CC BY
3TILSHUNOSLIKDA SEMANTIK YONDASHUV: SO'Z MA'NOLARINING TIZIMLI
TAHLILI Nodirabegim Tursunova
Andijon davlat chet tillari instituti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10816148 Annotatsiya. Ushbu maqolada, semantik tizimning asosi hisoblangan "semantik uchburchak" tushunchasi va til bilan voqelik o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilingan. Maqola uch asosiy element: belgilovchi (signifier), denotat (denotation) yoki referent, va tushuncha (concept) orqali tilda kommunikatsiya qilish jarayonini yoritib beradi. Tilning lug'aviy tarkibi va grammatik o'zgarishlar sohasidagi so'z va iboralarning keng massasi ushbu uchlikning asosiy elementlari orqali bir-biri bilan murakkab va tizimli munosabatlarga kirishi, tilning ma'nolarni tashkil etishini ko'rsatadi. Shuningdek tadqiqotda, sinonimiya, omonimiya va ma'lum bir voqelikni turli usullar bilan ifodalash imkoniyatini takidlaydigan transformatsiya va perifraz kabi til fenomenlarini tahli qilingan. Ushbu tahlil orqali, tilning murakkab tizimi va uning insonlar o'rtasidagi samarali kommunikatsiya vositasi sifatidagi roli ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: semantic uchlik, belgi, denotat, tushuncha, sinonimiya, omonimiya, perifraz, transformatsiya.
Zamonaviy semantika, yani tilning ma'nolarini o'rganish sohasida, asosan ikkita muhim yondashuv mavjud [1]:
Birinchi yondashuv, tilning ma'nolari bilan bog'liq masalalarni so'z turkumlari (masalan, ot, fe'l, sifat kabi turkumlar), ularning tizimlari va sohalariga (ya'ni, tilning qanday qilib tashkil topganligi va qanday qilib ma'lum bir kontekst yoki mavzuda ishlatilishi) qaratadi. Bu yondashuvda, tilning keng tuzilmalari va ularning qanday ishlashi ustuvor deb qaraladi. Masalan, tilning umumiy tuzilishi va qanday qilib turli so'zlar bir-biri bilan bog'lanib, ma'no hosil qilishini o'rganish bu yondashuv doirasiga kiradi. Bu yondashuv bo'yicha, bitta so'zning ma'nosidagi o'zgarishlar kabi aniq masalalar, kengroq tizimlar va sohalarning bir qismi sifatida ko'rib chiqiladi.
Ikkinchi yondashuv esa, tilning ma'nolarini o'rganishda bir so'zning ma'nosidagi o'zgarishlarni tahlil ostiga oladi. Bu yondashuvda, tilshunoslar biror so'zning ma'nosini qanday o'zgarib borishi, bu o'zgarishlar tilning umumiy tizimi doirasida qanday o'rin tutishi kabi masalalarga diqqat qaratadi. Masalan, bir so'zning vaqt o'tishi bilan qanday yangi ma'nolarni qabul qilishi yoki eskirgan ma'nolardan qanday uzoqlashishi bu yondashuvning o'rganish obyektiga kiradi. Bu holatda, tilning keng tuzilmalari va sohalarini o'rganish, asosan, shu kabi bitta so'zning o'zgarishlarini tushunish uchun bir vosita sifatida ko'riladi.
Umuman olganda, zamonaviy semantikada bu ikkala yondashuv, tilning ma'nolari va ularning qanday ishlashini tushunishning turli usullarini tahlil qiladi. Birinchi yondashuv tilning keng tuzilmalaridan kelib chiqqan holda ma'nolarni o'rganadi, ikkinchisi esa aniq so'zlar va ularning o'zgarishlaridan kelib chiqqan holda kengroq tushunchalarga yo'l ochadi.
Semantik tizimning asosi deyiladigan "semantik uchburchak" tushunchasi, tilshunoslikda til bilan voqeilik o'rtasidagi munosabatlarni tushunish uchun juda muhimdir. Bu uchburchak uch asosiy elementdan iborat:
1. Belgilovchi (Signifier): Bu, so'z yoki iboraning tashqi ko'rinishidir - ya'ni, biz eshitadigan tovushlar ketma-ketligi yoki ko'radigan grafik belgilar. Masalan, "chair" (stul) so'zini eshitganimizda yoki ko'rganimizda, bu so'zning o'zi belgilovchi hisoblanadi.
2. Denotatsiya (Denotation) yoki Referent: Bu, belgilovchi tomonidan ko'rsatilgan yoki ishora qilingan voqelikdagi ob'ekt yoki tushuncha. Ya'ni, "chair" so'zi bilan belgilangan haqiqiy yoki tasavvurdagi stulning o'zi denotatsiya hisoblanadi. Bu, belgilovchi orqali ishora qilingan narsa, voqelikdagi konkret yoki umumiy narsa yoki hodisa.
3.Tushuncha (Concept): Bu, inson ongida denotatsiyaga bog'liq holda shakllanadigan tushuncha yoki tasavvur. Masalan, "chair" so'zini eshitganda yoki o'qiganda, bizning ongimizda stullarning umumiy tasavvuri yoki konkret bir stul haqidagi (to'rt oyoqli, yog'ochdan yasalgan) fikr paydo bo'ladi. Tushuncha, shu ob'ektning ongimizdagi aksi, uni qanday tasavvur qilishimizdir.
