CC BY
7
5.6.3 [07.00.03] БОСТОНШИНОСИ 5.6.3 [07.00.03] АРХЕОЛОГИЯ 5.6.3 [07.00.03] ARCHEOLOGY
ТКБ 575.3
Каримова Галина Ра^имовна, н.и.т., ходими пешбари илмии шуъбаи бостоншиноси; Юсуфов Му^аммадцон, докторант (PhD )-и шуъбаи бостоншиносии Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониши Академияи миллии илмуои Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе) Каримова Галина Рахимовна, к.и.н., ведущий научный сотрудник отдела археологии; Юсуфов Мухаммадджан, докторант (PhD) отдела археологии Института истории, археологии и этнографии имени А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана (Таджикистан, Душанбе)
Karimova Galina Rakhimovna, candidate of historical sciences, leading researcher of the department of archeology, E-mail;karimovagalina2501@mail.ru; Yusufov Muhammadjon, Ph.D. student of the department of archeology attached at the Institute of History, Archeology and Ethnography named after A.Donish under the National Academy of Sciences of Tajikistan (Tajikistan, Dushanbe), E-mail:muhammadislomov@mail.ru Вожа^ои калидй: топонимика, топоформантуо, ёдгорщои археологи, водии Зарафшон Дар мацола асмти нави тадцицоти мацмуави бо назардошти цойномуои болооби водии Зарафшон, ки барои дарёфти маълумот оид ба таъинот, намуд, категорияи ёдгорщои бостоншиноси дар доираи замон бори маънои доранд, пешнщод шудааст. Барои ин цойноми ёдгорщои бостоншиносе гирифта шудаанд, ки дар Харитаи бостоншиносии Тоцикистон таърифи дацици намуд ва категория, тавсиф, санаи он ба назар гирифта шудаанд. Тануо номуои ёдгорщои археологи тащил карда шуда, уама маълумоти топонимии минтаца цалб карда намудаанд. Категорияи ойконимуои топоними (номи мауалуои ауолинишин) имкони ба сифати сарчашма ва нишондщандаи цойгиршавии ёдгорщои бостоншиноси ба уисоб гирифтаи онуоро инъикос мекунад. Дацици кардани солгузории ёдгори имкон медщад, ки пайдоиши халц ва пауншавии забон дар ин минтаца муайян шавад. Ин имкон медиуад, ки цойномуо дар равиши уамгирои бо бостоншиноси дар тафсири нав барраси карда шавад.
Ключевые слова: топонимика, топоформанты, археологические памятники, долина Зеравшана Предлагается новое направление комплексного исследования, рассматривающее топонимы верховьев Зеравшанской долины, имеющие смысловую нагрузку, для получения информации о назначении, типе, категории памятников в хронологическом срезе. Для этого взяты названия археологических памятников, имеющих чёткое определение типа и категории, описание, датировку, учтенные в «Археологической карте Таджикистана». Анализируются только названия археологических памятников и не привлекаются все данные топонимики региона. Категория топонимических ойконимов (названия населённых мест) отражает возможность рассмотрения их как источника и маркера расположения археологических памятников. Имеющийся материал с привлечением археологических датировок также способствует определению проникновения этноса и распространения языкового компонента в названия местностей на данной территории, а также рассмотрению топонимики в комплексном подходе с археологией в новой интерпретации.
Key words: toponymy, topoformants, archaeological sites, Zarafshan valley
A new direction of complex research is proposed considering toponyms of the upper reaches of the Zeravshan Valley, which have a semantic load, in order to obtain information about the purpose, type, category of monuments in a chronological cut. Hereby, the names of archaeological sites are taken which have a clear definition of the type and category, description, dating, taken into account in the "Archaeological Map of Tajikistan". Only the names of archaeological sites are analyzed and all data of
38
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-38-46
ТОПОНИМИЯИ НОМКОИ ЁДГОРЩОИ АРХЕОЛОГИ ДАР БОЛООБИ ВОДИИ ЗАРАФШОН (НАЗАРИНАВ БА МАСЪАЛА)
ТОПОНИМИКА НАЗВАНИЙ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ ПАМЯТНИКОВ ВЕРХОВЬЕВ ЗЕРАВШАНСКОЙ ДОЛИНЫ (НОВЫЙ ВЗГЛЯД НА ПРОБЛЕМУ)
TOPONYMY OF THE NAMES OF ARCHAEOLOGICAL SITES IN THE UPPER ZARAFSHAN VALLEY (A NEW LOOK AT THE PROBLEM)
the toponymy of the region are not involved. The category of toponymic oikonyms (names of settlements) reflects the possibility of considering them as a source and marker of the location of archaeological sites. The available material with the involvement of archaeological dating also helps to determine the penetration of the ethnic group and the spread of the language component in the names of localities in a given territory, as well as the consideration of toponymy in an integrated approach with archeology in a new interpretation.
Барои муайян намудани макони зисти хар як гурухи этникй ба мо илми топонимика ёрй мерасонад. Илми топонимика собит намудааст, ки макони зисти хдр як хал;ияти мушаххас дар замони хозира ё гузашта бо ёрии минта;ахои топонимй муайян карда мешавад [1, с. 74]. Аз ин ру номхои чугрофй аз руйи баромадашон як навъ сарчашмаи хуччатй буда, аз чихати маънои худ ба маъхазхои бостоншиносй монанд мебошанд [12,с.43-44]. Инчунин муайян карда шудааст, ки ;адимтарин топонимхо номхои эронй мебошанд, ки дар саросари Осиёи Марказй чи дар хамворихои Турон ва чи дар куххои Помир хифз шудаанд, вале мивдори ками онхо дар нохияхои кухии Тиёншони дохилй, вилояти Хдфтруд ва дашти Кдзо;истон бо;й мондаанд [6, с.130]. Аммо дар натичаи тахлили маводи зиёди топонимй муайян гардид, ки номхои эронй дар минта;а ;адимтарин нестанд [2,с.53-57].Топонимхои зиёде маълуманд, ки аз руи онхо мансубияти забонии онхоро му;аррар кардан мумкин нест [11,с.43].
