլիսցի ոմն Քալինյան վիթխարի հարստություն դիզեց բանակին միս մատակարարելով)։ Կապալային էր անգամ պետական տուրքերի գանձումը, մասնավորապես մետաքսի տուրքի գանձումը,
128
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
որը գտնվում էր հայերի ձեռքում: Այսպես, Գանձակի նախկին խանությունում մետաքսի կապալառուներ էին Շադինյանը և Ջամալյանը, Նուխվա գավառում Փրիդոնյանը, Տեր-Գրիգորյանը և Իզմիրյանը, Շամախի և Շուշ-վա գավառների մետաքսը վաճառվում էր աճուրդով, իսկ Ղուբայի գավառում կապալառուներ էին Լազարյանը, Տեր-Ղուկասյանը, Միրզոյանը։ Կապալային եղանակով տնտեսավարումը սկզբնական շրջանում ձեռնտու էր երկուստեք. նախ, ռուսական իշխանությունը պարզապես ի վիճակի չէր, ռեսուրսներ չուներ հարկ եղած չափով համապատասխան պաշտոնեություն պահելու համար, իսկ հայերը, վրացիներն ու թաթար-ադրբեջանցի-ները պետական ծառայության փորձառություն չունեին։ Բացի այդ, կապալային տնտեսավարումը որքան անխուսափելի, այնքան էլ ժամանակավոր բնույթ ուներ, քանզի ռուսական իշխանությունը ցանկացած հարմար ժամանակ այն կարող էր վերացնել։ Սակայն կապալատվությունը հանգեցրեց այնպիսի փոխհարաբերակցության, որը հետագայում վերածվելու էր ներքաղաքական, ազգամիջյան լուրջ հակամարտությունների։ Բանն այն է, որ առաջնությունն անմիջապես ստանձնեց քաղաքաբնակ հայությունը, քանզի ոչ գյուղացի ազնվական վրացին, ոչ առավել ևս միջնադարյան խավարի մեջ խարխափող թաթար-ադրբեջանցին ի վիճակի չէին առևտրով զբաղվելու, այնինչ առևտուրը քաղաքակրթության դրսևորում էր։ Բացի այդ, հայերն սկսեցին կապալները միմյանց փոխանցել-վաճառել, այսինքն բիզնես վարել ազգային պատկանելության հատկանիշով, ինչը թելադրված էր ոչ թե ազգայնականությամբ, այլ տնտեսական անհրաժեշտությամբ։ Աստիճանաբար ձևավորվեց առևտրական, կապալառուական, վաշխառուական կապիտալ, որի տերերը հայերն էին։ Այդ կապիտալն էր, որ փնտրելով գործադրման նոր ոլորտներ ստեղծեց Անդրկովկասի արդյունաբերությունը։ Կապալներից ու մետաքսից հարստացած հայ կապիտալիստների մի մասը հիմք դրեց Բաքվի նավթարդյունաբերության զարգացմանը, մյուս մասը տնտեսական բուռն գործունեություն ծավալեց Թիֆլիսում։ Տնտեսական այս իրողությունն Անդրկովկասում հանգեցրեց ժողովրդագրական փոփոխությունների. Ղարաբաղի հայությունն սկսեց զանգվածաբար արտագաղթել Բաքու, իսկ Երևանի նահանգի «թիրախ» դարձավ Թիֆլիսը։
1834թ. «մեծ կրպակում» բնակվում էր 16.807 հայ և 3582 վրացի [3, էջ 147]։ 1848թ. տվյալներով Թիֆլիսն ուներ 30.814 բնակիչ. ըստ կրոնական դավանանքի լուսավորչական էին 13.779-ը, ուղղափառներ 786-ը (որից 415-ը հայ), լյութերական 371-ը, մահմեդական 1317-ը։ Հիմնական զբաղմունքները առևտուրը և արհեստներն էին. 1926 արհեստավորից հայ էին 1448-ը [8, с. 92]։
1845թ. ռուս կովկասագետ Յու.Գագեմեյստերը գրում էր. «... Հայերն,
129
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
անշուշտ, չափազանց կարևոր տեղ են գրավում Անդրկովկասի բնակիչների մեջ իրենց ընդունակություններով, գործունեությամբ և լուսավորության հանդեպ ձգտումով: Նրանք մշտապես համարվել են Արևելքի ամենագոր-ծունյա մշակները: Բայց շարունակական թալանը, որին ենթարկվել են նախկին տիրակալների կամայականության ժամանակ, նրանց ընտելացրել է աշխատել բացառապես սեփական կարիքների բավարարման համար: Այդ իսկ պատճառով գյուղերում նրանք գրեթե չեն տարբերվում այլ բնիկներից և ապրում են աղքատ: Բայց դրա փոխարեն քաղաքներում, որտեղ միշտ էլ շատ է եղել հալածանքներից պաշտպանությունը և հովանավորությունը, նրանց միտքը ծավալվում է, և չկա մի աշխատանք, մի արհեստ, որով չզբաղվեն: Մի քանի հարյուրամյակ գտնվելով թուրքերի ու պարսիկների լծի տակ նրանք կարողանում են գնահատել բարեբեր պտուղները ռուսական կառավարման, որը նրանց ազատագրեց հարստահարումից և շնորհեց բարեկեցիկ քաղաքացիության բոյոր իրավունքները: Վերին աստիճանի օժտված լինելով ձեռներեցության ոգով և աոևտբի հանդեպ հակումով նրանք անհիշելի ժամանակներից տիրում են ոչ միայն Վրաստանի, այլև անդբկովկասյան գրեթե բոթր գավառների ամբողջ աոևտբին: Նրանք իրենց համար առևտրական ուղիներ գցեցին դեպի Ռուսաստան, և Անդրկովկասը միայն նրանց միջոցով է իր ապրանքներն իրացնում Ռուսաստանում: Տասնամյա արտոնյալ աոևտբի գոյությունը նրանցից շատերին մղեց առևտրական նպատակներով ճանապարհվել Լայպցիգ, Համբուրգ, Տրիեստ, Մարսել և չնայած եվրոպական լեզուների չիմացությանը և շատ այլ թերությունների, այդ խիզախ վաճառականներից ոմանք կարողացան իրենց համար զգալի կարողություն ստեղծել: Պարսկաստանում եվրոպական ապրանքների աոևտուրը մասամբ կատարվում էթիֆլիսահայեբի կողմից: Մի խոսքով, բավական է միայն նրանց մատնացույց անել առևտրի որևիցե մի նոր ճյուղ, և նրանք գործի կնետվեն, թեկուզ դա իրենց նվազ ծանոթ և նույնիսկ վտանգավոր լինի» [9, с 138]:
ռ
Որքանո վ է իրավացի սույն մեջբերման հեղինակը:
1847թ. սեպտեմբերի 1-ին Թիֆլիսի քաղաքացիներ Մկրտիչ Շահ-Մուրաղյանցը և Մակար Ղուլյանցը հիմնեցին «Շահ-Մուրադյանց և Ղու-լյանց» առևտրական տունը, որը մատչելի գներով զանազան միջնորդական գործարքներ էր կատարում մետաքսը և այլ ապրանքներ ուղարկում էր Մոսկվա կամ վաճառում Թիֆլիսում, դրամական փոխանցումներ կատարում: Վաճառական Թամամշյանին պատկանող Թատերական շենքի չորրորդ հարկի թիվ 17 կրպակում գտնվող այս առևտրական տունն առհասարակ Անդրկովկասի առաջին ֆիրման էր [10, с. 190]:
1853թ. Թիֆլիսում կար 3330 վաճառական, որոնցից հայ էին 2283-ը:
130
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
Քաղաքն ուներ ընդամենը 2 պարենային խանութ, որոնք պատկանում էին Գր. Միրաքյանին և ՄԵլոզյանին: Ութ ադամանդավաճառներից ու ոսկեգործներից 5-ը հայ էին, 2-ը հրեա, մեկը վրացի [11, с. 737]։ 14 քարվանսարաներից 10-ի տերերը հայ էին [12, с. 508]: Ընդ որում արևելյան ոճով կառուցված ամենաշքեղը Սաղիանի ձկնավայրի կապալառու, հետագայում Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Վարդան Արշակունունն էր։ Այս քարվանսարայում 1850թ. ընդունեցին ապագա կայսր Ալեքսանդր II-ին, իսկ հետագայում այն վերածվեց մշակութային նշանավոր հավաքատեղիի «Թիֆլի-սյան խմբակի», ապա նաև «Առևտրական ակումբի»։
ռ
Իսկ ի նչ բնույթ ուներ Թիֆլիսի առևտուրը 1846-1850թթ.։ «Տոնավաճառի մեծ կրպակի» առևտուրը բաժանվում էր 4 ճյուղի։ Աոաջինը առևտուրն էր Եվրոպայի հետ. ներմուծվում էին շաքար, գինի, սուրճ, ներկեր, մետաքսե, բրդե և բամբակե գործվածքներ, պերճանքի իրեր: Բուն Թիֆլիսը և Անդրկովկասը Թիֆլիսով արտահանում էր հում մետաքս, շերամի սերմ, բամբակ, բուրդ, ձկան խավիար և անմշակ կաշի: Ընդ որում, եթե ներմուծումը կազմել էր 2 մլն ռ., ապա արտահանումը 2,5 մլն, որից 900 հազարը Թիֆլիսի մասնաբաժինն էր, 1.600 հազարը Անդրկովկասի այլ բնակավայրերինը:
Երկրորդ ճյուղը առևտուրն էր բուն Ռուսական կայսրությունում. թիֆլիսաբնակ վաճառականներին հաճախ կարելի էր հանդիպել ամբողջ Կովկասում, Աստրախանում, Ուկրաինայում, Սանկտ Պետերբուրգում ու Մոսկվայում: Նրանք ներմուծում էին սպիրտ և օղի, թեյ, ճարպամոմ, երկաթե, պղնձե, հախճապակե, կավե, ապակե, կաշվե իրեր, բամբակե, վուշե և բրդե գործվածքներ: Արտահանում էին հում մետաքս, բամբակ, գորգեր և այլն: Ներմուծումը կազմել է 3,5 մլն ռ., արտահանումը 1 մլն:
Երրորդ ճյուղը առևտուրն էր ասիական երկրների, մասնավորապես Թուրքիայի և Պարսկաստանի հետ: Ներմուծվում էին ծխախոտ, անասուններ, գորգ, թաղիք, մետաքսե ու բամբակե գործվածքներ, տնային հագուստ, չոր միրգ, իսկ արտահանվում էր հիմնականում ռուսական գործարանների արտադրանք: Ներմուծվել էր 2,8 մլն ռ., արտահանվել 1,3 միլիոնի ապրանք: Այսպիսով, երեք ճյուղերի գծով ապրանքաշրջանառությունը կազմում էր 11 մլն ռ., որից Թիֆլիսում առևտրով զբաղվող օտարազգիների և օտարահպատակների մասնաբաժինը 2 մլն էր, իսկ թիֆլիսցիներինը (90%-ից ավելին հայեր)' 9 մլն:
Չորրորդ ճյուղը ներքին, ներքաղաքային, առօրյա գործածման ապրանքների առևտուրն էր: Թիֆլիսն ուներ շուրջ 100 հազար սպառող, որոնք տարեկան ծախսում էին 3,5-5,5 մլն ռուբլի, իսկ տնատերերը տարեկան ստանում էին 300 հազ. ռ. բնակվարձ:
