Научная статья на тему 'ТОПОГРАФИК XАРИТА ҲАҚИДА ТУШУНЧА'

ТОПОГРАФИК XАРИТА ҲАҚИДА ТУШУНЧА Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
768
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Топографик хариталар / географик хариталар / масштаб. / Topographic maps / geographic maps / scale.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Мустаев, Руслан Дамирович, Юсупов, Шаҳзодбек Баҳодирович

Мазкур тадқиқот жараёнида топоаграфик ҳарита ва унинг асосий хусусиятлари борасида таҳлиллар музокара қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

UNDERSTANDING THE TOPOGRAPHIC MAP

In the course of this research, analyzes of the topographic map and its main features were discussed.

Текст научной работы на тему «ТОПОГРАФИК XАРИТА ҲАҚИДА ТУШУНЧА»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ТОПОГРАФИК XАРИТА ХДКВДА ТУШУНЧА

Мустаев Руслан Дамирович

Фаргона давлат университети хдрбий таълим факултети укитувчиси Юсупов Ша^зодбек Ба^одирович

Фаргона давлат университети хдрбий таълим факултети курсанти

АННОТАЦИЯ

Мазкур тадцицот жараёнида топоаграфик уарита ва унинг асосий хусусиятлари борасида таулиллар музокара цилинган.

Калит сузлар: Топографик хариталар, географик хариталар, масштаб.

АННОТАЦИЯ

В ходе этого исследования обсуждались анализы топографической карты

и ее основных особенностей.

Ключевые слова: Топографические карты, географические карты, масштаб.

ABSTRACT

In the course of this research, analyzes of the topographic map and its main

features were discussed.

Key words: Topographic maps, geographic maps, scale.

КИРИШ

Топографик хариталар хдкида тушунча. Одатда, географик хариталарнинг масштаби жуда кичик булади, уларда ер юзаси тасвири миллион марта ва ундан купрок марта кичрайтириб курсатилади. Ер юзасининг кичик кисмини тасвирловчи йирик масштабли (1:200 000 ва ундан каттарок) хариталар топографик хариталар деб аталади. Мазмунига кура, улар умумий географик хариталар хисобланади. Йирик масштабли (1:25 000, 1:50 000, 1:100 000) топографик хариталар жойда бажариладиган топографик улчов ишлари хдмда аеросуратлар асосида тузилади.

Йирик масштабли топографик хариталарда катта майдонлар тасвирланадиган булса, харита жуда катталашиб кетади. Шунинг учун бундай хариталар айрим-айрим варакларга булинади ва улар куп варакли булади.

Йирик масштабли топографик хариталарнинг хдр бир вараFида ер

юзасининг кичик кисми тасвирланади. Шунинг учун бундай хариталарда майда масштабли хариталарга нисбатан хатоликлар жуда кам булади, чунки кичик

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

майдон юзаси текисликка якин булади. Хаританинг масштаби унинг барча кисмида бир хил булади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Топографик хаританинг хар бир вараFи ён томонларда меридиан, юкори ва паст томонларда параллеллар билан чегараланади. Масалан, масштаби 1:1000 000 булган хаританинг хар бир вараFи хар 6° дан утказилган меридианлар ва хар 4° дан утказилган параллеллар билан чегараланган. Натижада, ер юзасида узунлиги 6° ва кенглиги 4° га тенг булган трапециялар (трапеция шаклидаги худудлар) хосил булади. Йирик масштабли топографик хариталар учун улчами кичикрок булган трапециялардан фойдаланилади. Масалан, масштаби 1:100 000 булган харита трапециясининг улчами узунлик буйича 30' ва кенглик буйича 20' га тенг, масштаби 1:25 000 ли харита трапециясининг улчами узунлик буйича 7'30'', кенглик буйича 5' га тенг булади.

Топографик хариталарнинг хар бир вараFи километрли катакларга хам булинган булади. Х,ар бир катакнинг томонлари 1000 м (1 км) га тенг килиб олинади. Бинобарин, хариталар масштабига караб катаклар хар хил катталикда булади. Агар харита масштаби 1:100 000 булса, катак томонлари 1 см, 1:50 000 булса, 2см, 1 : 25 000 булса, 4 см (расм), масштаб 1:10 000 булса, катак томонлари 10 см га тенг булади. Бундан ташкари, хаританинг пастки рамкасидан бошлаб юкори томонга йуналиш х билан, унг томонга горизонтал йуналиш еса й билан белгиланиб, уларнинг неча километрга тенг еканлиги ёзиб ку йилади. Мана шу ракамларга караб, харитадаги хар бир нуктанинг вертикали ва горизонтали нечанчи км ларда еканлигини аникласа булади.