Дар ибтидои асри VI мелодй вуруди туркони бодиянишин ба Осиёи Миёна огоз гардид ва онхо тавонистанд дар як муддати муайян забони худро низ дар баробари пахн гардидани худ интишор диханд. Ин амали онхо боиси пайдо гардидани номхои туркй дар ;аламрави Осиёи Марказй гардид. Номхои туркие, ки дар замони ;адим дар ;аламрави Осиёи Марказй пахн шуда буданд, як ;исми мухими топоними асри миёнаро ташкил медоданд ва дар айни замон низ ;исме аз топонимикаи муосири ин минта;аро ташкил медиханд. Топонимхои туркй дар ибтидои асрхои миёна пас аз топонимхои эронй дувумин гурухи бузурги номхоро ба хисоб рафта, дар асрхои миёна яке аз тавонотарин ;абати топонимикаи Осиёи Миёнаро ташкил медоданд, бисёр шахру дехахо ду ном- сугдй ва туркй доштанд.
Огози ташаккулёбии фаъолонаи топонимикаи эронии гарбй (форсй) дар ;аламрави Осиёи Миёна ба давраи истилои арабхо рост меояд [16,с.136]. Махз дар хамин давра топоформантхои нави форсй -дех ва -обод бо маънои «деха» мавриди истифода ;арор гирифтанд, ки дар баробари забони нави форсй (форсй) аз эронии гарбй дар Осиёи Марказй пахн шуданд [4, с.210]. Пайдоиши топонимхо дар Осиёи Миёна бо истифодаи топоформантхои эронии гарбй -ан, -кирд (-гирд, -чирд), -диза (-диз), -руд ва -стан (-истон) тартиб дода шудаанд [14,с.10- 15]. Во;еан унсурхои арабй дар топонимика ночиз буда, асосан дар чануби Узбекистан ва водии Зарафшон вомехуранд [6, с.130]. Огози вуруди форсхо ба Осиёи Миёна солхои 21/641-42, замоне дониста мешавад, ки лашкари Сосонй аз чониби арабхо дар Нахованд шикаст хурд ва пас аз он форсхо мачбур шуданд ба суи Ому фирор кунанд [17,с.96]. Чунин аст, умуман, вазъияти омузиши топонимикаи минта;а, ки мо муайян кардаем. Як чанбаи мухим дар ин маврид заминаи пайдоиши топоним, иртиботи хоси он бо ягон ашё ё ходисаи таърихй ё шароит мебошад.
Таърихи инсоният мисолхои зиёде медонад, ки фарханги моддии ёдгорихои бостоншиносй, аз ;абили ;алъа (;алъа), ;ургонхо, работхо, бинохои мадраса ва масчидхо ташаккули топоними навро муайян кардаанд. Мохияти ин раванд аз он иборат аст, ки номи сохтори муайянро ба шахрак бе тагйир додан мумкин буд. Ин раванди падидаи таърихй борхо дар тах;и;от истифода шудааст [2,3, с. 53-57]. Объектхое, ки бунёдгузори макони зиндагй шуданд, ба монанди шахрак ва f. аз сахнаи таърих нопадид мешавад, аммо номхо хамчун далели таърихй хифз шудаанд ва баъзан дар шакли бетаFЙир то имруз бо;й мондаанд.
Топонимхо, хамчунин ёдгорихои маданияти моддй хеле ;адимаанд. Дар баъзе мавридхо маводи топонимй нисбат ба ёдгорихои бостоншиносй ва хаттй маълумоти бештар дорад ва хамчун сарчашмаи ибтидой баромад карда, натичахои Fайричашмдошт медиханд. Дар замонхои ;адим ба объектхое, ки дар доираи макони ахолии махаллй буданд, номхои аввалин дода мешуданд. Дар сурати набудани ну;тахои доимии ахолинишин ин гуна объектхо аксар вакт об — чашмахо, дарёхо, кулхо, буданд. Муха;;и;он ;айд мекунанд, ки топонимхо ба мисли маводи бостоншиносй то имруз санагузорй намудан хеле душвор аст. [13, с. 86]. Дар айни замон ба туфайли вусъати пурзури тах;и;от дар сохаи бостоншиносй, нумизматика, забоншиносй ва сарчашмашиносй микдори зиёди маводхо оид ба Осиёи Миёна чамъ шудаанд. Дар баробари ин топонимика ва чст^с! таърихй хеле инкишоф ёфт. Вобаста ба ин, ва;ти тах;и;оти хамачониба фаро расидааст, ки истифодаи маълумотхои фанхои гуногуни таърихй, аз чумла
бостоншиносиро та;озо мекунад. Бо ин а;ида метавон розй шуд, ки ба далели надоштани заминаи сарчашма ва адабиёти илмй дар бисёре аз асархо дар сохаи тах;и;и этимологй ба далелхои нисбатан суст мубтало шудаанд [9, с. 30]. Аммо бо вучуди ин, муха;;и;он типологияи номхои топонимикиро тахия кардаанд, ки аз намудхои зерин иборат аст: 1) девори химоявй, ;алъа, шахрак, шахр, маъбад; 2) категорияхои ранга, хайвонотй, сифатй, мивдорй, 3) категорияхои ходисахои табий - физикй - географй. Пешниход менамоем, ки топонимхои болооби водии Зарафшон, ки сарбории маъной доранд, хамчун манбаи маълумот оид ба таъинот, намуд, категорияи ёдгорихо чудо намудани хронологй баррасй карда шаванд. Барои ин номхои ёдгорихои бостоншиносй гирифта шудаанд, ки дар "Харитаи бостоншиносии Точикистон" таърифи да;и;и намуд ва категория, тавсиф, сана ва ба;айдгирй доранд [5, с. 105].