Այժմ նորից անդրադառնանք Թիֆլիսի բնակչության թվաքանակին
131
ԽԴադայաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
վերաբերող վիճակագրական տվյալներին, որպեսզի պարզ լիեի, թե իեչպիսիե էր հայերի տեսակարար կշիռե առևտրում: 1863թ. Թիֆլիսե ուներ 62.318 բնակիչ: Սրանցից 1707-ը ժառանգական ազեվակաեեեր էիե (9/10-ը վրացի, 1/10-ը հայ), 1997-ը աեձեակաե ազեվակաեեեր (հայերն ու վրացիները կես առ կես), որոնք առևտրով չէիե զբաղվում: Առևտրով զբաղվում էիե 466 պատվավոր քաղաքացիները և 3217 պաշտոնապես գրանցված վաճառականները, որոնք բացառապես հայեր էիե: Թիֆլիսում կար 8874 քարաշեն և 72 փայտաշեն մասնավոր տուե, 14 քարվանսարա, 2863 քարաշեն կրպակ, 15 ֆաբրիկա և 119 գործարան1: Անշարժ գույքին տիրում էր 5190 հոգի [13, с. 58-59]:
1876թ. մարտի 25-իե Թիֆլիսում անցկացվեց մարդահամար, որի արդյունքները 4 տարի աեց հրապարակվեցին Կովկասյան վիճակագրական կոմիտեի պաշտոնական ժողովածուում: Ըստ այդ հավաստի և ճշգրիտ աղբյուրի քաղաքն ուներ 104.024 բնակիչ, որից 12.356-ը ռուսական զորքե էր. 1864թ. համեմատությամբ բնակչության աճը վիթխարի էր 55,5%: Հիմնական բնակչությունը կազմում էիե հայերը, ռուսները և վրացիները 87,08%. հայեր էիե 37.610-ը (36,16%), ռուսներ (այդ թվում և զորքը) 30.813 (29,62%), վրացիներ 22.156 (21,30%): Բացի այդ, Թիֆլիսում մշտապես բնակվում էր 38 ազգերի և ազգությունների ներկայացուցիչներից բաղկացած մի խառեարաե 13.445 հոգի (12,92%) [13, с. 75, 93]:
Քաղաքը բաժանված էր 16 տեղամասերի, որոնք բոլորը կրում էիե հայկական անվանումներ, և ժողովածուի կազմողն ու խմբագիրը Կովկասյան վիճակագրական կոմիտեի գլխավոր խմբագրի օգեակաե Դ.Կոբյակո-վը, գրում է. «Ռուսները գերազանցապես ապրում եեքաղաքի նորակառույց մասերում խուսափելով նեղլիկ թաղամասերից ու նրբանցքներից, ուղղակի ապացույց այե բահի, որ չեե կարող համակերպվել հիե քաղաքի և Հավ֊ լաբարի մի մասի տեղամասերի կեղտոտ ու նեղլիկ հակասանիտարական իրավիճակի հետ»: Ապա ավելացնում է. «Հայերը պակաս պահանջկոտ եե ապրելակերպի հարմարավետության հանդեպ, այդ իսկ պատճառով ապրում եե հիե քաղաքում: Բացառություն է կազմում II թաղամասը (Երևաեյաե հրապարակը. ի դեպ, այստեղ Պասկևիչի, հետագայում Մա-խարաձեի փողոցում գտնվում էր Ալ. Մաեթաշյաեցի տունը, այժմ Արվեստի աշխատողների տունը- Խ.Դ.), որտեղ ապրում է հայոց մեծահարուստ դասը» [13, с. 102]:
Հեղինակի այս պնդումը, մեղմ ասած, ճշմարտությանը չի համապատասխանում, և խնդիրը միանգամայն այլ է: Նախ, բավական է թռուցիկ հայացք ձգել նորակառույց թաղամասերի տնատերերի ցաեկիե, և կհաեդի-
1 Դրաեք այսօրվա պաակերացմամբ, ըստ էության, արաադրամասեր էիե:
132
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայան
պես բազմաթիվ հայերի: Երկրորդ, Թիֆլիսի բնիկները հայերը, հենց իրենք էին կառուցել հին քաղաքը և կացութաձևով, մտածելակերպով, հուշերով կապված էին իրենց պապենական տներին։ Իսկ ռուսները շատ ավելի ուշ էին եկել և, բնականաբար, պիտի բնակություն հաստատեին նորակառույց ծայրամասային թաղամասերում։ Հայերն, օրինակ, Մոսկվայում բնակություն են հաստատել XIV դարից, սակայն ոչ ոքի մտքով չի անցնի պնդել, թե Հայկական նրբանցքից անդին ապրողները «պակաս պահանջկոտ են ապրելակերպի հարմարավետության հանդեպ»։
Որոշակի հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև Թիֆլիսի բնակչության կրթվածության մակարդակը։ Գրագետ էր 36,5%-ը, ընդ որում ռուսներից (կլորացված թվերով) 9000-ը, վրացիներից և իմերեթցիներից 7000-ը, 2000 գերմանացիներից 1500-ը, 1500 լեհերից 1000-ը։ Հայերից գրագետ էր 30,21%-ը (շուրջ 11 հազար հոգի), սակայն 22,79%-ը ազատ տիրապետում էր նաև ռուսերենին [13, с. 127]։
Ուշադրություն դարձնենք մի երևույթի ևս բարոյականությանը։ Ինչպես հայտնի է, որտեղ կատարվում է դրամի խոշոր մուտք, կուտակումներ, այնտեղ անխուսափելի է բարոյական անկումը։ 1876թ. Թիֆլիսում պաշտոնապես կար 36 հասարակաց տուն, որտեղ պոռնկությամբ էր զբաղվում 280 կին։ Նրանցից 1,49%-ը վրացուհիներ էին, 0,83%-ը ռուսներ, 0,69%-ը ֆրան-սուհիներ, 0,65%-ը պարսկուհիներ, 0,64%-ը հրեուհիներ, 0,59%-ը լեհուհի-ներ, 0,10%-ը գերմանուհիներ, թաթար-ադրբեջանուհիներ 2,39%-ը և հայուհիներ 0,26%-ը [13, с. 217]։ Հեշտ է նկատել, որ բնակչության թվաքա-նակի համեմատությամբ պոռնկության ցուցանիշով բացարձակ առաջատարն էին թաթար-ադրբեջանուհիները, հետնապահը հայ կանայք։
Դ.Կոբյակովը այսպիսի մի միտք էլ է արտահայտում. «Ռուսները Թիֆլիսում հիմնականում ներկայացնում են կապիտալներ չունեցող ծառայողական տարրը, վրացիները նույնպես կապիտալներ չունեն: Իսկ հայերը, որոնց սեփականությունն է Թիֆլիսի գրեթե ողջ անշարժ ունեցվածքը, ձեռներեց մարդիկ չեն. կապալառություն և աոևտուր ահա նրանց սիրած զբաղմունքը, դրանից այն կողմ նրանց ձեռներեցությունը չի անցնում» [13, с. 207] Այս պնդումն էլ է հիմնազուրկ։ Որովհետև եթե, հիրավի, առևտրի ասպարեզում հայերն առաջատար էին (6203 վաճառականներից հայ էին 4237-ը, վրացի 1078-ը և ռուս 98-ը), ապա վերամշակող արդյունաբերությամբ զբաղվող 11 հազար անձանց գրեթե կեսը հայեր էին, 3000-ը վրացի, 1000-ը ռուս [14, с. 42]։ Եվ այս բնագավառում բացարձակ առաջնությունը պատկանում էր Գրիգոր Գրիգորի Ադելխանյանին։
133
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Այս մարդը հիմնեց «Կովկասում Գ.Գ. Ադելխանովի կաշվի և թաղիքի արտադրության բաժնետիրական ընկերությունը»1, որը Բաքվի նավթարդյունաբերական ձեռնարկություններից հետո ամենախոշոր ֆիրման էր Անդրկովկասում։
Գ.Ադելխանյանի մասին առաջին տեղեկությունը վերաբերում է 1869թ., երբ նա հիշատակվում է որպես Ռուսական կայսրության պետական բանկի Թիֆլիսի բաժանմունքի վերահսկիչի կրտսեր օգնական, երկու տարի անց դառնում է վերահսկիչ, իսկ ևս երկու տարի հետո նշանակվում 1871թ. թիֆլիսահայերի ստեղծած «Թիֆլիսի փոխադարձ վարկի ընկերության» կառավարիչ։ Ըստ վերջին 1916թ. տեղեկության, Գ.Ադելխանյանը դեռևս վարում էր այդ պաշտոնը, հետևաբար նա Անդրկովկասի այդ հնա-գույն ֆինանսավարկային հաստատության կառավարիչ է եղել առնվազն 33 տարի։ Սակայն հայոց բիզնեսի պատմության մեջ Գ.Ադելխանյանը մնաց ոչ այդ պաշտոնի շնորհիվ։
Ամեն ինչ սկսվեց այն բանից, որ 1875թ. Քռի ափին, Վորոնցովսկայա փողոցում գտնվող սեփական շենքում նա հիմնեց կաշվի մի փոքրիկ գործարան։ Այստեղ ընդամենը 30 բանվորներ զբաղվում էին ոչխարի և այծի կաշվի վերամշակմամբ, իսկ տարեկան արտադրանքը կազմում էր 60 հազար ոռւբլի։ Սակայն հենց սկզբից արտադրանքն այնքան բարձրորակ էր, այնպիսի լայն պահանջարկ ունեցավ, որ Ադելխանյանը մի խանութ բացեց Թիֆլիսում, իսկ մեկն էլ Սանկտ Պետերբուրգում, Կարավաննայա փողոցի թիվ 28 հասցեում։ Երկու տարի անց 1877-ին, գործարանն սկսեց վերամշակել նաև խոշոր եղջերավոր անասունների կաշին և դարձավ Անդրկովկասում արտադրության այդ ճյուղի անվիճարկելի առաջատարը։ 1879թ. Կով-կասի փոխարքա և Կովկասյան բանակի գլխավոր հրամանատար Մեծն իշխան Միխայիլ Նիկոլաևիչը պայմանագիր կնքեց Գ.Ադելխանյանի հետ, համաձայն որի նրա գործարանը բանակին 5 տարի ոտնամաններ պիտի մատակարարեր, տարեկան 360 հազար ռուբլու չափով։ Հարկ է նշել, որ այդ պայմանագիրը շարունակաբար երկարաձգվեց, և Ադելխանյանը մշտապես մնաց բանակի մատակարար ընդհուպ մինչև 1917-1918թթ., երբ Կովկասյան ռազմաճակատը վերջնականապես կազմալուծվեց և ոռւսական զորքերը լքեցին ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանը, այլև Անդրկովկասը։
Գ.Ադելխանյանն առաջինն էր ամբողջ Կովկասում, որ կաշվի արտադրությունն իրականացրեց եվրոպական չափանիշներով։ Նրա արտադրանքը 1882թ. Մոսկվայում կայացած Համառուսաստանյան արդյունաբերագեղար-
1 Акционерное общество кожевенного и войлочного производств на Кавказе Г.Г. Адельханова. Краткий очерк истории возникновения, развития и современного положения фабрично-заводской деятельности общества 1875-1901гг., Тиф., 1901г.
