CC BY
8
Вестник Ка^НЖУ №4-2018
УДК 615.322:633.97
М.З. Аширов, У.М. Датхаев, Д.А. Мырзакожа, Б.А. СаFындыкова
С.Ж. Асфендияров атындагы К,азщ ¥лттыц медицина университет1 Алматы, К,азацстан Республикасы
ТЕМЕК1 (N.TABACUM L.) 6С1МД1К ШИК1ЗАТЫНЫН,К;ОЛДАНЫЛУ АСПЕКТ1ЛЕР1
Эдебитеттт жэне патенттт-ацпараттыцзерттеулер жyргiзiле отырып, Цазацстандагы жэне басца елдердегтемек ^.ТаЬасит Ь.) вамдт шиюзатыныц цолданылу аспектiлерi жэне цурамыныц зерттелуi аныцталды. Сонымен цатар, оцтустт К^азацстанда варметш темек вамдт шиюзатыныц толыц зерттелмегендг жэне оныц негiзiн фармацевтикалыц багытта цолдану аспектiлерi кврсетмген. ТYйiндi свздер: КТаЬасит Ь.,темек дэндер^ вамдт шиюзаты, темек майы, сквален.
Юркпе. ^ТаЬасит L. алгаш рет ежелп Египетте белгЫ болган. Жалпы анык;талган деректертеориясы бойынша он^стж жэне солтYстiк Америкада, Австралияда жэне Тыны; Мухит аралдарында есед^Алгаш^ болып темекi жапыра;тарын Испанияга тенiз жYзушiсi Фернандес де Овьедо экелдi.Кейiнiрек Жан Нико Екатеринага бас са;инасы ауруын емдеу Yшiн ;алын темекiнi сыйга тартты.Алгаш;ы кезде темекi eнiмi дэр^дэрмек ретiнде пайдаланылды, содан кейiн оны иiскей бастады жэне еуропалы;тар шеге бастады. Киыр Шыгыс елдерiнде темею eсiмдiгi "емдж шеп"деп аталды. Ал Орта Азияда ^ТаЬасит L. ежелп кезден емдж ма;сатта
к;олданылFан.Кептiрiлген жэне тазартылган жапыра;тарын мурын жолдарынын ;абыну ауруларында иiскеген.Жапырак;тарды ;айнату ар;ылы бет терiсiн агарту Yшiн, бастын талшы;ты бeлiгi терiсiнiн кейбiр ауруларында жэне ылгалды сiнiргiшматериалдар ретiнде к;олданылды.N.Tabacum L. жапыра;тарынын тунбалары ;ышыма жэне тершщ ;абыну ауруларында пайдаланылган [14]. ^ТаЬасит L. фармакологиялы; ма;саттарда седативтi, ;а;ыры; тYсiретiн, несеп айдайтын дэрiлер ретшде, сондай-а; бас;а ;усу ;уралдары эсер етпеген жагдайда ;усу ;уралы ретшде ;олданылды.Темеюнщ бYктелген жапыра;тары свечаларретiнде ректальдi енгiзiлген, ;иын iш ;ату, шектщ тYЙiлуi кезiнде кенiнен ;олданылган. Бул курал зэр шыгару кiдiрiстерi, уретранын спазмалы; тарылуы, истериялы; курттар кезшде де кeмектеседi; iшектiн тез арада босатылуына ы;пал етедi, кейде тшт сiреспе ;урысу устамаларында да ;олданылады.
