Научная статья на тему 'ТИЗИМЛИ ФИКРЛАШ АСОСИДА МОЙНИ ДАВРИЙ ДЕЗОДОРАЦИЯЛАШ АППАРАТИНИНГ ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛИ'

ТИЗИМЛИ ФИКРЛАШ АСОСИДА МОЙНИ ДАВРИЙ ДЕЗОДОРАЦИЯЛАШ АППАРАТИНИНГ ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
87
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дезодорация жараёни / ўсимлик мойи / кўп поғонали тизимли таҳлил / қора қути / иерархик структура / сузувчи насадкалар / процесс дезодорации / растительное масло / многоступенчатый структурный анализ / черный ящик / иерархическая структура / плавающие насадки.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Ҳамдамов А.М., Султанов С.Х., Артиков А.А.

Ўсимлик мойларини сузувчи насадкалар ёрдамида дезодорациялаш жараёнида мой кўп компонентли аралашма бўлганлиги, жараённи амалга ошириш ва бошқариш мураккаблиги ҳисобига жараённи тизимли таҳлил қилиб, уни олти босқичли иерархик структурага ажратиб ўрганиш масаласи кўриб чиқилган. Олинган натижалар таҳлилларидан келиб чиқиб, ўсимлик мойларини дезодорациялаш жараёнини тизимли таҳлил қилишда жараённи беш босқичли иерархик структура кўринишида ўрганиш мақсадга мувофиқлиги аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Процесс дезодорации растительных масел с помощью плавающих насадок представляет собой многокомпонентное соединение. Из-за сложности реализации и управления процесса системный анализ посвящен вопросу его изучения путем разделения на шестистепенчатую иерархическую структуру. На основании полученных результатов было установлено, что при анализе процесса дезодорации растительных масел целесообразно изучать процесс в виде шестиступенчатой иерархической структуры на основе системного мышления.

Текст научной работы на тему «ТИЗИМЛИ ФИКРЛАШ АСОСИДА МОЙНИ ДАВРИЙ ДЕЗОДОРАЦИЯЛАШ АППАРАТИНИНГ ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛИ»

УУТ 665.3

Х,амдамов А.М., Султанов С.Х., Артиков А.А.

ТИЗИМЛИ ФИКРЛАШ АСОСИДА МОЙНИ ДАВРИЙ ДЕЗОДОРАЦИЯЛАШ АППАРАТИНИНГ ТИЗИМЛИ ТА^ЛИЛИ

Х,амдамов А.М.-т.ф.н., доцент, Султанов С.Х.-ассистент (Наманган му^андислик-техно-логия институти); Артиков А.А. -т.ф.д, профессор (Тошкент кимё-технология институти)

Процесс дезодорации растительных масел с помощью плавающих насадок представляет собой многокомпонентное соединение. Из-за сложности реализации и управления процесса системный анализ посвящен вопросу его изучения путем разделения на шестистепенчатую иерархическую структуру. На основании полученных результатов было установлено, что при анализе процесса дезодорации растительных масел целесообразно изучать процесс в виде шестиступенчатой иерархической структуры на основе системного мышления.

Ключевые слова: процесс дезодорации, растительное масло, многоступенчатый структурный анализ, черный ящик, иерархическая структура, плавающие насадки.

In the process of deodorization of vegetable oils using floating nozzles, it is a multicomponent compound, due to the complexity of the implementation and management of the process, the system analysis of the process is devoted to the issue of its study by dividing it into a six-step hierarchical structure. Based on the analysis of the results obtained, it was found that when analyzing the process of deodorization of vegetable oils, it is advisable to study the process in the form of a six-stage hierarchical structure based on systematic thinking.

Key words: deodorization process, vegetable oil, multi-stage structural analysis, black box, hierarchical structure, floating nozzles.