134
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
վեստակաե ցուցահանդեսում արժանացավ բրոնզե մեդալի, 1889թ. Թիֆլիսի գյուղատնտեսական և արդյունաբերական իրերի կովկասյան ցուցահանդեսում ոսկե մեդալի, 1890-ին ֆինանսների նախարարության և Ռուսական կայսերական տեխնիկական ընկերության ոսկե մեդալին, 1896-ին ոսկե և արծաթե մեդալների Նիժնի Նովգորոդի ցուցահանդեսում։
Լուրջ բիզնեսը մշտապես կարիք ունի ֆինանսական նորանոր ներդրումների, և դա էր պատճառը, որ 1896թ. ապրիլի 12-ին Գ.Ադելխանյանը Հովհաննես Ալիխանյանի և Պետրոս Ալիբեկյանի հետ ստեղծեց «Կովկա-սում Գ.Գ. Ադելխանովի կաշվի և թաղիքի արտադրության բաժնետիրական ընկերությունը» 1,5 մլն ռ. հիմնադիր կապիտալով։ Այս արդյունաբերական հսկան բաղկացած էր երեք ձեռնարկությունից կաշվի գործարանից, թաղիքի շոգեֆաբրիկայից և կոշիկի ֆաբրիկայից։ Գործարանն զբաղեցնում էր 1,5 հա ասֆալտապատ ու ցեմենտապատ տարածք, ուներ երկհարկանի մաս-նաշենքեր, վագոնետկաներ, ջրատարներ, շոգեմուղներ, իսկ կաշին գնվում էր ամբողջ Կովկասում։
1889թ. հիմնված թաղիքի եռահարկ շոգեֆաբրիկան զբաղեցնում էր 1700մ2 տարածք, իսկ ընդհանուր մակերեսը 3150մ2 էր, կից ուներ էլեկտրակայան լուսավորության ու շարժիչները հոսանքով սնուցելու համար։ 1890թ. սկսած շոգեֆաբրիկան արտադրել էր տասնյակ հազարավոր յափնջիներ, 1896-ից նաև բուշլատներ, իսկ բարակ թաղիքից կարված տղամարդկանց ու կանանց վերնահագուստը լայն սպառում ուներ եվրոպական Ռուսաստանում և հատկապես Սիբիրում ու Հեռավոր Արևելքում որպես զինվորականների, երկաթգծի ծառայողների, ծովայինների համազգեստ։
1886թ. հիմնված կոշիկի ֆաբրիկայի շենքը եռահարկ էր և զբաղեցնում էր 660մ2 տարածք։ Այստեղ արտադրվում էին զինվորական երկարաճիտ ոտնամաններ (սապոգներ) բանակի համար, եվրոպական և ասիական բոլոր տեսակի կոշիկներ, որոնց տակացուները ներմուծվում էին ԱՄՆ-ից։ Եվրոպական Ռուսաստանում ու Սիբիրում հատկապես մեծ պահանջարկ ունեին այծենակաճները և թաղիքե ոտնամանները, որոնց գործարանային արտադրության հիմնադիրը կայսրությունում Գ.Ադելխանյանն էր։ 1912թ. նա կոշիկի 2 խանութ ուներ Թիֆլիսում, իսկ Սանկտ Պետերբուրգի խանութը, որտեղ վաճառվում էին նաև թամբեր և ճամփորդական կաշվե իրեր, Կարավաննայա փողոցից տեղափոխվել էր Նևսկի պողոտայի թիվ 44 շենք։
1900թ. Գ.Ադելխանյանի բոլոր երեք ձեռնարկություններում աշխատում էր 1107 բանվոր, որոնց տարեկան աշխատավարձը կազմել էր 231.402ռ., իսկ համախառն արտադրանքը 1.904.451ռ.։
Վերոշարադրյալով ժխտվում է այն աչառու կարծիքը, թե Թիֆլիսում հայերը զբաղվում էին միայն կապալառությամբ և առևտրով։ Հայերը բա-
135
ԽԴադայաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
ցարձակ առաջատարներ էիե եաև տնտեսության գրեթե բոլոր ճյուղերում, և Գ.Ադելխաեյաեե ամենևին միակը չէր։
Դեռևս 1870թ. մետաքսարդյուեաբերող և ձկեարդյուեաբերող, իսկ հետո եաև Բաքվի նավթարդյունաբերության ռահվիրա Հովհաննես Մինա֊ սի Միրզոյաեե ու երա եղբայր Գաբրիելը հիմնեցին Թիֆլիսի բամբակե գործվածքեղենի առաջին գործարանը, որը 20 տարի աեց վաճառեցին եշա֊ եավոր բաեկատեր Հովհաննես Չիթախյաևիե քաղաքի անշարժ գույքի ամեեախոշոր սեփականատիրոջը:
1871թ. հիմնվեցին Թիֆլիսի Առևտրային բաեկը և Փոխադարձ վարկի ընկերությունը, որոնց վերաբերյալ Դ.Աեաեուեը գրում էր. «Դրանք դարձան հայկական կապիտալի կուտակման և տնտեսական քաղաքականություն վարելու կենտրոններ» [15, 16]:
Առևտրային բանկի հիմնադիրներն էիե վաճառականներ, ձեռեարկա֊ տերեր և կալվածատերեր Մ.Ալիխաեյաեը, Հովհ. Ամիրաղյաեը. Դ.Նադի֊ րյաեը, Մ.Թամամշյաեը, Ա.Ղորղաեյաեը, Ալ. Թայիրյաեը, Խ.Տեր֊Մկրտչյա֊ եը, Ս.Ղորղաեյաեը, Ալ. Օեիկյաեը, Է.Էջուբյաեը, Հովհ. Աեաեյաեը, Ալ. Բա֊ բաեասյաեը, Ս. և Հ.Իզմիրյաե եղբայրները, Ն.Միրիմաեյաեը, Ս.Միրիմա֊ եյաեը, Ն.Փրիդոեյաեը, Հովհ. Ռոտիեյաեը, Գր. Թամամշյաեը, Մ. և Հովհ. Ծուրիեյաե եղբայրները, Ե.Դավթյաեը, Հովհ. Եվաեգուլյաեը, Հովհ. Մարգա֊ րյաեը, Ե., Ի. և Ալ. Ծովիաեյաե եղբայրները, Ե.Ջաղեթյաեը, Հ.Ալելյաեը, բժիշկ Մ.Շահպարոեյաեը, որոնք իշխաեություեեերի անհարկի կշտամ֊ բաեքեերից ու կասկածներից զերծ մնալու համար ըեդգրկեցիե իշխաններ Ն.Բեկթաբեկովիե և Պ.Նակաշիձեիե, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ Ի.Զուբալովիե ու Կ.Ռեյտերիե և մի կարճ ժամանակով բանկի վարչության նախագահ ընտրեցին վերջինիս: Իր գործունեությունն սկսելով 500 հազար ռ. հիմնադիր կապիտալով այս բաեկը 1914թ. ուներ 6 մլե ռ. հիմնադիր ու 3,8 մլե ռ. պահուստային կապիտալ և կովկասյան միակ ֆիեաեսակաե հաստատությունն էր, որի բաժնետոմսերը վաճառվում էիե Պետերբուրգի սակարանում:
Նույն սկզբունքով ստեղծվեց եաև Փոխադարձ վարկի ընկերությունը. վարչության խորհրդի նախագահ ընտրվեց Վ.Կայդաեովը, անդամներ Ալ.Մաեթաշյաեցը, Հովհ.Չիթախյաեը, Ալ.Մատիեյաեը, Ս.Ճաղելիե, իսկ սկզբից մինչև վերջ կառավարիչն էր Գ.Ադելխաեյաեը: 1915թ. վարկային այս հաստատության աեդամեեր էիե 3102 հոգի, որից հայ 1210֊ը:
Ավարտելով բանկային թեման ասենք, որ 1912թ. նոյեմբերի 30֊իե հայերը 5 մլե ռ. հիմնադիր կապիտալով ստեղծեցին ևս մեկ Թիֆլիսի Վա֊ ճառակաեակաե բաեկը [17]: Հիմնադիրներն էիե Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Ալ.Խատիսյաեը, Ա.Միլյաեցը, Ա. Բաղդասարյանը, Մ.Բոզարջյաեցը, Հ.Սեյ֊
136
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
լաեյաեը, Մ.Դոլուխաեյաեը, Ա.Էեֆիաջյաեցը, Ս.Գյուլբեեկյաեը, Ե.Թյուեի-բեկյաեը, Գր.Համբարդաեյաեը, Հ.Կամոյաեը, Ս.Տեր-Հովհաեեիսյաեը, Մ.Քալաեթարյաեը, Մ.Մարաիրոս]աեցը: Համեմաաությաե համար եշեեք, որ այս եույե թվակաեիե վրաց վերեախավը, ի վերջո, արթեացավ թմբիրից, ստեղծեց իր առաջիե Թիֆլիսի Ազեվակաեակաե հողայիե բաեկը, որի հիմեադիր կապիաալե ըեդամեեը 147.300 ռուբլի էր:
1880-ակաե թվակաեեերը թիֆլիսահայոց կապիտալի համար եոր վերելքի շրջաե հաեդիսացաե: Թիֆլիսի Առևարակաե պաագամավորու-թյաե (Торговая депутация) եախագահ, 1-իե գիլդիայի վաճառակաե Գևորգ (Եգոր) Մովսեսի Ղազումյաեը հիմեեց «Եգոր Կասումով և ըեկ.» առևարակաե աուեը: Նախեակաե կապիաալը ըեդամեեը 14 հազ. ռուբլի էր, որից 10 հազարը եերդրել էր հիմեադիրը, իսկ 4 հազարը երա չորս գործըեկերեերը: 1881թ. այդ ըեկերություեե ուեեր արդեե 620 ավաեդաաու, իսկ հիմեադիր կապիաալը 88 հազար ռուբլի էր, որից 15 հազարը Գ.Ղազումյաեիեե էր, 73 հազարը մյուսեերիեը: Սակայե զարմաեալի էր այս ֆիրմայի գործուեեու-թյաե արդյուեավեաություեը. դրամաշրջաեառություեը կազմել էր 1.857.858 ռուբլի... [18, с. 212]:
Ռուս կապիաալիսա Տ.Մորոզովի առևարայիե գործակալ Ա.Մակարո-վը, 1881թ. եոր շուկաեեր ուսումեասիրելու «հեաախուզակաե» եպաաակով Աեդրկովկաս այցելելով և լիակաաար հիասթափություե ապրելով, ցավով արձաեագրում էր. «Թիֆլիսումոուսակաե աnևտրաարդյnւեաբերակաե շահերը հաեձեված եե հայերիե» [19, с. 155]: Նույե թվակաեիե «Կավկազսկի կալեեդարը» գրում էր. «Թիֆլիսի եահաեգի բոչոր քաղաքեերում հայերե իշխող աարր եե. Թիֆլիսում բեակչությաե գբեթե կեսը (45%) հայեր եե, վըացիեեր 26%օ, ռուսեեր 24%, թաթարեեր 5%: Մյուս քաղաքեերում հայերե իրեեց թվաքաեակով ճեշում եե վբացիեեբիե. Ախալցխայում երաեք կազմում եե 93%: Աեգամ ի բեե վբացակաե հողում Թելավ ու Սղեախ քաղաքեերում, բեակչություեը գրեթե բացառապես հայկակաե է 73% և 89%, այեաեղ Թելավի գավաոի գյուղերում49.103բեակչիցըեդամեեը 2869-ե է հայ, այսիհքե 6%, Սղեախի գավաոի 74.142 բեակիչեեբից 5.567-ե է հայ, այսիհքե 7,8%: Հայկակաե գյուղակաե բեակչություեը հիմեակաեում խմբված է Ախալքալաբի և մասամբ Ախալցխայի, Բորչալվի ու Թիֆլիսի գավաոեերում» [20, с. 312]: Այս մեջբերումեերը վկայում եե այե մասիե, որ Վրասաաեում հայություեը հիմեակաեում քաղաքաբեակ էր և գերազաեցա-պես զբաղվում էր առևաըաաըդյուեաբեըակաե գործուեեությամբ: 1889թ. Թիֆլիսում պաշաոեապես գրաեցված էիե 1-իե և 2-րդ գիլդիայի 47 վաճա-ռակաեեեր, որոեցից 7-ը գերմաեացի էիե, 4-ը ռուս, 3-ը վրացի, մեկակաե թաթար-ադրբեջաեցի, լեհ, աեգլիացի ու ֆրաեսիացի, իսկ 29 հոգի հայ: Այդ
137
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
նույն թվականին Թիֆլիսում կայացած Գյուղատնտեսական և արդյունաբերական իրերի կովկասյան ցուցահանդեսում փայլուն հաջողություններ արձանագրեցին հայերը, որոնք ոսկե մեդալների արժանացան հողագործության, գինեգործության, մետաքսագործության, մեղվաբուծության, փայտամշակման, լեռնարդյունաբերության և ֆաբրիկագործարանային արտադրության ոլորտներում [21, с. 69-71]։
Շատ հետաքրքիր է նաև թիֆլիսցի հայ վաճառականի հավաքական հոգեբանական կերպարը, որը դիպուկ ներկայացրել է Մագդա Նեյմանը (նույնինքը ազգությամբ ուտի Գրիգոր Նիկողոսյանը). «Հայը սովորաբար ձեռնարկում է ոչ մեծ գործ և այն էլ լոկ այն բաեից հետո, երբ տեսնում է ուրիշի արածը: Բայց եթե մի բան սկսեց ոչ մի դեպքում հետ չի կանգնի, ինչքան էլ վեաս կրի: Առևտրական գործարքներն ընդլայնելիս նրա ծայրաստիճան զգուշավորությունը և անվճռականությունը նվազագույնի են հասցնում կորուստ կրելու հնարավորությունը, բայց դեպ իր նպատակ նա ընթանում է դանդաղ ու հետևողականորեն, որքան էլ դրա համար երկարամյա համբերատարություն պահանջվի: Հայերի այսպիսի որակների առկայության պարագայում աոևտրով զբաղվող նրանց մեծ մասը կրպակների ու խանութների սեփականատեր է Այդ ճանապարհով որոշակի կարողություն ձեոք բերելով հայը նոր գործ չի ձեռնարկի, չնայած պարզորոշ կգիտակցի սպասվելիք շահույթը:
... Կոլեկտիվ գործունեությունը կոոպերատիվ ձեռնարկությունների և առևտրական ընկերությունների տեսքով, հայերի մոտ երբեք զարգացած չի եղել: Եվ դա հիմնականում արդյունք է այն բանի, որ նրանց մոտ չկան կազմակերպչական ընդունակություններ, հոգեբանորեն տարանջատված են և յուրաքանչյուրը ձգտում է ինքնուրույնաբար տնօրինել ամբողջ ձեռնարկությունը... Նա գործ է բոնում այնպիսի հայերի հետ, ինչպիսին ինքն է, հետևաբար, նրա կարծիքով, ինքը նրանցից ոչ մի բանով պակաս չէ» [22, с. 192-194]
Մ.Նեյմանը մեծավ մասամբ իրավացի էր: Այն, որ հայերը ձգտում էին կոլեկտիվ գործունեությամբ չզբաղվել, ուներ իր պատճառաբանված բացատրությունը. դարեր շարունակ գտնվելով օտարի լծի տակ կամ օտարության մեջ, զրկված լինելով կյանքի, գույքի, ունեցվածքի տարրական ապահովությունից հայն իր գոյության միակ երաշխիքը տեսնում էր տնտեսական, վաճառականական գործունեության մեջ, այդ իսկ պատճառով ցուցաբերում էր վերին աստիճանի զգուշավորություն ու հաշվենկատություն: Իր հացը վաստակելու բնական պահանջմունքը նրան ստիպում էր բիզնես վարել եղբայրների, մերձավոր ազգականների կամ ազգակիցների հետ, սակայն ժամանակի ընթացքը, ընդհանուր պետության իրավական ոլոր-
138
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
տում բիզնեսի բնականոն զարգացումը երան դրդում էր ըեդլայեել գործունեության շրջանակները շեշտը, այդուամենայնիվ, դնելով ազգային պատկանելության հատկանիշի վրա: Եվ դա արդյունքի էր հասցնում:
Այսպես, 1900թ. Թիֆլիսի 71 արդյունաբերական ձեռնարկություններից հայկական էին 36-ը (2 մլն 580 հազար ռուբլի շրջանառությամբ), վրացական 7-ը (103 հազ. ռ.), գերմանական 17-ը (481 հազ. ռ.): Բաժնետիրական արդյունաբերական ընկերությունները 8-ն էին, որոնցից ընդամենը երկուսն էին հայկական, սակայն եթե դրանց շրջանառությունը կազմում էր 1 մլն 758 հազ. ռ., ապա մյուս վեց ըեկերություեեերիեը միասին վերցրած 1 մլն 738 հազար:
Հարկահավաք մարմինների տվյալներով Թիֆլիսի առևտրում և արդյունաբերությունում հայերին էր պատկանում բոլոր ձեռնարկությունների 62%-ը, շրջանառությունների 73%-ն ու եկամտի 69%-ը [23, էջ 56-57]: Կային արտադրական ճյուղեր, որոնք մենատիրաբար պատկանում էին հայերին, և այդպիսիներից էր ծխախոտարդյունաբերությունը:
Դեռևս 1855թ. Համբարձում Էնֆիաջյանցը Թիֆլիսում ուներ գլանակի երկու կրպակ, մեկը Երևանյան հրապարակում, Թամամշյանի տան առաջին հարկում, մյուսը Վելյամինովսկայա փողոցում, Խոջամինասյանի տանը: Սրանք քաղաքում ծխախոտի առաջին քաղաքակիրթ վաճառատեղի-ներն էին: Հ.Էնֆիաջյանցն աոաջինն էր, որ զբաղվեց ծխախոտի արդյունաբերական արտադրությամբ: Նա Թիֆլիսի նահանգի Սղնախի գավառի Լագոդեխ բնակավայրի մոտ ուներ ընդարձակ պլանտացիաներ, որտեղ աշխատում էին բազմաթիվ փորձառու համշենահայ ծխախոտագործներ: 1895թ. Հ.Էնֆիաջյանցը հիմնեց «Միր» ֆաբրիկան, որը 1901-ին վաճառեց ազգակիցներին, իսկ ինքը հիմնեց նորը: Նա մեծ հեղինակություն ու հարգանք էր վայելում Թիֆլիսում. 2-րդ գիլդիայի վաճառականը քաղաքային Հասարակական կառավարչության անդամ էր և դումայի պատգամավոր (1864թ.), 1895-ից Փոխադարձ վարկի ընկերության անդամ:
Հոր բիզնեսը հաջողությամբ շարունակեց ու որակական նոր աստիճանի հասցրեց որդիներից Արտաշեսը: 1912-ից 1-ին գիլդիայի այդ վաճառականի «Ա.Հ. Էնֆիաջյանց» ֆաբրիկայում աշխատում էր 280 բանվոր (քանակով ամենամեծաթիվը), և արտադրվում էր տարեկան 1 մլն ռուբլու ծխախոտ: Ֆաբրիկան թողարկում էր «Սոլիդնիյե», «Ինտելիգենտնիյե», «Էքստրա» անվանումներով ընտիր գլանակներ:
Ա. Էնֆիաջյանցը խորապես ազգասեր մարդ էր: Լինելով քաղաքային դումայի պատգամավոր, Փոխադարձ վարկի ընկերության անդամ, Վաճա-ռականական ատյանի ավագի տեղակալ, Սակարանային կոմիտի անդամ նա միաժամանակ Ալ. Մանթաշյանցի առևտրական դպրոցի և 1-ին առևտ-
139
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