Каза;стан Республикасында суармалы ал;аптарда 15 мын гектар(га) аланда темекi eсiмдiгi еарыедь Негiзгi темекi eсiрiлетiн айма;тар Алматы, ТYркiстан жэне Жамбыл облыстары болып табылады. Темекi бiр кездерi Алматы облысынын валютасы болды жэне ТYркiстан облысынын экономикасын ;олдады. Ауыл шаруашылыгы да;ылдарынын кeпшiлiгiнен айырмашылыгы,
ерте кезден YЙ жагдайында еарыу^ темекieсiмдiгiнiн жапыра;тарын eндiру Yшiн гана eсiрiлдi. Темекi дэндерiнiн сипаттамасы жапыра;тарын eсiруге кедергi болды, себебi дэндердi eндiруге багытталган eсiмдiк энергиясы жапыра;тарды eндiруден аландатады. Сонгы уа;ытта шегуге жэне шайнайтын темекiге ;атысты денсаулы;;а ;атысты проблемалар eнiмге деген жалпы суранысты тeмендеттi. 2003 жылдан 2009 жылга дейiнгi кезенде ОнтYстiк ^аза;станнын ауыл шаруашылыгын дамыту жeнiндегi комиссиясы темекi eсiруге тэуелдiлiктi азайту, фермерлж экономиканын эртYрлiлiгiн жа;сарту жэне ещрдщ ауыл шаруашылыгы ал;аптарын са;тау Yшiн фермерлерге темекi eнiмiн ерiктi тYPде сатып алуды ;абылдады. ОнтYстiк Каза;стандагы фермерлер ;^рп танда баламалы да;ылдарды eсiруге немесе темекi eсiмдiгiнiн орнына мал eсiруге жYгiнуде. Алайда, жана ауыл шаруашылыгы eнiмдер объектiлерi iрi инвестицияларды ;ажет етедi, к;ызметкерлердi о;ыту, бас;ару жэне маркетинг. Каза;стан ал;аптары темекi eсiмдiгiн eсiруге климаты ;олайлы, ал фермерлерде темекi eсiмдiгiн еару Yшiн тэжiрибе мен ;ызметтердщ толы; спектрi бар. Сонды;тан фермерлер Yшiн ен жа;сы нус;а темекi еамдтн тиiмдi баламалы пайдалануды дамыту болуы мYмкiн. Сапалы темекi шикiзатынын жогары eнiмiн алу дэндердi eсiру шаруашылыгыньщ гылыми негiзделген жYЙесiн жэне сорттын элеуеттi мYмкiндiктерiн барынша пайдалануды ;амтамасыз ететiн тэсiлдер кешенiн эзiрлеудi талап етед^ eйткенi оларга темекi шиюзатынын eнiмдiлiгi мен жалпы алымын арттыруда жетекшi рел тиесiлi.
Дэндердiн материалды; шаруашылы; ;ундылыгы на;ты сорттын ту;ымына тэн iшкi курылымдык; касиеттерi мен онын он белгiлерiнiн жиынтыгымен (ешмдЫп, ауруларга тура;тылыгы, курFак;шылык;к;а тезiмдiлiгi жэне бас;алар) аны;талады. Сонымен ;атар, темею дэндершщ шаруашылы; ;ундылыгы олардын сапасына байланысты, ягни олардын аналы; еамдтнщ даму
Vestnik KazNMU №4-2018
кезещнде жэне содан кеи1н жинау, кептфу жэне сактау кезещнде сырткы орта жагдаИларынын эсерше назар аудару кажет. Осы мэселелерд1 зерттеуге жэне темею дэндершщ шаруашылыгынын гылыми непзделген жYИесiн куруга А.С. Яковук, С.В. Черкасов, Н.И. Яцун, И.Т. Алиева, С.Х. Хушвактова, В.Б. ЦоИ, В.В. Кравченко, Л.Л. ГрицаИ, Саули Хасан Халил, В. М. Мордалиева, жэне т.б. жумыстары арналган. АлаИда Казакстаннын он^стт жагдаИында eсiрiлетiн темекiнiн отыргызу тыгыздыгы онын дэндерiнiн eнiмдiлiгiне эсерi мэселелерi жеткiлiктi зерттелмеген.
Темекi баИ химиялык ;урамы бар eсiмдiк ешмдершщ катарына жатады. Жетiлген темекi еамдтнде 2000-нан астам жеке химиялык косылыстар бар. Ал, бул eсiмдiк шиюзатынын ;алды;тары (дэндерi) парфюмерлiк буИымдар мен дэрыж заттарды жэне эртYрлi материалдарды алуга арналган таптырмас шикiзат кeзi болып табылады. Темекi дэндерi тиiмдi табиги антиоксидант жэне организмнiн антиоксиданттык жагдаИын сактау ;уралы ретiнде кез келген ауруларды болдырмау Yшiн колданылуы мYмкiн жэне ерте ;артаюды болдырмауга кeмектеседi.