Топографик хариталарнинг шартли белгилари. Расмда келтирилган топографик хаританинг мазмунини аниклаймиз. Бунинг учун топографик хаританинг шартли белгиларини куриб чикамиз ва уларни куйидаги турларга буламиз.

Давлат геодезия тури таянч нукталари. Уларнинг шартли белгиси — туFри учбурчакдан иборат. Унинг марказида нукта тасвирланган, нукта геодезия таянчининг хакикий урнига туFри келади: унинг географик координатаси Йер юзасидаги хакикий урнини билдиради (харитада Каттатепа деб номланган). Шартли белги ёнига ёзилган сонлар унинг мутлак баландлигини билдиради. Ахоли манзилгохлари улар егаллаган майдонлар киёфаси билан, ахоли манзилгохларининг номлари турли катталикдаги харфлар билан берилади ва уларнинг катта ёки кичиклигини курсатади: масалан, шахарлар номи йирик харфлар ва кишлоклар номи кичикрок харфлар билан ёзилади. Ахоли

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

манзилгохлари номи остидаги ракамлар улардаги хонадонлар сонини ифодалайди.

Масштабсиз шартли белгилар билан саноат ва маданий бинолар, корхоналар, баъзи заводлар, електростансия, конлар курсатилади.

Дарёлар, сойлар хамда уларнинг ирмоклари кук рангда, чизикли шартли белгилар билан, куллар, сув омборлари, ховузлар хаворанг билан тасвирланади. Кук рангли ракамлар билан дарё ва куллардаги сув сатхининг мутлак баландлиги, курсаткич чизиклар ва сузлар билан дарёокимининг йуналиши, тезлиги, кенглиги, чукурлиги, кечув жойлари курсатилади. Махсус шартли белгилар билан еса паромлар, куприклар ва кема тухташ жойлари курсатилади.

Йуллар турли хил калинликдаги ва рангдаги чизиклар билан тасвирланади (темирйуллар, автомобил йуллари, тошйуллар ва х. к.). Шартли белгининг шакли ва ранги йулнинг турини тасвирлайди, махсус белгилар билан йулнинг кенглиги, темирйулнинг раками ва йулнинг нима билан копланганлиги курсатилади.

Усимлик коплами турли хил калинликдаги зангори-яшил ранглар билан берилади. Алохида белгилар билан утлоклар, боFлар, боткоклар ва хоказолар тасвирланади.

Релйеф топографик хариталарда горизонталлар билан курсатилади. ЁнбаFир канча куп горизонталлар билан тасвирланса, у шу кадар баланд булади. Горизонталлар бир-бирига канча якин булса, ёнбаFир шунча тик булади. Бинобарин, горизонталларга караб, бир хил нукталарнинг бошкалардан баланд ёки пастлигини, кушни горизонталлар орасидаги масофага караб еса ёнбаFирларнинг канчалик тиклигини билиб олиш мумкин

Топографик хариталар билан ишлаш. Топографик хариталарда берилган жойнинг координаталарини аниклаш жуда осон. Хаританинг пастки ва юкориги рамкалари ёнига географик узунлик (й) хам даражаларда, хам километрларда ёзиб куйилади. Ён рамкалари ёнига еса географик кенглик (х) худди шундай ёзиб куйилади. Аникланиши лозим булган нукта катаклар ичида булса, у миллиметрларга булинган чизFич ёрдамида аникланиб, рамка ёнида ёзилган ракамларга кушилади.

Расмда курсатилган харитадаги М нуктанинг географик координатасини километрларда аниклаш керак булсин. Бунинг учун масштаб ёрдамида катакнинг жанубий ва Fарбий ёнларидан М нуктагача булган масофа неча метр еканлиги топилади. Х,осил булган ракам тегишли километрли чизикларнинг рамка чеккасида курсатилган ракамларга кушилади. Бунда М нуктанинг

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

координаталари х = 65750, й = 13500 кийматга ега булади. Бу М нуктанинг 65— 13-катакда жойлашганини ва катакнинг 65- ракамли горизонтал ёнидан 750 м масофада, 13- ракамли вертикал ёнидан 500 м масофада еканини билдиради.