րակաե ուսումնարանի հոգաբարձական խորհուրդեերի անդամ էր, տեխնիկական ու երկաթուղային ուսումնարանի չունևոր աշակերտների օժանդակության ընկերության նախագահ, Խոնիի (Քութայիսի նահանգ) արհեստագործական դպրոցի պատվավոր տեսուչ։ Իսկ 1909թ. հանգուցյալ հոր 300 կտոր հայերեն գրքերը նվիրաբերեց «Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերությանը»։
1918-1920թթ. քաղաքական խառնիխուռն, հեղափոխական իրադարձությունների պատճառով Հ.Էնֆիաջյանցը ստիպված եղավ արտագաղթել Բելգիա, Բրյուսելում հիմնեց «Էնֆի» անվամբ ծխախոտի ֆաբրիկան, ուր հիմնականում աշխատում էին բազմաթիվ գաղթական կովկասահայեր։ Ավելորդ չէ նշել, որ 1925թ., «Էնֆիից» բացի Բելգիայի մայրաքաղաքում հայերին էին պատկանում ևս չորս ծխախոտարդյունաբերական ձեռնարկություններ Ա. և Հ.Գոյունճյան եղբայրների «Էլմաս», Դ.Մսրյանի «Տավրոս», Տ.Մուրադյանի «Կարս», Ա.Մաթոսյանի «Մարուֆ» ֆաբրիկաները։
Համբարձում Էնֆիաջյանցի «Միր» ֆաբրիկայի հիման վրա 1901թ. Թիֆլիսում ստեղծվեց նույնանուն բաժնետիրական ընկերությունը, որի վարչության նախագահն էր Բ.Եղիազարյանը, անդամներ Գ.Տեր-Ասատ-րյանը և ՄԱնտոնյանը (մեկ տարի անց վարչության անդամներ դարձան Գ.Բայանդուրյանը, Ռ.Գոքիելյանը)։ 500 հազար ռուբլի հիմնադիր կապիտալով այդ ֆիրման արտադրում էր «Ատլաս» մակնիշի ծխախոտ ու գլանակներ, որոնք վաճառվում էին Թիֆլիսի ու Բաքվի սեփական խանութներում։ Ընդամենը 79 բանվոր ունեցող այս ֆաբրիկան տարեկան թողարկում էր 750 հազար ռուբլու ծխախոտ։
Միքայել Սաֆարյանը դեռևս 1873թ. հիմնել էր Թիֆլիսի ծխախոտի հնագույն ֆաբրիկաներից մեկը։ Նրա բարձրորակ արտադրանքը միայն եվրոպական ցուցահանդեսներում արժանացել էր 14 պարգևների, ինչպես նաև 17 մեդալների ու պատվոգրերի տարբեր ցուցահանդեսներում։ Նրա մահվանից հետո, 1898-ից, բիզնեսը շարունակեց դուստրը Նատալյան։ Սակայն կնոջ համար, բնականաբար, դժվար էր ծխախոտարդյունաբերու-թյամբ զբաղվել, այդ իսկ պատճառով նա ֆաբրիկան վաճառեց Ղ.Անդինյա-նին և Հ.Մամեդովին։ Նոր սեփականատերերը պահպանեցին ֆիրմայի անվանումը (դա բիզնեսի հաջողության լավագույն երաշխիքներից մեկն էր), և 1914թ. «Մ.Պ. Սաֆարյանի ժառանգներ» ֆիրման արտադրեց 200 հազար ռուբլու ծխախոտ։
1910-ից Թիֆլիսում հանրահայտ դարձավ ևս մեկ ծխախոտարդյունա-բերական ձեռնարկություն «Սեյլաեյաե եղբայրներ» առևտրական տան ֆաբրիկան։ Տարեկան արտադրանքը կազմում էր 500 հազար ռուբլի։ Ձեռնարկությունը թողարկում էր «Պրիմա», «Զեֆիր», «Դելիկատնիյե» անվա-
140
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
ԽԴադայաե
եումեերով գլանակներ և «Իմպերատորսկի», «Տուրեցկոյե սերդցե», «Պրիդ-վորեի», «Դյուբեկ տուրեցկի», «Մակեդոեսկի» աեվաեումեերով ծխախոտ:
«Կոմետա» ֆաբրիկան տարեկան թողարկում էր 300 հազար ռուբլու ծխախոտ։ Ֆաբրիկայի արտադրանքը Հռոմի ցուցահանդեսում արժանացավ «Գրաե պրի» մրցանակի և ոսկե մեդալի։
Սակայն թե Թիֆլիսի, թե առհասարակ Կովկասի ծխախոտարդյու-եաբերությաե անառարկելի առաջատարը Նիկողոս Հովհաննեսի Բոզար֊ ջյաեցե էր: Նա իր ֆաբրիկան հիմնել էր դեռևս 1858թ., Թիֆլիսի Վերա թաղամասում գտնվող սեփական տաեը: Լինելով արևմտահայ, թուրքահպատակ Ն.Բոզարջյաեցը սեփական պլանտացիաներ ունենալու իրավունքից զուրկ էր և օգտագործելով ազգակցական, հայրենակցական կապերը Թուրքիայից էր բերում բարձրորակ հումքը: 1889թ. Գյուղատետեսակաե և արդյունաբերական իրերի կովկասյան ցուցահանդեսում եա պարգևատրվեց ոսկե մեդալով ըետիր մանրացված ծխախոտի և գլանակների համար:
Հոր բիզնեսը հաջողությամբ շարունակեցին որդիները Հովհաննեսը և Արշակը. երաեք հիմնեցին «Ն.Հ. Բոզարջյաեց և որդիներ» ֆիրման, որը բոլոր տնտեսական ցուցաեիշեերով դարձավ բացահայտ առաջատար: Միայն 1914թ. ֆաբրիկան թողարկեց 1 մլե 300 հազ. ռուբլու արտադրանք: Դրանք ըետիր տեսակների ծխախոտ ու գլանակներ էիե, որոնցից հատկապես թանկարժեք ու հարգի էիե «Սագաեգեբայ» և «Պոխոդ» գլանակները: Ձեռնարկության համբավի մասին էր խոսում եաև այե փաստը, որ ֆիրման եորիե կայսերական մեծություն Մեծե իշխաե Նիկոլայ Միխայլովիչի պաշտոնական մատակարարն էր:
Միջանկյալ ամփոփում կատարելով անդրադառնանք 1912թ. տվյալներին: Այդ թվականին Թիֆլիսում կար 35 բաժնետիրական ընկերություն, որից 16-ը հայկական էիե (այդ թվում էլեկտրական ճոպանուղին, որը 1900թ. կառուցել էիե բելգիացիները և որի սեփականատերն էր Ֆերդիեաեդ Թախտաջյաեը): Հայապատկան ըեկերություեեերի ընդհանուր հիմնադիր կապիտալը կազմում էր 23.501.918 ռուբլի: Մյուս ազգություեեերիե պատկանող 19-ը ռուսական, անգլիական, ֆրանսիական խոշոր ըեկերություեեերի բաժանմունքներ էիե, որոնց հավաքական հիմնադիր կապիտալն էապես զիջում էր հայկականին:
72 արդյունաբերական ձեռեարկություեեերից հայապատկան էիե 38-ը: Այդ թվում օղու 5 գործարաններից 4-ը (փակագծերումեշումեեք առավել ակնառուները. Սեսյաե եղբայրներ, «Արգո»), աղյուսի 11 գործարաններից 7-ը (Ռ.Մարտիրոսյաե, Մ.Յոլչյաե), կաշվի ու թաղիքի 2 գործարանները (Գ.Ադելխաեյաե, Ա.Զարգարյաեց ու Փ.Վարդազարյաեց), կոնֆետի բոլոր 3 ֆաբրիկաները (Գ.Գյոզալյաե, Գ.Ատովմյաե), փայտամշակման 10 գործա-
141
ԽԴադայաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
րաեեերից 8-ը (Ա.Ջաղեթյաե, Ս.Գասպարյաեց, Ս.Տեր-Ասատրյաե, Ա.Տեր-Խաչատրյաե և Գ.Ցխովրեբով), մաերահղկված տախտակի 3 ֆաբրիկաեերը (Ե.Եղիազարյաե), 12 էլեկտրակայաեեերից 7-ը (այդ թվում ալեքսաեդրա-պոլցիեեր Պողոս և Խաչատուր Չիթողցյաեեերիեը), 4.Մամուլ]աեի հաե-քայիե ջրերի, Թայիրյաեի, Ալիխաեյաեի ու Տոլեի ձիթհաե, Գ.Յարալ]աեի չուգուեի, Ալ. Մելիք-Ազարյաեի պղեձահալ գործարաեեերը:
Հայերի տետեսակաե գերազաեցություեե էլ ավելի ակեհայտ և աեվիճելի էր առևտրի ասպարեզում: Այսպես, ասիակաե ապրաեքեերի 17 խաեութից հայապատկաե էր 10-ը, 40 դեղատեից 19-ը, 110 պարեեայիե խաեութից 60-ը, 15 պարեեայիեից 10-ը, գիեու 12 պահեստից 4-ը, գիեու 19 խաեութից 17-ը, գիեու 206 եկուղից 109-ը, սպիտակեղեեի 9 խաեութից 6-ը, կաեաեց շրջազգեստի 9 խաեութից 3-ը, 109 դուքաեից 73-ը, երկաթե-ղեեի 38 խաեութից 30-ը, ոսկու և արծաթի 28 խաեութից 15-ը, խաղալիք-եերի 11 խաեութից 7-ը, 21 գրախաեութից 13-ը, գորգի, մետաքսի ու բրդի 25 խաեութից 12-ը, կաշվի 78 խաեութից 53-ը, աետառափայտի 11 խաեութից 8-ը, մաեուֆակտուրայի 142 խաեութից 90-ը, կահույքի 20 խաեութից 18-ը, կոշիկի 40 խաեութից 34-ը, 28 իջևաեատեերից 11-ը, 12 ռեստորաե-
եերից' 6-ը:
Ի վերջո, 1912թ. Թիֆլիսի 1-իե գիլդիայի 15 վաճառակաեեերից հայ էիե 7-ը, 2-րդ գիլդիայի 68 վաճառակաեեերից 42-ը1:
Այժմ հարկ է աեդրադառեալ այե խեդրիե, թե թվայիե ու տետեսակաե գերակշռություեե իեչ ազդեցություե ուեեր Թիֆլիսի քաղաքայիե կառա-վարմաե բեագավառում:
1890թ. հայերը կազմում էիե քաղաքի բեակչությաե 54,8%-ը: 1893թ. Թիֆլիսի բեակչություեը 145.731 էր, որից հայ 55.553, վրացի 38.357, ռուս 36.113, պարսիկ 4615, լեհ 4300, թաթար-ադրբեջաեցի 2505, հրեա 1543, գերմաեացի 1661: 1895թ. հայերը 64.720 էիե, վրացիեերը 34.452, ռուսեերը 26.922, թաթար-ադրբեջաեցիեերը 3515-ը: 1901թ. հայերի թիվե էր 63.241, վրացիեերիեը 50.908, ռուսեերիեը 41.934: 1912թ. Թիֆլիսում կար 81.452 հայ, 22.763 վրացի, 1914-իե 129.589 հայ (37,7%), 78.356 ռուս (22,8%), 69.563 վրացի (20,2%) [24, с. 111]: Ի վերջո, բերեեք եաև հավաստի վերջիե 1916թ. տվյալեերը. հայ էիե 149.294 հոգի, ռուս 91.997, վրացի 37.584: Այսիեքե ակեհայտ է, որ Ճ1ճդ. վերջերիե կամ ճճդ. սկզբեերիե հայերը մեծամասեու-թյուե էիե:
Նույեպիսի գերակշռություե էր տիրում եաև Թիֆլիսի իեքեակառա-վարմաե հիմեակաե մարմեում քաղաքայիե դումայում: Այսպես, 1875-
1 1912թ. վերաբերող հաշվարկեերը կատարել եեք Справочная книга по гор. Тифлису, Тиф., 1912г. աղբյուրում զետեղված հարյուրավոր տվյալեերի զեեմաե հիմաե վրա:
142
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
1886թթ. (քաղաքագլուխներ Դ.Ղիփիաեի, Ա.Ղորղաեյաե, Ալ. Մատիեյաե) դումայի պատգամավորեերի 77,4%-ը հայեր էիե, 14,3%-ը վրացիեեր, 8,3%-ը ռուսեեր: 1886-1897թթ. (քաղաքագլուխ Ալ. Մատիեյաե) հայեր էիե 68,6%-ը, ռուսեեր 16,7%-ը, վրացիեեր 14,7%-ը [24, с. 178]: 1897-1910թթ. (քաղա-քագլուխեեր Գ.Եվաեգուլյաե, Ք.Վերմիշյաե, Վ.Չերքեզով) պատգամավորեերի 63,8%-ը հայ էր, 21,7%-ը ռուս, 14,5%-ը վրացի: 1910թ. քաղաքագլուխ ըետրվեց Ալ.Խատիսյաեը, որը պաշտոեավարեց ավելի քաե 7 տարի: 1910թ. դումայի աեդամեեր էիե 36 հայ, 26 ռուս, 2 ռուսահպատակ գերմաեացի և 8 վրացի, 1914թ. 47 հայ, 18 ռուս, 10 վրացի, 1916թ. 53 հայ, 13 ռուս, 9 վրացի: Եթե եկատի ուեեեաեք, որ դումայի պատգամավորեերի ճեշող, բացարձակ մեծամասեություեը կազմում էիե վաճառակաեեերը, ձեռեարկատերերը, ապա ակեհայտ կդառեա, որ տետեսակաե ասպարեզում ձեռքբերումեերե ուղղակի ճաեապարհ էիե հարթում դեպի իշխաեություե:
Իսկ որ տետեսություեը մեծավ մասամբ գտեվում էր հայերի ձեռքում ապացուցում եե վերջիե վիճակագրակաե տվյալեերը: Եվ այսպես, 1916թ. Թիֆլիսումհայերիե էր պատկաեում42 դեղատեից 21-ը, 146 բակալեայիե խաեութից 84-ը, 7 թղթավաճառ խաեութից 4-ը, 119 գիեեվաճառ խաեու-թից 63-ը, կաշվե իրերի 132 խաեութից 116-ը, պարեեայիե ու երշիկեղեեի 29 խաեութից 24-ը, 37 փայտավաճառակաե խաեութից 21-ը, երկաթեղեեի 36 խաեութից 33-ը, եավթի և եավթամթերքեերի 18 խաեութից 17-ը, հրուշակեղեեի 80 խաեութից 45-ը, 22 գրավաճառեերից հայ էիե 15-ը, 20 գորգավաճառեերից 9-ը, 67 կաշեվաճառեերից 61-ը, 9 սրճարաեեերից հայերիե էր պատկաեում 6-ը, 117 ալրավաճառ խաեութեերից 98-ը, մաեու-ֆակտուրայի ու մահուդի 133 խաեութից 101-ը, կահույքի 22 խաեութից 19-ը, բակալեայիե 724 մաերավաճառ խաեութից 465-ը, հաեքայիե ջրերի 11 խաեութից 6-ը, պատրաստի հագուստի 32 խաեութից 28-ը, ծխախոտի 11 խաեութից 9-ը, ժամացույցեերի, ոսկե և արծաթե իրերի 45 խաեութից 19-ը, ոգելից խմիչքեերի 6 գործարաեից 5-ը, աղյուսի 3 գործարաեից 2-ը, փայտամշակմաե 15 գործարաեից 10-ը, կոեֆետի 6 ֆաբրիկաեերից 3-ը, 3 ձիթհաե գործարաեեերից 2-ը, 17 էլեկտրակայաեեերից 8-ը: Բացի այդ 2 սրճավաճառ խաեութեերը, կոշիկի բոլոր 34 խաեութեերը, օճառի 2 գործա-րաեեերը, ծխախոտի 6 ֆաբրիկաեերը, կաշվի ու թաղիքի 2 գործարաեեերը, հղկած տախտակի 2 գործարաեեերը, մակարոեի միակ ֆաբրիկաե («Պետ-րոսյաե և ըեկ.»)1:
Հայերը հիմեել և մշտապես իրեեց ձեռքում էիե պահել Թիֆլիսի գրեթե ամբողջ բաեկայիե բիզեեսը (Հովհ. Չիթախյաե և երա ժառաեգեեր, Ծովիա-
1 Հաշվարկեերը կատարել եեք Кавказский календарь на 1917 год, Тиф., 1916г. աղբյուրի 1-47 էջերում զետեղված հազարավոր ազգաեուեեերի զեեմաե հիմաե վրա:
143
ԽԴադայաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
եյաե եղբայրներ, «Փրիդոեյաե և ըեկ.»), քաղաքային գրավատունը, Առևտրական պատգամավորությունը, Վաճառակաեակաե ատյանը, Սակարանային կոմիտեն։
Տետեսակաե հաջողությունները հանգեցնում էիե եաև այե բաեիե, որ հայերը ոչ այեքաե բիզնեսի, որքան սեփական հաճույքի համար ներգրավվում էիե եվրոպացիների ներմուծած տարաշխարհիկ զբաղմունքների մեջ: Օրինակ, 1907թ. Թիֆլիսի ֆուտբոլ խաղացողների սիրահարների «Կոմե-տա» խմբակի վերստուգիչ հանձնաժողովի աեդամ էր Ն.Լալայաեցը, սիրող-հեծաեվորդեերի Թիֆլիսի ընկերության փոխղեկավարը (вице-командор) Ա.Սաֆարյաեե էր, Թիֆլիսի «Թեեիս-ակումբի» աեդամեերե էիե Վ. ու Ե.Ծովիաեյաեեերը [14, с. 355, 361]: Ուշագրավ է, որ ոչ ռուսները, ոչ Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդեերի ներկայացուցիչները որևէ մասնակցություն չուեեիե։
Ամփոփելով եշեեք, որ 1917թ. ամբողջ Ռուսական կայսրությունում հաշվվում էիե 1.173.096 հայեր և 823.968 վրացիներ: Ըեդ որում Վրաստա-եից դուրս գտնվում էիե 2248 վրացիներ, իսկ սփռված հայերի թիվը կազմում էր 55.002 հոգի [25, с. 16-17]: Քաղաքական գործիչ և ժողովրդագիր Բ.Իշխաեյաեը գրում էր. «Կովկասի այլ ազգությունների համեմատ հայությունը, քաղաքային բնույթի զբաղմունքներում զորեղ մասնակցության շնորհիվ, աոաջին տեղե է գրավում արդյունաբերությունում և աոևտ-րում» [25, с. 68]: Իրոք, եթե գյուղատնտեսությամբ զբաղվում էր հայերի 11,41%-ը, վրացիների 79,1%-ը և թաթար-ադրբեջաեցիեերի 81,66%-ը, ապա արդյունաբերությունում հայերը կազմում էիե 19,28%, վրացիները 5,56%, թաթար-ադրբեջաեցիեերը 4,7%, իսկ առևտրում հայերը 22,7% էիե, վրացիները 4,84%, թաթար-ադրբեջաեցիեերը 5,6%:
Նույն հեղինակը շարունակում էր. «Եթե հայերը կայսրության այլ ազգությունների համեմատ արդյունաբերությունում գրավում եե հինգերորդ տեղը, իսկ աոևտրում երկրորդ, ապա Կովկասում երաեք զբաղեցնում եե աոաջին և իշխող դիրք» [25, с. 100]: Կովկասում ըստ դասային պատկանելության պաշտոնապես գրանցված վաճառականների թվային կազմն ուներ այսպիսի տեսք. հայեր 6001 հոգի, ռուսներ 5119, վրացիներ 2283 և թա-թար-ադրբեջաեցիեեր 1386:
Այսքաեից հետո լիակատար հիմեավորվածությամբ կարող եեք եզրակացնել, որ Թիֆլիսում թվային գերակշռությունը պատկանում էր հայերին, որոնց ձեռքում էր քաղաքի կառավարումն ու տնտեսության մեծագույն մասը: Այսիեքե Թիֆլիսը «հայկական քաղաք» էր:
Թե թիֆլիսահայությաե, թե առհասարակ հայոց կապիտալի և բարերարության պատմությունն աեհեար է պատկերացնել առաեց Ալեքսանդր
144
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
Հովհաննեսի Մաեթաշյաեցի (1842-1911թթ.): Մի մարդու, որը ռուսական (իմա Բաքվի) նավթարդյունաբերության «հայկական» մասնաբաժնի առաջնորդն էր, կայսրության ականավոր բանկատերերից մեկը և իր ժամանակի ամենանվիրյալ ազգային բարերարը։