Ёдгорихои бо;имондаи маданияти моддй шохиди равшани и;тисодиёт ва маданияти ниёгонамон мебошанд. Дар натичаи хафриёти бостоншиносй бисёр ёдгорихои маданияти моддии даврахои гуногун тах;и; шудаанд. Шахракхои ;адима, теппахои сунъй, ;алъахо, иншоотхои меъморй, теппахо, работхо, бо;имондахои каналхои ;адима, ки ёдгорихои маданияти моддианд, дар зухуроти топонимхои барои мо маро;овар нишондихандахои маъной ба вучуд овардаанд. Топонимикаи Зарафшон, ки дар худуди Точикистони имрyза, бахусус болооби водй амал мекунад, як минта;аи махсуси фархангию таърихист, ки дар тули хазорсолахо дар таърихи инсоният лахзахои зиёдеро аз сар гузаронидааст ва мархилаи мухочирати гуруххои гуногуни этникй аломати асосие гардид, ки нишондихандахои офариниш, чараёни инкишоф ва мансубияти ёдгорихои бостоншиносиро муайян кунад.
Дарачаи муосири забоншиносии точик омузиши топонимиро дар чанбахои этнолингвистй, этнофархангй, ичтимой - лингвистии дорои хусусияти умумй ва фардй бо таваччух ба параметрхои инсонмехварй, когнитивии он, инчунин бо назардошти хусусиятхои шахсияти забонй ва практикаи коммуникативй инъикос менамояд. Пешниход менамоем, ки на;шаи ;абати топонимикй дар мероси бостоншиносй баррасй карда шавад, то холигии тафсири водии Зарафшонро муайян кунем. Объекти тад;и;от маводи сирф минта;авй, топонимикаи худуди болооби водии Зарафшон хамчун минта;аи таърихию фархангй мебошад. Дар баробари ин, мафхуми минта;авй маънои «танхо барои минта;ае, ки мавриди омузиш ;арор дорад, хос аст» -ро дорад, аммо онро метавон дар дурнамои тад;и;от ба дигар мавод истифода бурд.
Дар «Харитаи бостоншиносии болооби водии Зарафшон» (Исо;ов, Ё;убов, ^римова, 2020) дар нохияи Масчохи Kyхй 48 ёдгорй, дар нохияи Айнй 100 ва дар нохияи Панчакент 350 ёдгории таърихй номбар ва сабт шудааст. Бо истифода аз параметрхои дар боло овардашуда, мо маълумотро дар як тарзи буридаи топонимй чойгир карда, чадвали зеринро ба ;айд мегирем. Кдйд кардан ба маврид аст, ки танхо номхои ёдгорихои бостоншиносй тахлил карда мешаванд ва на хама маълумотхои топонимикаи минта;а чалб карда мешаванд. Топонимикаи болооби водии Зарафшон, пеш аз хама, бартарияти лахчахои махаллиро ифода мекунад. 490 номхои ёдгорихое, ки мо ба худ чалб кардем, ало;аи возехи топонимхои марбут ба забони сyFдй (ЯFноби)-ро инъикос намудаанд, ки аз руйи аломати забонй намудхои умумии зеринро ифода мекунанд. Дар топонимхо навъхои гуногуни номхои чyFрофиро ташкил медихад: Доманакух (гузар); Селраха (дашти сел); Дуоба (омезиши ду манбаи об); Чашмасор (чашма дар боло); Хдфткул (хафт кул). антропонимхо: Азрифй; Шодмони, Сёвардон, Шохон.
Оронимхо: Сар (и) (баландй, теппа), шояд ин шакли таFЙирёфтаи «Фапро» - и забони яFнобй бошад, ки дар системаи топонимикаи махаллй ба маънои «кух, теппа, баландй» - и Сарвода истифода мешавад; Лалми (замини шудгоршуда замине, ки обёрй карда намешавад); Палхошй (чарогохи кухй); Таги ^мар (нишебии кух), Гардани Хисор ^бае, ки дар баландии кух чойгир шудааст); ^исорак, Гузар (гузар), теппа (теппа) ва f. Сарфи назар аз он, ки забони яFнобй дар гуйишхои ахолии тахчоии поёноби водии Зарафшон аллакай аз байн рафтааст, он тули асрхо дар системаи топонимикй хамчун унсури устувор дар шакли субстрати калимахои сyFдй бо;й мондааст. Ба ин гурух топонимхо ва микротопонимхое дохил мешаванд, ки бо ёрии ин воситахои топонимсоз — забони ягнобй (сyFдй) ба вучуд омадаанд: Дардор, Вурун, Фушун, Мадм, Kириёнте, Kомодон, Рогиф, Падрох, Худгиф ва Fайра. Топонимхо бо лексемаи Fар. Kалимаи <^ар» (кух) дар забони яFнобй ба маънои «кух» — АбарFар, Fарибак ва Fайра ба кор бурда мешавад, дар ёдгорихои таърихии забони сyFдй (йар) маънои кухро) низ ифода мекунад. [8, с. 419]. Масалан Ёрй (маконе, ки саршавии кух аст).