Кириш. Барча тадкикотларнинг бажарилишида тизимли фикрлаш асосидаги тах,лил килиш самарали натижа беради. Аммо тизимли тах,лилга турлича ёндашувлар ва куллаш услублари уни мураккаб жараён булиб куринишига сабаб булмокда. Куп х,олатларда тах,лил килиш ишнинг охирги кисмидан, яъни яхши тизимни топишдан бошлаш керак, деб тушунилади. Бунда тизимга тули; эътибор бермасдан ва масаланинг ечимини топиш кетма-кетлигини аникламасдан туриб лозим булган ечимга куйиладиган талаблар белгиланади, оптимал ечим кидирилади. Изланишларимизни умумлаштириб, янгича тах,лил усулини таклиф килдик. Тах,лил фикран объектни белгилаб олишдан, унинг ичидаги тизим ва ундаги жараённи тулик урганишдан бошланиши керак. Аслида тугри тах,лил килиб, оптимал карор кабул килиш энг яхши усулдир [1].

Тадкик этилаётган ишлаб чикариш корхонаси, ускуна, ускуна элементи ёки бир нечта ускуналардан иборат технологик линия, ёки завод ва х,оказолар бирламчи булган объектнинг катта тизими сифатида кабул килинади ва бу бирламчи иерархик боскич х,исобланади. Тизим ва унда содир булаётган жараён урганилиб, кириш ва чикиш параметрлари аниклангандан сунг, асосий тизимнинг ташкил этувчи элементлари аникланади. Унинг х,ар бир элементи, иккинчи иерархик боскич тизими элементи деб аталади. Иккинчи иерархик боскичнинг х,ар бир элементида - тизимида керакли жараён текширилади ва тизим хдмда жараён параметрлари аникланади. Иккинчи иерархик боскич тизимининг х,ам ташкил этувчи элементлари аникланади. Иккинчи иерархик боскич тизимининг х,ар бир элементи учинчи перархик боскич тизими деб аталади. Учинчи иерархик боскич тизимининг х,ар бир элементида мазкур иерархик боскич тизимининг жараёнлари курилади, уларнинг параметрлари аникланади. Шу тарика бирламчи тизимнинг ичига кириб бориб, фикран куйи тизимларни аниклаш имкон даражасидаги энг куйи даражагача давом этади.

Маълумки, утган асрнинг урталаридан бошлаб махдллий ва хорижий адабиётларда изланилаётган объектлар кора кутига(1-расм) ухшатиб урганилган [2].

X

У У У

1-расм. Объектни кора (номаълум) кути сифатида ифодаланиши

Тизимли тахлилнинг хусусий холларида изланилаётган объект кора кути бироз окариши мумкин, баъзида ечим топиш учун у етарли деб кабул килинади. Таъкидлаш керакки, куп погонали тизимли тахлил асосида кора кути окариб бориши ва тулик окариши мумкин. Тизим ва ундаги жараёнлар биргаликда тахлил килиниши сабабли топиладиган ечим аникрок булади.

Фикрларни умумлаштирилиб, тизимли тахлилнинг куйидаги алгоритмик формуласини тавсия этилди [3-4]:

Тизим тахлил = [(тизим + жараён) ^ параметрлар] * п.

Тизимли тахлилнинг мазкур алгоритмик формуласи асосида куйидаги кетма-кетликда бажарилиши мумкин:

1. Текширилаётган объект - элемент тизим деб кабул килинади ва урганилади.

2. Унда содир булаётган жараёнлар аникланади ва урганилади. Таъкидлаш лозимки, хар бир текширилаётган элементда - тизимда куплаб жараёнлар содир булади, улардан тадкик этилиши лозим булган жараёнлар танланади.

3. Тизим билан жараён урганилиб, тизимга хамда жараёнга тааллукли параметрлар, энг асосийси, кириш ва чикиш параметрлари аникланади.

4. Танланган тизимдаги параметрларнинг бир-бирига таъсири ва богланиши аникланади. Бунинг учун аксарият холатларда тизим ичига кетма-кет, кадамба-кадам кириб борилади. Бунинг учун тизимнинг куп погонали тахлили таклиф этилган[5].

Шундай килиб, куп боскичли тахлил услубидан фойдаланиш, тизим ичидаги жараёнларни туликрок аниклаш ва объектни тулик англаш, оптимал ечимларини танлаш имконини беради.