Մաեթաշյաեց-երևույթե ըմբռնելու համար անչափ կարևոր է գիտակցել մի իրողություն. հենց մանկուց նա առնչվեց երկու գործոնների լուսավորչական հավատքի և առևտրի հետ, որոնք և ձևավորեցին նրա աշխարհայացքային պատկերացումների արժեքային համակարգը։ Նրա երակներում հոսում էր քահանա և վաճառական նախնիների արյունը, մի զարմանալի մեկտեղում, որը մեր ժողովրդի համար դարձավ լիառատ արգասաբե-րության աղբյուր։ Ալ.Մանթաշյանցի նավթը վաճառվում էր ամբողջ աշխարհում, նրա նավթատար նավերն ու պահեստարանները սփռված էին Շանհայից մինչև Կահիրե, և պատահական չէ, որ ամենուր կարելի էր հանդիպել նրա առևտրանշանին խաչն ուսած Աստծո Գառանը իր ժողովրդին ու հավատքին զոհաբերվելու խորհրդանիշին։
16-ամյա Ալեքսանդրը շուրջ հինգ տարի հայերեն, վրացերեն, ռուսերեն, այլ առարկաներ սովորեց Գալուստ քահանա Փափազյանի մոտ, և սա Ալ. Մանթաշյանցի միակ ուսումնառությունն էր։
1865-ին մանուֆակտուրայի վաճառական, մոքալաք Հովհ.Մանթա-շյանցն ընտրվում է քաղաքային դումայի պատգամավոր։ Ի դեպ, դուման զուտ հայկական էր քաղաքագլխի պաշտոնակատարն էր Ս.Աբիսողոմյա-նը, անդամներ Ն.Միլյանցը, Հ.Տեր-Ղազարյանը, Կ. Մամիկոնյանը, Ս.Աբրահամյանը, Մ.Տեր-Մելքիսեթյանը [26, с. 18]։
Մեկ տարի անց Հովհ. Մանթաշյանցը կրթություն ստացած որդու հետ առևտրական գործերով մեկնում է Թավրիզ, ապա Ալեքսանդրին ուղարկում Մանչեստր, ու դա ևս մի բարեբախտություն էր։ Այստեղ բնակություն հաստատելով և հորը մանուֆակտուրա առաքելով նա միաժամանակ հայտնվեց եվրոպական նիստուկացի, մշակույթի, բիզնեսի ոլորտում, առաջին անգամ շփվեց սփյուռքահայ համայնքի հետ, հաղորդակից դարձավ ազգապահպանությանը և ազգակիցներից սովորեց... բարերարություն, բարի գործի կատարում։
1866թ. Ալ. Մանթաշյանցը մասնակցեց Մանչեստրի համայնքի ներքին կանոնագրքի ստեղծման աշխատանքներին։ 1869-ին հայոց մատուռի կառուցման համար հանգանակության նվիրատուների թվում էր նաև Մանթա-շյանցը, որը թիֆլիսցի Հովսեփյանի հետ տրամադրեց 40 ֆունտ, և դա ապագա մեծագույն ազգային բարերարի աոաջին նվիրատվությունն էր։
Մեկ տարի անց 1870-ին, երբ Մանչեստրում կառուցվեց Սբ. Երրորդություն հայոց եկեղեցին, նվիրատուների մեջ դարձյալ Մաեթաշյաեցե էր,
145
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
որը տրամադրեց 5 ֆունտ:
1872թ. հայր ու որդի Մաեթաշյաեցեերը վերջնականապես վերադարձան Թիֆլիս, Երևանյան հրապարակում «Կավկազ» հյուրանոցի առաջին հարկում բացեցին կտորեղենի մեծածախ խանութ, հետո երկրորդը, իսկ մեկ տարի անց Ալեքսանդրը դարձավ Փոխադարձ վարկի ընկերության անդամ (մինչև 1885թ.):
Թիֆլիսում մանուֆակտուրայի վաճառականներ շատ կային, առհասարակ մեծահարուստ, հաջողակ վաճառականները շատ էին, սակայն բիզ-նեսավարման եվրոպական մեթոդների կիրառումը, բնաձիր աչքաբացությունը, առասպելական աշխատասիրությունը Ալ. Մանթաշյանցին հնարավորություն տվեցին առաջնակարգ դիրք գրավել: Այս իմաստով նրա համար շրջադարձային եղավ 1881 թվականը. այդ տարվանից նա դարձավ 1-ին գիլդիայի վաճառական և ընտրվեց քաղաքային դումայի պատգամավոր (մինչև 1892թ.): Այդ տարվանից նա ստանձնեց Թիֆլիսի ռեալական ուսումնարանի պատվավոր հոգաբարձուի պաշտոնը, որը վարեց մինչև 1894թ.:
«Մանուֆակտուրային փողերը» Ալ. Մանթաշյանցի առջև ճանապարհ հարթեցին դեպի Թիֆլիսի վերնախավ, սակայն այդ նույն փողերը պահանջում էին ներդրման նոր ոլորտներ, և նա ոտք դրեց ֆինանսական ասպարեզ 1882-1888թթ. եղավ Ռուսաստանի պետական բանկի Թիֆլիսի բաժանմունքի հաշվառու կոմիտեի անդամ: Սակայն նրա ձգտումը, «թիրախը» Առևտրային բանկն էր. 1882-1884թթ. նա ընտրվեց այդ դրամատան վարչության անդամ, 1885-1889թթ. վարչության փոխնախագահ, իսկ 1890-ից մինչև կյանքի վերջ նախագահ, բնականաբար, հանդիսանալով նաև ամենա-խոշոր բաժնետերը: Ալ. Մանթաշյանցի շնորհիվ էր, որ այդ բանկը վերածվեց Ռուսաստանի լավագույն ֆինանսական հաստատություններից մեկի, դարձավ կայսրության բորսայական արժեք և միակ բանկն էր Կովկասից, որի բաժնեթղթերը վաճառվում էին Պետերբուրգի սակարանում:
Դառնալով խոշոր ֆինանսիստ, բանկատեր Ալ. Մանթաշյանցը, սակայն, չէր հրաժարվում մանուֆակտուրայի առևտրից, և դա նրա հիմնական բիզնեսն էր:
1889թ. Մանթաշյանցի կյանքում տեղի ունեցավ նոր շրջադարձ: Դեռևս 1884թ. նրա թավրիզյան օրերի ընկեր Միքայել Արամյանցը Թիֆլիսից տեղափոխվել էր Բաքու, և իր հայրենակից ղարաբաղցիներ Ա.Ծատուրյանի, Գ.Թումայանի ու Գ.Առափելյանի հետ հիմնել էին «Ա.Ծատուրով և այլք» առևտրային և նավթարդյունաբերական ընկերությունը: Ֆիրման էական դեր էր խաղում Բաքվի նավթարդյունաբերությունում, գործերը հաջող էին ընթանում, բայց ֆինանսական ներդրումներ էին անհրաժեշտ: 1899թ. Արա-մյանցը գալիս է Թիֆլիս և Մանթաշյանցից, այսինքն Առևտրային բանկից,
146
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
ԽԴադայաե
50 հազար ռուբլի վարկ խնդրում նավթատար վագոեեեր ձեռք բերելու համար: Մաեթաշյաեցե առաջարկում է իր աեձեակաե միջոցները, բայց պայմանով, որ իեքե էլ դառնա փայատեր: Առաջարկն ընդունվում է, և Մաեթաշյաեցե այդպես մուտք է գործում նավթարդյունաբերություն: Տասը տարվա ընթացքում Մաեթաշյաեցը գնում է Ա.Ծատուրյաեի, Գ.Թումայաեի ու Գ.Առափելյաեի փայաբաժիեեերը, դառնում լիիրավ սեփականատեր և 1899թ. Մ.Արամյաեցի հետ հիմնում «Ա.Հ. Մաեթաշյաեց և ըեկ.» («А. И. Ман-ташев и Ко») ֆիրման, որը վերածվեց նավթարդյունաբերական կայսրության. բավական է ասել, որ 10 տարի շարունակ (1899-1909) ընկերությունը հիմնադիր կապիտալի քանակով (22 մլե ռ.) ամենախոշորն էր ամբողջ նավթարդյունաբերությունում1:
Առհասարակ Մաեթաշյաեց-մարդուե ըմբռնելու համար հարկ է հաշվի առնել, որ եա ուներ երեք հիմնարար արժեք ազգը, եկեղեցին և ընտանիքը:
Ալ.Շիրվաեզադեե գրել է. «Գումարների ահագին քանակությունը չէր, որ առատաձեռնորեն զոհում էր եա բարեգործություն կոչված սրբազան տաճարին, որ երկրային տաճարների թագուհին է: Սի րտը ահա այն, որ կատարում էր միակ դերը և վեհ դերը Մաեթաշյաեցի բարերարությունների մեջ: Նա տալիս էր առանց հետին հաշիվների, սին փառամոլության, տալիս էր, որովհետև այդպես էր թելադրում նրա զգայուն հոգին: Նրա բարերարությունը կրում էր բուն քրիստոնեության դրոշմ, որ աջ ձեոքը տալիս ձախը չիմանա: Դա նրա համեստությունն էր, որ այնքա ե հազվագյուտ է ներկայումս: Հրապարակորեն հայտնի է նրա արած գործերի հազիվ մի մասը: Անթիվ անհամար են անհայտները, որոնց մասին միայն նրա մերձավորները գիտեին» [27]:
1881թ. եա դարձավ «Կովկասյան հայոց բարեգործական ընկերության» հիմնադիրներից մեկը, հետագայում վարչության փոխնախագահ և պատվավոր անդամ: Իսկ դա նշանակում էր, որ տարեկան պարտադիր մուծումներից բացի, Մաեթաշյաեցը պարբերաբար խոշոր նվիրատվություններ էր կատարում. ճիշտ 30 տարի...