Темекi eсiмдiгiнiн дэндерi ете маИда, бiра; бiр eсiмдiк курамында ете кеп мелшерде кездеседi. Олар курга; жагдаИларда са;талса уза; уа;ыт боИы са;тауга болады, бiркалыпты температура кезшде ете жогары ылгалдылыкка тезiмдi жэне берiк кабыгы бар. Темею дэндершщ эндоспермi жука кабыргалы жасушалары бар маИга баИ. К^рп танда темекi дэндерiн ендеуден, ягни экстракциялаудан кешнп сонгы енiмi темекi дэндершщ маИы болып табылады [1].Темекi дэндершщ курамында целлюлоза, белоктар, крахмал жэне минералды заттар ете кеп[2]. Темеюнщ дэндерi пальмитин, стеарин, олеин, линолен, линоль кышкылдарынан, тYрлi амин кышкылдарынан [3-7], сондаИ-ак каныккан, каныкпаган, моноканыкпаган жэне
поликаныкпаган маИ кышкылдарынан турады [8-12]. Демек, темекi дэндерiнiн маИы жартылаИ кургак маИ санатына жататын линол кышкылы ретiнде жiктеледi. Темею дэндершщ маИы жартылаИ кургак маИ санатына жатады, еИткеш онын курамында линол сериясы кышкылынын триглицеридтерi бар. АлаИда,
каныкпаушылыктын жогары дэрежесiне баИланысты темекi маИы аутокышкылга жэне полимеризацияга сезiмтал, бул ауа эсерiнен тYзiлген жэне катты кабыктын паИда болуына экеледi. Темекi зауытын енеркэсiптiк, фармацевтикалык жэне тагамдык паИдалануды зерттеу басталды. Темекi маИы курамындагы сквален аркасында бiрегеИ енiм болып саналады. Squalene иммундыреттеушi жэне
iсiкке карсы белсендыжке ие, сондай-ак холестерин метаболизмшщ калпына келуiне ыкпал етедi. Ла-Тробе атындагы Молекулалык гылым институтыныц зерттеу тобы (Австралия) Марк Хулетт бастаган галымдар темекi тYсiндегi NAD1 (Nicotiana а^а defensin 1) молекуласын тапты, бул сацыраукулакка карсы белсендiлiк мембранага ену кабшеттытмен тYсiндiрiледi, сондай-ак iсiк жасушаларыныц eсуiн тежейдi. Kазiрri уакытта Нехта ag-biotech (Мельбурн, Австралия) компаниясыныц зерттеушiлерi NAD1клиникаFа дейiнгi зерттеулердi жYргiзуде [13]. Осылайша, темекi зауыты дэстYрлi пайдаланудан тыс езшщ кец спектрлi кундылыгын кeрсеттi. Темекi дэндерi темекi еамдтнен алынатын жанама eнiм болып табылады,оныц eнiмдiлiгi гектарына 1200-1250 кг курайды, ал бул кeрсеткiш бойынша АКШ - таекi есе аз мелшерде кездеседь Бiрак, егер тацдау жапырактарына емес, дэндерiне багытталса, гектарына 5000 - 6000 кг дешн алуга болады. Егерде темекi еамдтнщ отыргызу жиiлiгi тыгыз орналастырылатын болса,
жапырактарыныц есуi баяулап, тиiсiнше кеп мелшерде темею дэндерш алуга болады. Темею дэндершщ курамында никотин жок, оныц негiзiнде алынатын май курамында аз мелшерде каныккан май кышкылдарыныц Yлесi бар жэне токоферолдар мен стеролдар сиякты денсаулыкка пайдалы косылыстар бар. Темею дэндершщ курамына жэне оныц еарыу аймагын кецейту максатындагы зерттеулер тамак енiмдерi, парфюмерия жэне де фармацевтикалыкколданылуыдакецспектрлi екендiгiн айкындады, ейткенi тамак ешмдер^ парфюмерияда жэне фармацевтикада темею дэндершщ майын колданылу аумагы буган дейiн жYргiзiлмеген.ЖYргiзiлген зерттеулер нэтижелерi Казакстандык темекi сорттарын баламалы пайдалануга жэрдемдесу Yшiн колданылатын болады.
K;орытынды.Осылайша,жYрriзiлген эдебиеттiк, патенттiк-акпараттык зерттеулер нэтижеа керсеткендей, темекi (N.Tabacum L.) есiмдiк шикiзатыныц колданылу спектрi ете кец. Атап айтканда, тиiмдi табиги антиоксидант жэне организмнiц антиоксиданттык жагдайын сактау куралы ретiнде кез келген ауруларды болдырмау Yшiн колданылуы мYмкiн жэне ерте картаюды болдырмауга кемектеседь Темекi дэндерiнiц дайын дэрiлiк препараттары ендiрiсте шыгарылмайды. Осыган байланысты, темею дэндершенфитосубстанциялар алужэне оныц негiзiнде дэрыж калып алу технологиясын жасау бойынша iзденiстер фармацевтикалык технология Yшiн ете мацызды болып табылады.