Пахта мойи дезодорациялаш жараёнини чукур урганиш ва тахлил килиш, хисоблаш ва оптималлаштириш учун жараён тизимли тахлил килиниши, математик моделлаштирилиши, компьютерда моделлаштирилиши ва куплаб компьютер тажрибалари утказилиши керак булади. Моделлаштириш учун пахта мойининг физик ва кимёвий хусусиятларини билиш, хар бир фазада ва курилманинг хар бир боскичида кечаётган иссиклик ва модда алмашиниш жараёнларини ва уларнинг харакатлантирувчи кучлари ва таъсир курсатадиган омилларни аниклаш хамда уларнинг таъсир куламини аниклаган холда жараённи оптималлаштириш талаб этилади [6,7,8].

Дезодорация жараёнини шартли равишда куйидаги куйи боскичларга ажратиб олинди: курилмада суюклик ва бугнинг кувурлар оркали бериш, курилма ишчи камерасидаги жараёнлар, барботаж катлами хосил килиш, квазикатламда содир буладиган иссиклик ва модда алмашиниш жараёнлари, суюкликни сузувчи насадкалар ёрдамида ишлов бериш, триглицирид, ёг кислоталари, кетон ва бошка учувчан моддалар концентрациясининг узгариши.

Ажратилган хар бир куйи боскич, яъни погона узининг кириш ва чикиш параметрларига эга булади. Масалан, биринчи погонанинг кириш ва чикиш параметрлари куйидагича:

Lk

Gn

Хк Уп

Буг фаза

* Т Р I

AL

Фазаларни

" ^ — —— — ажратувчи юза

Ln Gk

Суюк фаза

Ук

I I

Х

п

Погонанинг кириш параметрлари: Ьп - мой бошлангич сарфи; хп - мой таркибидаги учувчан моддалар концентрациями; 1п - мойнинг бошлангич %арорати; Оп - буг бошлангич сарфи; С - сув буги бошлангич %арорати;

Р - аппаратдаги умумий босим

Погонадан чикиш параметрлари: Ьк - мой о%ирги сарфи; хк - мой таркибидаги учувчан моддалар концентрациями; 1к - мой о%ирги %арорати; Ок - буг о%ирги сарфи; ук - сув буги таркибидаги учувчан

модда концентрациями; I - сув буги о%ирги %арорати.

Сузувчи насадкалар ёрдамида усимлик мойларини дезодорациялаш жараёнини комплекс тах,лил килиш максадида иерархия боскичлари буйича детализациялашнинг технологик схемаси келтирилган (2-расм).

Иерархиянинг биринчи боскичида дезодорация жараёнини амалга ошириш учун курилма келтирилган. Жараённи ташкил килишни такомиллаштириш курилма конструктив курсаткичларини яхшилаш х,исобига, шунингдек жараённи бошкариш технологик курсаткичларни узгартириш йули билан амалга оширилади.

Иерархиянинг иккинчи боскичидаги иссиклик ва модда алмашинишни атрофлича урганиш учун мойни даврий дезодорациялаш аппаратининг корпуси, ишчи камераси, мой келиш ва кетиш кувури, ута киздирилган сув буг келиш ва кетиш кувури киради. Дезодорацион колонна иссиклик ва модда алмашиниш жараёнларини тезлаштириш учун сузувчи насадкалар билан таъминланган. ^уйи тизим жараённи амалга оширилишида вакуум х,осил килиш учун вакуум-насос, хомашё ва тайёр мах,сулотни саклаш учун сигимлар ва х,осил булган бугларни конденсациялаш максадида урнатилган конденсаторлардан ташкил топган.

Иерархиянинг кейинги боскичи барботер ва барботер х,осил киладиган барботаж катламидан иборат. Сув буги ёрдамида х,осил килинадиган барботаж катлами баландлиги сув буги сарфи, босими, суюклик сарфига боглик булади. Юкоридаги курсаткичларни оптимал кийматлари х,исоблаб чикилади ёки тажриба натижалари асосида олинади.