Топографик хариталарда ёнбаFирларнинг киялиги хаританинг пастки рамкаси остида берилган баландликлар шкаласи ёрдамида аникланади (расм). Шу шкала тагида ёзиб куйилган ракамлар ёнбаFирларнинг неча даража кия еканини билдиради. Вертикал чизиклар буйлаб кушни горизонталлар орасидаги масофа харита масштабига мувофик ёзиб куйилган.

ЁнбаFирнинг киялиги неча даража еканлиги харитадаги икки кушни горизонтал оралотини сиркул билан улчаб, сунгра баландликлар шкаласига куйиш билан аникланади.

Харитага цараб азимутларни аницлаш. Атрофи очик жойдаги нарсалар (предметлар) куриниб турадиган йерларда топографик харитага караб томонларни аниклаш мумкин. Лекин урмонларда, деярли бир хил манзарали дашт, чулларда уфк томонларини аниклаш, бинобарин, босиб утилган йулларни, бориш керак булган йуналишларни харитага аник тушириш кийин булади. Бундай холларда харита билан бирга компасдан фойдаланилади. Компас стрелкаси магнит меридиани холатини курсатади. Харитада еса йуналишлар географик (хакикий) меридианга нисбатан белгиланиши керак.

Харитада берилган нукта азимутини аниклаш ва уни белгилаш керак дейлик. Азимут шимолга йуналиш чизоти билан берилган нуктага йуналиш чизиFи орасидаги бурчак еканини сиз яхши биласиз. Лекин азимутни аниклаш учун хакикий меридиан билан магнит меридиани орасидаги бурчакни, яъни магнит OFиш бурчагини аник билиш керак. Магнит OFиш бурчаги топографик хариталар пастки рамкаси остида чап томонга ёзилган булади. Магнит OFиш бурчаги Fарбий OFиш бурчаги ёки шаркий OFиш бурчаги булиши мумкин. Агар шаркий OFиш бурчаги булса, унинг киймати магнит меридианига кушилса, хакикий меридиан урни аникланади. Х,акикий меридиан билан берилган нукта йуналиши чизиFи орасидаги бурчак берилган йуналишнинг азимути булади.

Енди матнда берилган топографик харитада А—Б йуналишнинг хакикий азимутини аниклаймиз. Бунинг учун: 1) харита вараFининг шимолий ва жанубий рамкаларидаги минутларни курса- тадиган ракамлардан фойдаланиб, А нукта оркали хакикий меридиан утказамиз; 2) А нуктадан Б нуктага йуналиш чизамиз; 3) А нукта шимолий йуналиши билан Б нуктага йуналиш орасидаги бурчакни соат стрелкаси йуналиши буйлаб транспортёр билан аниклаймиз. Бу хакикий азимут. Бизнинг мисолда 59° га тенг.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

REFERENCES

1. ДАМИРОВИЧ М. Р., ИБРАГИМЯНОВИЧ Т. И., УГЛИ К. Н. К. (2021). Роль семьи, общины и воспитания в развитии патриотического духа у молодежи. ЖурналNX, 7(1), 311-314.

2. Тожиматович А. А., Сайдалиевич, США (2021). Формирование науки как ценности и классификация ценностей. Техасский журнал междисциплинарных исследований, 3, 172-178.

3. Damirovich, M. R., Kholikulovna, M. E., & Ibragimovna, A. S. (2022). THE USE OF INNOVATIVE TECHNIQUES IN TEACHING THE RUSSIAN LANGUAGE. IJODKOR O'QITUVCHI, 2(19), 483-488.

4. Дамирович, М. Р., и Ибрагимович, Т. И. (2022). Саттарович А.В. РОЛЬ ДУХОВНО-ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ МЕРОПРИЯТИЙ В ПРОПАГАНДЕ ИДЕЙ РЕЛИГИОЗНОЙ ТОЛЕРАНТНОСТИ И МЕЖДУНАРОДНОГО ЗДОРОВЬЯ. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10, 1.

5. Damirovich, M. R., Kholikulovna, M. E., & Ibragimovna, A. S. (2022). THE USE OF INNOVATIVE TECHNIQUES IN TEACHING THE RUSSIAN LANGUAGE. IJODKOR O'QITUVCHI, 2(19), 483-488.

6. Юсупов, А., & Убайдуллаев, С. С. (2022). ЮКСАК ВАТАНПАРВАРЛИК. SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 1(2), 155158.

7. Abdugafurovich, T. T. (2022). ЁШЛАРДА СОГЛОМ МАФКУРА ВА ВАТАНПАРВАРЛИК ТУЙГУСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI, 1(8), 846849.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.