Топонимхо бо лексемаи руд //рут. монанди: гидронимхои Панчруд(т), Kyрyд (номи шохахои д арёхо). Тахмин меравад, ки калимаи руд бо форманти raut //routi забони ягнобии муосир, ки ифодакунандаи «дарёи кухй» мебошад алокамандии зич дорад. [15, с. 96]
Топо нимхо бо лугати «нов» (дара, варта, дараи хурд). Тополексемаи "нов" дар забонхои Эрони шаркй ба маънои "дара" истифода мешавад. Мисли топонимхои Ягноб/Яхнов, ки аз лексемаи топонимикии «нов» ба маънои «дара» ва гидроними «ях — ях ё хеле оби хунук, яхбанд
— яхин» сохта шудаанд. Ин лексема дар маводи топонимикии гирдовардаи мо хеле сермахсул буда, дар таркиби топонимхои махалли хеле зиёд вомехурад. Монанди: Нови чомок, Фароб, Навасор ва гайра. Топонимхо бо лексемаи — кант/кат, дар дохили топонимхои эронй дар шакли
- кат/канд, - ганд/кент - бештар корбастшуда ва махсулнок ба шумор меравад ва муродифхои фонетикии он дар шакли - ганд// - канд арабй шудаанд ва шакли кент // кант шакли туркии он аст. Дар забонхои эронии кадим, аз чумла дар шаклхои сугдии кадим — кат — канд хеле сермахсул ва машхур буда, дар заминаи онхо микдори зиёди топонимхо ба вучуд омадаанд, ба мисли: Панчкат / Панчаканд / Панчакент, Xyшекат, Пушкат ва гайра, ки дар он чо дар хар як номхои топонимикй ин тополексема ба маънои «шахр, чойи истикоматй ва чойи истикомати одамон» омадааст. Маълум аст, ки баъди истилои арабхо ва нисбатан танг шудани доираи гардиши забони сугдй дар Мовароуннахр дар ибтидои асрхои X—XI шакли ин тополексема кам истифода шудааст; вале синоними туркии он беш аз пеш иваз ва корбурд шудан гирифт [16, с.10]. Дар забони ягнобии хозира кат//кад мавчуд аст, ки ба маънои «хона, хучра» истифода мешавад. [13, с. 365; 11, с. 110]. Топонимхое, ки лексемаи ифодакунандаи «замин» ва «замини корам» - ро доранд, дар системаи топонимикй хеле маъмул ва сермахсуланд. Дар маводи номхои чугрофии чамъоварии мо теъдоди зиёди номхоеро дидан мумкин аст, ки ба ин маънй ишора мекунанд: Саразм, Тали Хдмтуда, Aрчамайдон, Паситал ва гайра.Топонимхои лексемаи обод, абад, авал — Захматобод, Заровадкалъа, Xайробод ва гайра низ чой доранд. Топонимхо ва микротопонимхои туркй гарчанде ки дар тамоми каламрави водии Зарафшон пароканда нестанд, аммо таърихи мухочират ва омехташавии халкхои ин минтакаро инъикос мекунанд. Ба ин гурух номхои чугрофиёии ^ктош, Октеппа, Туртбулок, Оккутал, ^ттакургон, Уртакургон, Тошмунор, Усматтеппа, ^щурго^ Туксанкорез ва гайра дохил мешаванд. Дар топонимхои ёдгорихои нохияхои Aйнй ва Масчохи Ky^e топонимхои туркй тамоман мавчуд нестанд. Ин аз ворид нагардидани тукрхо ба ин мантакахо шаходат медихад.Бо гузоштани маълумоти бадастомада дар харитаи ёдгорихои бостоншиносй ва ба кор бурдани даврахои хронологй (даврхои кадимтарин, кадим, асрхои миёнаи барвакта, асрхои миёна) мо схемаи беназир ба даст меорем. Дар давраи кадимтарини хаёт ва фаъолияти ахолии ин минтака ёдгорихои асри санг (чойгоххо, бошишгох, устохонаи истехсоли асбобхои сангй, наккошихои сангй) муайян карда шудаанд, ки аз чониби мухаккикон аз руи маълумоти онхо номхои онхо гузошта шудаанд чойгир буда, максади онхоро хамчун топоформант инъикос намекунанд. Давраи энеолитро ягона ёдгорие, ки дар Точикистон шахраки Саразм ёфт шудааст, муайян мекунад, ки он дар асри биринчй мавчудияти худро идома дода, динамикаи хусусияти шахрсозиро хамчун протошахр инъикос мекунад. Лозим ба ёдоварист, ки дар чадвали зерин номхои ёдгорихое, ки дар ин давраи мушаххас вучуд доштанд ва дар дигар мархилахои таърихи минтака вучуд надоштанд, дохил карда шудаанд. Мо чадвалеро тартиб додем, ки дар он топоформантхои асосии номхои ёдгорихое, ки аз микдори умумии топонимхои минтака интихоб шудаанд, дарч карда мешавад. Махсусан, дар сутуни санагузории чадвали пешниходшаванда санагузории ёдгории мушаххас ба пуррагй чойдода шудааст, зеро фаъолияти рузгори ахолй дар чойи зикргардида муддари тулонй идома меёбад ва метавонад фосилаи зиёди вактро дар бар гирад.