Вестник Ка^ЖЖУ №4-2018
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Patent: EA 011411B1 20090227 Medical tobacco oil producing method
2 Ranjhan, S. K. Use of agro-industrial by-products in feeding ruminants in India / / World Anim Rev.. - 1978. -№28. - Р. 31-37.
3 Jude, C. H. Extraction, Characterization And Industrial Applications Of Tobacco Seed Oil (NICOTIANA TABACUM) // Chemistry and Materials Research. - 2013. - Vol.3, №2. - Р. 19-22.
4 A.O.C.S. Official Methods (1960).Sampling and Analysis of Commerical Fats and Oils A.O.C.S. - Washington: 1960. - 801 р.
5 Gofur, M.A., Rahman M.S., Ahmed G.M., Hossian A., Haque M.E. Studies on the Characterisation and Glycoride Composition of Tabacco seed Oil // J.Sci. Ind. Res. - Bangladesh: 1993. - №28. - Р. 25-31.
6 Groark, Kelvin P. (2010). The Angel in Gourd: Ritual, Therapeutic, and protective uses of Tobacco (Nicotianatabacum) among the Tzeltal and Tzotzil Maya of Chiapas Mexico // Journal of Ethnobiology. -2010. - №30(1). - Р. 25-30.
7 Williams K.A. (1966). Oils, Fats and Fatty Foods, 4th Edition. Elsevier Publishing Co. - New York: 1966. - 188 р.
8 Ivana, T. Stanisavljevic' et.al. Comparison of techniques for the extraction of tobacco seed oil / / Eur. J. Lipid Sci. Technol. - 2009. - №111. - Р. 513-518.
9 Udayasekhara, Rao P. Nutrient composition of some lessfamiliar oil seeds / / Food Chem. - 1994. - №50. - Р. 379-382.
10 Zlatanov,M. et.al. Lipid Composition of Tobacco Seeds // Bulgarian Journal of Agricultural Science. - 2007. -№13. - Р. 539-544.
11 Patel, J. A. et.al. Production potential and quality aspects of tobacco seed oil // Tobacco Res. - 1998. - №24. -Р. 44-49.
12 Talaqani, T. E. et.al. Fatty acids composition of the seed oil of certain tobacco varieties cultivated in Northem Iraq // Indian J. Agric. Chem. 1986. - №19. - Р. 147-154
13 Patent: EA 014283B1 20101029 Compound feed for agricultural animals and poultries.
14 Адиев М.М., Смаилов Э.А., Самиева Ж.Т. и др. Сельскохозяйственные и промышленные отходы табака. Табак Кыргызстана. - Бишкек: Илим, 2004. - Вып.3. - 373 с.
М.З. Аширов, У.М. Датхаев, Д.А. Мырзакожа, Б.А. СаFындык;ова
Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова Алматы, Республика Казахстан
ТАБАК (^ТАВАСиМ АСПЕКТЫ ПРИМЕНЕНИЯ РАСТИТЕЛЬНОГО СЫРЬЯ
Резюме: С проведением литературного и патентно-информационных исследований, были изучены аспекты применения и состав растительного сырья табака (^ТаЬасит L.) в Казахстане и других странах. Кроме того, показана не полная изученность растительного сырья табака, выращиваемого в Южном Казахстане, и аспекты его применения в фармацевтическом направлении. Ключевые слова: ^ТаЬасит L., семена табака, растительное сырье, табачное масло, сквален.
M.Z. Ashirov, U.M. Datkhayev, D.A. Myrzakozha, B.A. Sagindykova
Asfendiyarov Kazakh National medical university Almaty, Republic Of Kazakhstan
TOBACCO (N.TABACUM L.) ASPECTS OF THE USE OF VEGETABLE RAW MATERIALS
Resume: The aspects of application and the composition of the raw materials of tobacco (Tabacum in Kazakhstan and other countries) were studied with carrying out of literary and patent information research. In addition, incomplete study of plant raw tobacco grown in southern Kazakhstan, and aspects of its application in the pharmaceutical direction is shown.
Keywords: N.Tabacum L.,tobacco seeds, vegetable raw materials, tobacco oil, squalene