Колоннада суюк ва буг фазаларнинг карама-карши йуналишда берилиши жуда куп квазикатламлар х,осил булишига имкон яратади. Х,ар бир квазикатлам сузувчи насадкалар, суюк фаза ва буг фазадан иборат булади. Ёгочдан ясалган насадкалар курилманинг пастки кисмидан бериладиган уткир сув буги билан интенсив аралашиши х,исобига жараён вактини сезиларли кискаришига олиб келади. Бу боскичда аппаратни ичида жараённи масса алмашиниш жараёни бир тарафдан ёг келиб тушиши, иккинчи тарафдан тагидан киздирилган сув буги бериши ва аппарат ичига сузуб юрувчи насадка булиши х,исобига мой ичидаги сув буги мой таркибидаги учувчи компонентларни учириб кетиш бошланишига олиб келади. Буларнинг таркибидаги модданинг куп ёки камлиги, интенсивлиги насадкаларнинг ишлашига боглик. Насадкалар яхши хдракатланиб суюкликни майда томчиларга ажратади. Натижада суюклик ва газ фазаси уртасидаги контакт юза ортади.

2-расм. Сузувчи насадкалар ёрдамида усимлик мойларини дезодорациялаш жараёнининг иерархик структураси

Иссиклик ва модда алмашиниш х,исобига дезодорацияда мой таркибидаги енгил учувчан компонентларнинг асосий кисми сую; фазадан буг фазага хдйдалади. Натижада сую; фазада енгил учувчан компонентларнинг концентрацияси камайиб, буг фазада унинг концентрацияси ортиб боради.

Иссиклик ва модда алмашиниш тизимини декомпозициялаш уларни бир-бири ва ташки мух,ит билан узаро таъсири ва узаро алокалари х,исобига тах,лил килиш имконини беради ва тизимнинг иерархик структурасини очиб беради. Бунда иссиклик ва модда алмашиниш жараёнига мос х,ар бир иерархик структурада жараённи ташкил килишни бошкариш ва яхшилаш усуллари шакллантирадиган мувофик курсаткичларга эга узининг куйи тизимига эга булади.

Хулоса. Пахта мойини куп компонентли аралашма сифатида ва суюклик-газ тизимида учувчан моддаларни ажратиш жараёнини бир нечта куйи боскичдаги жараёнлардан тузилган мураккаб иссиклик ва модда алмашиш жараёни сифатида караб тизимли тах,лил усулларидан фойдаланилди. Пахта мойи учувчан компонентлардан ажратиш учун мавжуд дезодорацион курилмалар конструкциялари куриб чикаётган жараённинг узига х,ос хусусиятлари нуктаи назаридан тах,лил этилиб, бу иссиклик модда алмашиниш жараёнларини сузувчи насадкалар ёрдамида карама-карши хдракатланувчи окимлар тизими идеал аралашиш модели структурасига мос келувчи насадкали дезодорацион колонна курилма самарали эканлиги асосланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Артиков А. Тизимли тахлилга кириш. Свидительство о депонировании объектов авторского права № 000300. Агентство по интеллектуальной собственности Республики Узбекистан. 10.11.2016

2. Кафаров В.В, Дорохов И.Н. Системный анализ процессов химической технологии. - М.: Наука, 1976. - 500 с.

3. Антонов А.В. Системный анализ. - М.: Высшая школа, 2004. - 454 с.

4. Артыков А. Компьютерные методы анализа и синтеза химико-технологических систем: Учебник. - Ташкент: Ворис нашриёт, 2010. - 160 с.

5. Коннор О., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. - М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. -256 с.

6. Гартман Т.Н., Клушин Д.В. Основы компьютерного моделирования химико-технологиченских процессов. - М.: Академкнига, 2006. - 416 с.

7. Моисеев Н.Н. Математические задачи системного анализа. - М.: Наука, 1981. - 490 с.

8. Спицнадель В.Н. Основы системного анализа: Учебное пособие. - СПб.: «Изд. дом «Бизнесс-пресса», 2000 г. - 326 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.