Ёдгорй Намуд Санагузорй Топоформант
Дашти Козй ^абристон Aсрхои XIII-XI - и п.а.м. Дашти
Дашти Ерй Шахрак Хдзорсолахои III - II - и то мелод
Дашти Xамиртеппа Шахрак Хдзорсолахои III - II - и то мелод
Дашти Урдакон Кабристон Aсри биринчй
Саразм Шахрак Хдзорсолаи IV- миёнаи хазорсолаи II - и то мелод. Aсри II - и то мелод, Aсри II - и мелодй
Дашти Саразм Кабристон Хдзорсолахои III - II - и то мелод; асрхои VI - V - и то мелод.;
__ acpxou II-I - u to Mc-og__
^adeanu №sLTono$opMaHmx;ou acocuu Ham^ou eдгoрux^o mu6^u myMopau yMyMU yoÜHOM^ou MUHma^u
,0,ap hh gaBpa 18 homh egropuxou KaguMa 6a K;aÄg rupu^Ta mygaacT. Th6k;h ^agBa-u gap 60-0 HOMÖapmyga 60 ucTH^oga a3 Tono^opMaHTxou «gamT»-u gamTxou myKy^OH, gamTH, caxpoH -flamTH Ko3h, flamTH Capa3M, flamiu YpgaKOH 60 KaöpucTOHxou B0K;ct gap hh MaB3ct Ba flamiu EpH, flamTu XaMupTcnna 60 Maxa-xou axo-HHumuH 3HKp mygaacT.
^aMHH TaBp, gap hh gaBpa ^ohh gopou Tono^opMaHTH «gamT»-po MCTaBOH ^ycTy^yu Maxa-xou axO-iunumun Ba gafom oxxou KaguMTapuiiH hk gaispau TatpuxH Myatinn naMyg._
Eдгорu HaMyd CaHazy3opU Tono^opMaHm
CaHru Cypox fflaxpaK Acpxou IV-III; II-I - h to Mc-og Ba - II-III - h Mc-ogH. CaHru
Tenau X^aÄHT fflaxpaK Acpxou III-I - h to Mc-og; I - III h Mc-ogH. Tcnau
Tcnau XupMaH^o fflaxpaK Acpxou III-I - h to Mc-og
Xo-H^Ha3ap fflaxpaK Acpxou III-I - h to Mc-og.
Capogop fflaxpaK Acpxou III-I - h to Mc-og. Acpu II -h Mc-ogH.
3c6oh fflaxpaK Acpxou II-I - h to Mc-og, acpu I - h Mc-ogH.
Kiipii fflcp-Tcnau Эm6cк fflaxpaK Acpxou II-I - h to Mc-og; Ba I - III -h Mc-ogH. Kupu
Kupu CaugMypog KymK Acpxou II-I - h to Mc-og; V-VIII - h Mc-ogH.
Ta.™ XaMTyga Ka-tana Acpxou II-I - h to Mc-og; Ba acpxou I-III-h Mc-ogH. Ta-u
KyproHTenna KymK Acpxou IV-I-h to Mc-og Tcna
Ko^upTcnna fflaxpaK Acpxou II-I - h to Mc-og; Ba acpxou VII-VIII - h Mc-ogH..
FapuöaK Tcnna fflaxpaK Acpxou II-I - h to Mc-og; Ba acpxou I-II - h Mc-ogH.
Cy^HHa KaöpucTOH Acpu I - h to Mc-og; Ba acpu I - h Mc-ogH.
Myr^a-ta Ka-ta Acpu I - h to Mc-og Ba acpxou -I-IV, IX-XII - h Mc-ogH. Ka-ta
^adeanu №2. Tono$opMaHmx,o 60 unoeau naceaHd
^ap hh gaBpa 48 homh egropH 6a Ha3ap rupu^Ta mygaacT, kh 14-toh ohxo a3 ^uxaTH THno-orH 6apou HaMyHa gap ^agBa- ucTH^oga mygaaHg. A3 ^agBa-u 60-0 öapMcoag, kh th6k;h gaBpau xp0H0-0rH gap ocroHau gaBpaxo, a3 ^yM-a 3aM0HH K;aguM, Tono^opMaHTxo - 60 u-OBau nacBaHgu «h» 6a maK-H acocuu Ka-HMa u-OBa mygaaHg (CaHru Cypox, Tcnau X^aHuT, Kupu fflcp, Ta-u XaMTyga). AHtaHau ry30mTaHH homh egropH 6a homh gcxau x03upa3aM0H (Xo-HK;Ha3ap, Capogop, 3c6oh, FapuöaK) hh3 6ok;h MOHgaacT.
Hh aHtaHa hmkoh Hagog, kh Ma^cag Ba HaBtu egropuu öocroHmuHocß Ha gap gaBpau K;aguM Ba Ha gap 3aM0HH 6atgTap MyaHHH Kapga maBag. Ammo hh McTaBOHag a3 oh ca6a6 6a aMa- oag, kh homh ac-HH ocopu ÖocroHmuHocß to 6a mo HapacugaacT, 3cpo Mat-yM acT, kh axo-H gap gaBpaxou ryHoryHH xaeT egropupo 60 homxoh ryHoryH McHOMugaHg. Maca-aH, gap Ha3guKuu gcx,ax,0 TonoHHMH ^upu fflcppo to HMpy3 gurap xc- McHOMaHg. ^ap gcxau PaBOT ^upu fflcp Ba gap gcx,au AMOHgapa x,aMHH ^opo Tcnau Эm6cк McHOMaHg.