1908թ. եա ընկերությանը միանվագ հատկացրեց 20 հազ. ռ., որի տարեկան շահութատոկոսեերը (900 ռ.) պիտի տրամադրվեին հայոց դպրոցներին: 1903թ. 50 հազ. ռուբլով վերանորոգեց Սբ.Աստվածածիե մայր տաճարը (Վանքի եկեղեցին) և հարակից շենքը: 1904թ. ավելի քան 1,5 մլե ֆրանկով
1 Նավթարդյունաբերությունում Ալ. Մաեթաշյաեցի դերի մասին ավելի մանրամասն տես մեր «Հայերը և Բաքուն» գիրքը, Ե., 2006թ.:
147
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
կառուցեց Փարիզի Սբ.Հովհաննես-Մկրտիչ հայոց եկեղեցին, ինչի համար ֆրանսիական կառավարության կողմից պարգևատրվեց Պատվո լեգեոնի շքանշանով։ 1909թ. հատկացրեց 300 հազ. ռ., որով կառուցվեց Ներսիսյան ճեմարանի նոր, հոյակերտ շենքը։ 1910թ. հատկացրեց 250 հազ. ռուբլի, ինչի շնորհիվ Սբ.Էջմիածնում կառուցվեց վեհարանի ներկայիս շենքը (1914թ.)։
Մանթաշյանցն առանձնակի վերաբերմունք ուներ կրթության հանդեպ։ 1881-1893թթ. եղավ Թիֆլիսի ռեալական գիմնազիայի, իսկ 1894-1907թթ. նախագիմնազիայի պատվավոր հոգաբարձուն։ 1894թ. հիմնեց իր անունը կրող Առևտրային դպրոցը, որը գոյատևեց մինչև 1918թ. և որտեղից կյանքի ուղեգիր ստացան հարյուրավոր պատանիներ։
Բացի այդ, առավել տաղանդավորներին, որոնց շատ անգամ ինքն էր անձամբ ընտրում, ուսումնառության էր ուղարկում Ռուսաստանի ու Եվրոպայի լավագույն բուհերը ուսման ամբողջ ընթացքում հոգալով նրանց
ռ
ծախսերը։ Առ. Սարուխանը գրել է. «Քանի հայ երիտասարդ ուսում է առած Մանթաշյանցի հաշվով ես չգիտեմ Մանթաշյանցն ինքն էլ չէր իմանում Ես կարծում եմ, թե աոնվազն հազար երիտասարդի նա այս կամ այն ձևով միջոց է տված կանոնավոր ուսում աոնելու և իրենց համար ապրուստի հաստատուն դիրք ստեղծելու։ Ես անձամբ գոնե հարյուր հոգի ճանաչում եմ բժիշկ, ուսուցչապետ կամ ուսուցիչ, ճարտարապետ, հանքաբան կամ այլ մասնագետ, որոնք իրենց ամբողջ ուսումը և դիրքը պարտական են Մանթաշյանցին» [28, էջ 169]:
Նրանցից մեկն էր Կոմիտասը, որն ինքնակենսագրությունում գրել է. «1896 թվի մայիսին մեծանուն բարերար Ալեքսանդր Մանթաշյանցի ծախսով գնացի Բեոլին երաժշտականբայւձրագույն ուսումս լրացնելու»:
Մանթաշյանցը մի «թուլություն» էլ ուներ. դա արվեստի ու գրականության հանդեպ սերն էր։ Գերադասում էր հատկապես թատերարվեստը, ոչ միայն մշտապես թատրոն էր հաճախում, այլև կանոնավոր կերպով նյութապես օժանդակում էր թե «Հայկական դրամատիկական ընկերությանը» և թե առանձին դերասանների։
Ներկայիս Թբիլիսիի Շ.Ռուսթավելու անվան դրամատիկական թատրոնի շենքը նախկինում կոչվում էր «Փիթոևի թատրոն»։ Մանթաշյանցը, որ Եսայի Փիթոյանի «Ի.Ե. Փիթոև» առևտրային և նավթարդյունաբերական ընկերության վարչության անդամն ու ամենախոշոր բաժնետերն էր, ֆիրմայի անունով սկսեց կառուցել թատրոնը և ծախսեց 1,5 մլն ռուբլի։
Տեղին է անդրադառնալ նաև Մանթաշյանցի բնավորությանը։ Բոլոր ժամանակակիցները միաբերան ընդգծում են նրա համեստությունը։ Նույն
148
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Խ.Դադայաե
Առ. Սարուխաեը գրում է. «Նա համեստ մարդ էր և ապրում էր շատ համեստ: Նա գոհարեղեն չէր սիրում և երբեք չէր գործածում ոչ մատանի, ոչ փողկապի վրա և ոչ աոհասարակ որևէ զարդ: Նրա ժամացույցն էլ շատ պարզ էր և պարզ շղթայով: Միակ զարդը, որ սիրում էր կրել, կենդանի ծաղիկ էր: Նա երբեք չուզեց իր սեփական կառքն ունենալ, նա միշտ կամ ոտքով էր պտտում, կամ տրամվայով: Հազվագյուտ առիթներով միայն կաոք էր վարձում» [28, էջ 189]: Սա ձևականություն չէր. ձիալույծ կառքն արժեր 25 ռ., սակայն Մանթաշյանցը համարում էր, որ քանի դեռ Թիֆլի-սում կան աղքատ հայեր, գաղթականներ ինքն իրավունք չունի զեխություն անել, դա անկիրթ, անբարոյական վարմունք է:
Մի ուսանելի հատկություն էլ ուներ. չնայած աշխարհն ու վայելքները փռված էին առջևը, սակայն անհունորեն նվիրված էր ընտանիքին, կնոջը և ութ երեխաներին: Կինը մահացավ շաքարախտից, Ֆրանկֆուրտում, և Ման-թաշյանցը կողակցի աճյունը հողին հանձնեց Վանքի եկեղեցու գավթում: Ինքը Մանթաշյանցը, տառապում էր երիկամների հիվանդությունից և ականջացավից, ու մի քանի ամիս տևող փարիզյան այցելությունների ժամանակ նաև բուժում էր ստանում: 1911թ. գարնանը նա մեկնեց Պետեր-բուրգ, որպեսզի այնտեղից ճանապարհվեր Փարիզ, սակայն չհասցրեց, վախճանվեց ապրիլի 19-ին: Դին ապրիլի 24-ին տեղափոխեցին Թիֆլիս, իսկ թաղումը կատարվեց ապրիլի 30-ին: Դա Թիֆլիսի ամենահանդիսավոր սգո արարողությունն էր, որին ներկա էր քաղաքի ողջ հասարակությունը:
Մանթաշյանցին թաղեցին կնոջ կողքին Վանքի եկեղեցու գավթում: Սակայն այսօր Թբիլիսիում մի փնտրեք նրա գերեզմանը, նա գերեզման չունի. 1938թ. ավերվեց Վանքի եկեղեցին, և հողին հավասարեցվեցին ոչ միայն Մանթաշյանցի ու նրա կնոջ, այլև Թիֆլիսի մյուս նշանավոր հայ գործիչների Մ.Լորիս-Մելիքովի, Ա.Տեր-Ղուկասյանի, Հովհ. Լազարյանի, Մ.Սանասարյանի, Բ.Շելկովնիկյանի, Պ.Իզմիրյանի և այլոց աճյունները:
1914թ. Առաջին աշխարհամարտով սկիզբ դրվեց հայոց ողբերգությանը: 1918թ., ձգտելով փրկվել խորտակվող անդրկովկասյան նավից, Վրաս-տանը նստեց իր մակույկը, իսկ Թիֆլիսից վռնդվեց դարեր շարունակ մեծամասնություն կազմող հայ տարրի հասարակական-քաղաքական, տնտեսական, մշակութային սերուցքը:
Հօմւվար, 2008թ.
149
ԽԴադայան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. <<Արօր»-ի պատկերազարդ օրացոյց 1895, Բաքու, 1894:
2. Կարապետյան Ս, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Ե., 2003:
3. Իշխանեան Բ, Վիճակագրական ուսումնասիրութիւն անդրկովկասեան ժողովուրդների, Բաքու, 1919:
4. ВейденбаумЕ, Путеводитель по Кавказу, Тиф., 1888.
5. Պետրոպան Ա. Մոքալաքները հայ-վրացական տնտեսական-քաղաքական հարաբերություններում, ԼՀԳ, թ. 12:
6. Братская помощь пострадавшим в Турции армянам, М., 1897.
7. Դ Անանուն, Ռուսահայերի հասարակական զարգացումը XIX դարում (18001870), հտ. Ա, Թիֆլիս, 1916:
8. Кавказский календарь на 1850 год, Тиф., 1849.
9. Кавказский календарь на 1846 год, Тиф., 1845.
10. Кавказский календарь на 1852 год, Тиф., 1851.
11. Кавказский календарь на 1854 год, Тиф., 1853.
12. Кавказский календарь на 1858 год, Тиф., 1857.
13. Сборник сведений о Кавказе, т. VI, Тиф., 1880.
14. Кавказский календарь на 1908 год, Тиф., 1907.
15. Устав Тифлисского коммерческого банка, Тиф., 1894.
16. Устав Тифлисского общества взаимного кредита, Тиф., 1872.
17. Устав Тифлисского купеческого банка, Тиф., 1913.
18. Кавказский календарь на 1883 год, Тиф., 1882.
19. Макаров А, Закавказье в торговом отношении, М., 1884.
20. Кавказский календарь на 1882 год, Тиф., 1881.
21. Кавказский календарь на 1890 год,Тиф., 1889.
22. Нейман М, Армяне. Краткий очерк из истории и современного положения, СПб., 1899.
23. Դ.Անանուն, Ռուսահայերի հասարակական զարգացումը (1870-1900), հտ. Բ, Էջմիածին, 1922:
24. Тифлисский муниципальный календарь на 1917г., Тиф., 1917.
25. Б.Ишханян, Народности Кавказа. Состав населения, профессиональная группировка и общественное расселение кавказских народностей, Пгр., 1917.
26. Кавказский календарь на 1866 год, Тиф., 1865.
27. «Հորիզոն», թ. 82, 1911:
28. Սարուխան Առ, Աղեքսանդր Մանթաշեանց մեծ վաճառականն ու բարեգործը, Վիեննա, 1931:
150
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (19), 2008թ.
ԽԴադայաե
ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПРИСУТСТВИЕ
армян в тифлисе
(позднее средневековье - 1918г.)
Хачатур Дадаян
Резюме
Торговля и ремесла - урбанистические явления, поэтому нет ничего удивительного в том, что, в отличие от грузин, в основном живущих в селах, имеющие многовековые экономические традиции армяне превратили городок Тифлис в крупный центр, составляя абсолютное большинство населения. Со вступлением Грузии в состав Российской империи (1801г.) экономическое положение резко изменилось: русская власть и войско не только явились заказчиками товаров и услуг, но и платили за них. Оказавшись в едином государственном, экономическом, правовом пространстве и откликаясь на рыночный спрос, армяне быстрыми темпами начали создавать новые отрасли производства и промышленности. Занимая доминирующее положение в экономике и владея многими соответствующими рычагами (торговля, финансово-кредитные учреждения, кожевенное производство, табачная промышленность и т.д.), они долгие десятилетия руководили созданным ими самими городом, благоустраивали его, строили дома и здания общественного назначения, театры, школы, церкви.
Первая мировая война, турецкая интервенция в Закавказье, появление грузинского «национального самосознания» и последующие исторические события внесли коренные изменения - армянский национальный капитал, общественно-политическая и культурная элита подверглись «депортации» и оставили после себя лишь руины былого знаменательного присутствия.
151