Mat-yM acT, kh gap gaBpaxou aBBa- egropH ^upu fflcp hom gomT Ba 6atgTap cokhhohh gcx,au AMOHgapa 60 HroH BOKca e maxcc a-OKaMaHg myga, hh ^oHpo Tcnau Эm6cк McHOMugaHg. HmyHHH 3HKp HaMygaH 6a MaBpug acT, kh naHgoumu Tono^opMaHTxou HaB - Tcnna Ba ^a-taxou gap ^agBa-H ^a6-H MaB^ygHaöyga 603 xaM ucTH^ogau hh maK-xopo (atHc Tcnna Ba ^a-taxo) gap Mapxu-axOH MHHÖatgau TatpuxH Ba MaB^yguaTu ohxopo 6oag xaHroMH caHaury30puu egropuxou 3HKpmyga 6a Ha3ap rupu^T. A3 hh py, homh Ko^upTcnna HaMcTaBOHag 6a gaBpaxou aBBa-u Tatpux MyBO^H^aT KyHag, aMMO 6apou acpxou MueHa xa-KyHaHga cago Mcguxag. HmyHHH homh ^a-tau
Муг;алъа бештар сохтореро инъикос мекунад, ки дар мавриди истифода то давраи асрхои миёна бо;й мондааст.
Едгори Намуд Санагузори Топоформант
Кири Камар Дахма Асрхои V-VIII-и мелодй Кири, Камар
EрикyрFOн Калъа Асрхои V - VIII, XVII-XVIII - и мелодй. Кургон - Теппаи сунъй (хоктеппа)
Зогтуда Дидбонгох (Фортпост) Асрхои V - VIII - и мелодй Туда
Махалот Шахрак Асрхои V - VIII - и мелодй
Калъаи Саркат Калъа Асрхои VI - VIII - и мелодй Калъаи - боло,
Калъаи Муг Кушк Асрхои VI - VIII - и мелодй
Калъаи Рухшон Калъаи хоким Асрхои VI - VIII - и мелодй
Теппаи Муг Кушк Асрхои VI - VIII, XI-XII - и мелодй
Калъаи Вурун Калъаи хоким Асрхои VII - VIII - и мелодй
Тепаи Фушун Кушк Асрхои VII - VIII - и мелодй Тепаи (баландй)
Хисорча Калъача Асрхои VII - VIII - и мелодй Ча
Хонаи Мир Деха Асрхои VII - XII - и мелодй Хонаи
Мугтепа Шахрак бо кушк Асрхои V - VIII - и мелодй Тепаи (баландй)
Шингак Шахрак Асрхои V - VI - и мелодй Ак
Беговонкалъа Бурчи хабаррасонй Асрхои V - VI - и мелодй Калъа
Хисорак;алъа -Кургони Хисорак Кушк Асрхои V - VII - и мелодй
Зимтуд;алъа Кушк Асрхои V - VII - и мелодй
Fазза;алъа Кушк Асрхои V - VII - и мелодй
Мошу;алъа Кушк Асрхои V-VII-и мелодй
Цадвали №3. Та^лили номи ёдгорихои асримиёнагии болооби Зарафшон аз ци^ати намуд, санагузори ва топоформант
Аввали асрхои миёна бо тах;и;и ёдгорихои нодири худ хуб омухта шудааст. Дар болооби Зарафшон вобаста ба ин мархилаи таърихй 241 - то ёдгорихо бо;й мондаанд, ки аз онхо 101-то то даврахои минбаъда мавчудияти худро нигох доштаанд. Баррасй ва тахлили номи ёдгорихо истифодаи идомаи топоформантро бо иловаи пасванди «и» - Тепаи, Кири, Хонаи дар татби;и нишони навъи ёдгорихои дар чадвалхои пешин зикргардида инъикос ёфтааст. Навгонии ин чо пайдо шудани топоформантхо аз ;абили «кургон» — амбор, «;алъа» — ;алъа, «теппа» — баландй, инчунин пайдо шудани номхо бо иловаи пасвандхои «ак» ва «ча». Мутаносибан, навъхои ёдгорихои динй ва мазхабй (дахма), мудофиавй (дидбонгох, ;алъа, манораи сигналй) ва хаётй (шахрак бо ;алъа, ;алъаи хоким, кушк) ба таври ;обили мулохиза зиёд мешавад.
Умуман, аз номи ёдгорй чойгиршавии конструкцияхои гуногуни бинокориро муайян кардан мумкин аст. Масалан, топоними Зогтуда — ин чо туда ба маънои— чамъшавй/теппа, зог — зог ва Кири Камар — дар ин чо кири ба маънои — ;улла, Камар — кух, пушта; камар истифода шудаанд. Ин топоформантхо метавонанд нишондихандахои чойгиршавии ёдгорихои му;аддас дар ;уллахои куххо, камархо ва гайра бошанд. Корхои бостоншиносии гузаронидашуда дар нихоят истифодаи ин мавзеъро бо чунин ном тасди; карданд, дар холати аввал посгох муайян карда шуд ва дар дуюм ин чой дахма гардид. Топоними Хисорча макони мавчудияти иншооти хурди намуди ;алъаро муайян кардааст, ки дар байни ёдгорихо хамчун прототипи ;алъа ё кушк дар миниётура хеле хуб муаррифй шудааст. «Калъача» истилохест, ки аз чониби Б.И. Маршак барои мавзеъхои бостонии болооби Зарафшон номгузорй шудааст. Аллакай дар ин минта;а беш аз 20 мавзеъ чунин номгузорй гардидаанд [7, с. 65]._
Едгори Намуд Санагузори Топоформант
КyрFOни Соди;бек Шахрак Асрхои XVI-XVII - и КyрFOни
мелодй.
КyPFOHИ Мир Калъа Асрхои XVI-XVII - и мелодй
Кухнакалъа Шахрак Асрхои XVI-XVIII - и мелодй Калъа
Макбараи Офокхоча Макбара Асри XVIII - и мелодй
Теппаи Шохон Шахрак Асрхои IX - XII, XIV - XV - и мелодй Теппаи
Шохтеппа Кушк Асрхои X-XII - и мелодй.
Калъаи Яз Калъаи нигохбонй (Дидбонгох) Асрхои VII - XII - и мелодй.
Порвенкалъа Шахрак Асрхои VII - XIII - и мелодй.
Теппаи Хдвра Деха Асрхои XIII-XIV - и мелодй.
Харгушхарак - Хаданг Акведук Асрхои XIII-XIV - и мелодй Харак
Нагнут Деха Асрхои XIII-XIV - и мелодй
Буранб ойтеппа Шахрак Асрхои V-VIII, IX-XII - и мелодй
Уртакургон Шахрак Асрхои X - XII - и мелодй
Ч,илтегермон Шахрак бо осиёб Асрхои X-XII, XV - XVI - и мелодй
Октеппа-Зардчахалифа Шахрак Асрхои V-VI; VII-VIII, IX-XII - и мелодй
Тепаи Мазор Шахрак Асрхои VI - VIII, IX - XII - и мелодй. Мазор
Усмат теппа Шахрак Асрхои VI - VIII, IX - XII - и мелодй.
Кофиркургон Кушк Асрхои IX - XII - и мелодй.
Куйкургон-Куюккургон Шахрак Асрхои XIII-XV, XVIII в. -и мелодй.
Тухсанкорез - Корез Фармитан Канал VI -VIII, XI-XVI - и мелодй. Корез
Каровул-Ато Шахрак 1- охири асри V-аввали VI - и мелодй; 2-Асрхои XI-XII, 3- охири асри XIX. Каровул
Калъаи Дахани Оби Борик Калъа Асрхои VI- VIII - и мелодй Дахани оби
Кучраха- Калъаи Тухтамиш Кёшк Асрхои VII-VIII, XI-XII - и мелодй
Хазинаи Шохмансур Шахрак Асрхои IX-XII - и мелодй Хазинаи
Цадвали №4. Тополексемаи ёдгорихои бостоншиноси
Асрхои миёна барои ахолии Точикистон бо тагйироти чахонй алокаманд аст. Ин дар топонимикии ёдгорихои бостоншиносй чй кадар эхсос мешавад, ва инро дар чадвалхои дар боло овардашуда ба хубй дарк кардан мумкин аст. Дар сарлавха антропоойконимхои талаффузшуда пайдо мешаванд, ки каблан бартарият надоштанд, балки танхо хамчун нишондихандаи давомнокии умри ёдгорй хизмат мекарданд. Ба гурухи консептуалии топоформантхои калъаи - калъа, кисми мустахкамшудаи шахр, манора, ;ургонй - теппаи баланд, тепа - адир, масалан - Кургони Содикбек, Калъаи Тухтамиш, Буранбой теппа, Офокхоча антропоформантро илова кардаанд. Ин нишон медихад, ки чойгиршавии ёдгорй бо номи шахсе, алокаманд аст.
Тополексемахои Гузар ;алъа (гузар - бошишгох, махаллаи шахр), Тали Хдмтуда (тал - теппа, ;улла, теппа, пушта), Калъаи Дахани Оби Борик (дахани - дара, оби борик - дарё), То;санкорез (то;сан 90, корез - ;убури зеризаминии анъанавй) истилохоти географиро, ки субстратхо ва ма;сади чойгирш авии ёдгориро ифода мекунанд, му;аррар мекунад.
Топоформантхо бо аломати ранг дар О;теппа - ок - сафед, оличаноб, хубзода, шариф, пок, Кизилчой - кизил - сурх. Ч,олиби таваччух аст, ки бо чунин калимасозй топоформантхо асосан дар вилояти Панчакент ва бештар дар топоформи туркию узбекй ба назар мерасад.
Тополексема Каровул-Ато, ки дар он ота падар аст (туркй) Кдровул - (муFулию туркй.) посбон, гурухи посбон, амният. КурFOни Мир, Калъаи Мирон, ки Мирон - вожаи арабй буда, дар хал;хои эрониву турк низ ба кор рафтааст - маънояш «шохи амирон», хоким аст. Бештари ва;т хамчун топоним истифода мешавад, ки чои махсус, мухимро ифода мекунад.
Хдмин тарик, категорияи ойконимхои топонимй (номи махалхои ахолинишин) имкони ба сифати сарчашма ва нишондихандаи чойгиршавии осори бостоншиносй донистани онхоро инъикос мекунад. Имконият медихад, ки бо чалби таърихи бостоншиносй инчунин воридшавии этнос ва пахншавии чузъи забонй дар номхои махалхои худуди муайян карда шавад. Имкон медихад, ки топонимия дар равиши хамгирой бо археология дар тафсири нав баррасй карда шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Агеева,Р.А.Топонимия как источник изучения истории заселения края/ Р.А.Агеева//Топонимика на службе географии.М.,1979.- С.71-77
2.Аюбов, А.Р. Топонимы как ценное наследие культуры /А.Р.Аюбов// Учёные записки Худжанжского госсударственного университете им. Акад.Б.Гафурова. Серия гуманитарно-обхественных наук. - 2018. - № 4(57).- С. 53-57
3.Аюбов, А. Р. Исторические аспекты становления и трансформации топонимов Согда и Ферганы (VI В. до н.э. - X в. н.э.). Дисс. канд. ист. наук. Душанбе 2021
4.Бартольд, В.В. История культурной жизни Туркестана /В.В.Бартольд// Соч. в 9 томах. Т. 2. Часть 1. - М., 1963. - С. 169 - 433
5.Исаков А. И. Археологическая карта верховьев долины Зарафшана (Горно-Матчинский, Айнинский и Пенджикентский районы)/ А.И.Исаков,Ю.Я.Якубов, Г. Р.Каримова.- Душанбе: Дониш, 2020. Книга 1. Горно - Матчинский, Айнинский районы. Ч. I - III. 360 с; Книга 2. Пенджикентский район. Ч. IV. 430 с.
6.Караев, С.К. Древнетюркские топонимы Средней Азии /С.К.Караев// Советская тюркология. -1985.- № 6. - С. 23- 35
7.Курбанов, Ш. Ф. 2014. Памятники античного периода верховьев Зеравшана/Ш.Ф.Курбанов. -Душанбе: «Ирфон». - 2014.- 207с.
8.Лившиц В. А.Согдийский язык //В.А.Лившиц, А.Л.Хромов. Основы иранского языкознания. -Т.2. - М., 1981. - С. 345 - 514.
9.Лурье, П.Б. Историко-лингвистический анализ согдийской топонимии. Автореф. дисс. канд. фил. наук. СПб: Институт Востоковедения РАН, 2004. - 305 с.
10.Мирзозода, С. ЛуFати ягнобй - точикй/С.Мирзозода. - Душанбе, 2002. - 235 с.
11.Мурзаев, Э.М. Словарь народных географических терминов/Э.М.Мурзаев. - М., 1982.- 653 с.
12.Никонов, В. А. Краткий топонимический словарь. 2-е изд./В.А.Никонов. - М.: Наука, 1966. -512 с.
13.Никонов, В.А. Заметки по орономии Киргизии /В.А.Никонов.- Ономастика Средней Азии. -М.: Наука, 1978. - С.86-107
14. Хромов, А.Л. О структурных особенностях иранской топонимии Мавераннахра в период IX - XIII вв. Восточная филология, вып. 3. / А.Л.Хромов. - Душанбе, 1974. - С. 3 - 25
15.Хромов, А.Л. Согдийская топонимия верховьев Зеравшана Топонимика Востока/А.Л. Хромов. - М.,1969. - С.57-99.
16.Хромов, А.Л. Некоторые особенности формирования топонимики Средней Азии в ГХ - ХШ вв. / А.Л.Хромов//Ономастика Востока.- М., 1980. - С. 132 - 138.
17.Frye, R.N. The Golden Age of Persia, London: Phoenix Press, 1975
REFERENCES:
1. Ageeva R.A. Toponymy as a source of studying the history of the settlement of the region // R.A. Ageeva. Toponymy in the service of geography. - M., 1979. - P.71 - 77
2.Ayubov A.R. Toponyms as a valuable heritage of culture // A.R. Ayubov / Scientific notes of KSU. -2018. - No. 4(57). - P. 53-57.
3. Ayubov A.R. Historical aspects of the formation and transformation of toponyms of Sogd and Fergana (VI century BC - X century AD): candidate dissertation in history. - Dushanbe 2021.
4. Bartold V.V. The history of the cultural life of Turkestan // VV Bartold. Op. in 9 volumes. V.2. Part 1. - M., 1963. - P.169 - 433.
5. Isakov A. I., Yakubov Yu. Ya., Karimova G. R. Archaeological map of the upper reaches of the Zarafshan valley (Gorno-Matchinsky, Aininsky and Penjikent regions). - Dushanbe: Knowledge, 2020. Book 1. Gorno-Matchinsky, Aininsky districts. Ch. I - III. 360 s; Book 2. Penjikent region. Part IV. 430 p.
6. Karaev S.K. Ancient Turkic toponyms of Central Asia // S.K. Karaev / Soviet Turkology. - 1985.-No. 6. - P. 23-35.
7. Kurbanov Sh. F.2014. Monuments of the ancient period of the upper reaches of the Zeravshan // Sh.F. Kurbanov. - Dushanbe: Cognition, - 2014. - 207p.
8. Livshits V.A., Khromov A. L. Sogdian language // V.A.Livshits, A.L.Khromov. Fundamentals of Iranian Linguistics. - V.2. - M., 1981. - P. 345 - 514.
9. Lurie P.B. Historical and linguistic analysis of Sogdian toponymy: synopsis of candidate dissertation in philology. St. Petersburg: Institute of Oriental Studies RAS, 2004. - 305 p.
10. Mirzozoda S. Lugati yagnobi - tochiki // S.Mirzozoda. - Dushanbe, 2002. - 235 p.
11. Murzaev E.M. Dictionary of folk geographical terms // E.M.Murzaev. - M., 1982. - 653 p.
12. Nikonov V. A. Brief Toponymic Dictionary. The 2nd edition. // V.A.Nikonov. - M.: Science, 1966.
- 512 p.
13. Nikonov V.A. Notes on the oronomy of Kyrgyzstan // V.A.Nikonov. Onomastics of Central Asia.
- M.: Science, 1978. - P.86-107
14. Khromov A.L. On the structural features of the Iranian toponymy of Maverannakhr in the period of the 9th - 13th centuries. // A.L. Khromov. Eastern Philology, vol. 3. - Dushanbe, 1974. - P. 3 - 25
15. Khromov A.L. Soghdian toponymy of the upper Zaravshan //A.L. Khromov. Toponymy of the East. - M., 1969. - P.57-99.
16. Khromov A.L. Some features of the formation of the toponymy of Central Asia in the 9th - 13th centuries. // A.L. Khromov / Onomastics of the East. - M., 1980. - P. 132 - 138.
17. Frye R.N. The Golden Age of Persia, London: Phoenix Press, 1975