Semantik uchburchakning asosi shundaki, til orqali kommunikatsiya qilishda, biz faqat tovushlar yoki grafik belgilardan foydalanib qolmaymiz, balki ular orqali muayyan ma'nolarni ham uzatamiz. Belgilovchi (tovushlar ketma-ketligi yoki grafik belgilar) orqali biz biror voqelik ob'ektini (denotatsiya) ko'rsatamiz va shu orqali muayyan tushunchalar yoki tasavvurlarni (ishora) o'zaro almashamiz. Bu jarayon tilning semantik tizimida qanday qilib ma'nolar shakllanishi va uzatilishi haqida muhim tushunchalarni beradi [2].
Tilning lug'aviy tarkibi va grammatik o'zgarishlar sohasidagi so'z va iboralarning keng massasi semantik uchburchakning asosiy elementlari — belgilovchi (signifier), bildiruvchi (concept), va denotat (denotation) yoki referent (referent) — orqali bir-biri bilan murakkab va tizimli munosabatlarga kiradi. Bu munosabatlar tilning qanday qilib ma'nolarni tashkil etish va ulashishda ishlashini ko'rsatadi.
1. Sinonimiya munosabatlari (Belgilovchi orqali): Bu, turli so'zlar yoki iboralar bir xil yoki juda yaqin ma'nolarni ifodalaganda sodir bo'ladi. Masalan, " auto (avtomobil)" va " car (mashina)" so'zlarining ma'nolari juda yaqin, shuning uchun ular sinonimlar hisoblanadi. Bunday holda, har xil belgilovchilar (ya'ni, tovushlar ketma-ketligi yoki grafik belgilar) bir xil yoki juda yaqin ma'nolarni bildiradi.
2. Omonimiya munosabatlari (Bildiruvchi orqali): Omonimlar — bu bir xil talaffuzga yoki yozilishga ega, lekin ma'nosi farq qiladigan so'zlar. Masalan, "bank" so'zi ingliz tilida ham "moliya muassasasi" ham "daryo bo'yidagi yer" ma'nolarini bildirishi mumkin. Bu yerda, bir xil belgilovchi (so'zning tashqi ko'rinishi) turli bildiruvchilarga (ma'nolarga) ishora qiladi.
3. Denotat va referent orqali sinonimiyaning maxsus turi (Transformatsiya va perifraz): Bu, bir xil yoki juda yaqin denotatlarga (voqelikdagi obyektlar yoki tushunchalar) ishora qiluvchi, lekin turlicha ifodalangan so'zlar yoki iboralarning mavjudligi bilan bog'liq. Masalan, "Centre of solar system (Quyosh tizimining markazi)" bilan " Sun (Quyosh)" bir xil denotatga ishora qiladi, lekin ifodalanishida farq qiladi. Bu, tilning qanday qilib ma'lum bir voqelikni turli usullar bilan ifodalay olishini ko'rsatadi.
Bu tizimli munosabatlar tilning tuzilishini va uning qanday qilib ma'nolarni aniq va samarali tarzda ifodalash imkoniyatini beruvchi murakkab tizim ekanligini ko'rsatadi. Tilning har bir elementi — belgilovchi, bildiruvchi va denotat — tilning lug'aviy tarkibida va grammatik o'zgarishlarida o'zaro bog'liq va bir-birini to'ldiruvchi tarzda ishlaydi, bu esa tilni insonlar o'rtasidagi samarali kommunikatsiya vositasi sifatida namoyon qiladi.
Har bir tilga xos bo'lgan bu kabi guruhlashlar tilning fonologiya va grammatikasidagi oppozitsiya sistemalariga o'xshash (izomorf va gomomorf) struktural oppozitsiya sistemalarini tashkil qiladi [3].
Masalan, ingliz tilidagi, "walk" (yurish), "swim" (suzish), "ride" (minmoq), "cycle" (velosiped minmoq) so'zlari "insonning harakati" umumiy xususiyati bilan birlashtirilgan va "quruqlikda, yordamchi vositalarsiz - quruqlikda yordamchi vositalar bilan", "suvda - suvda emas"
kabi xususiyatlarga ko'ra bir-biriga qarama-qarshi qo'yiladi. Bu xususiyatlar guruh doirasida komponentlar yoki semantik ko'paytiruvchilar sifatida tavsiflanadi. Har bir so'zning bu differentsial xususiyatlari, komponentlari yoki semantik ko'paytiruvchilari yig'indisi uning ma'nosining struktural yoki tuzilgan qismini tashkil qiladi. Har xil tavsif tizimlarida bu qism turli nomlarga ega bo'lishi mumkin; biz uni designat deb ataymiz. Designat, ya'ni differentsial xususiyatlarning yig'indisi bilan birga, so'zning ma'nosiga integral xususiyatlar ham kiradi. Masalan, ingliz tilidagi "sail" so'zining designati quyidagi differentsial xususiyatlardan iborat: 1) harakatlanish, 2) quruqlikda emas, 3) yordamchi vositalar orqali; integral xususiyatlari esa: 1) suv yuzasida yoki suvda, 2) kema yoki qayiq orqali ma'lum harakatlarni bajarish va boshqalar.
Integral xususiyatlar boshqa so'zlarning mos belgilariga to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi emas, ular berilgan so'zning belgisida "yagona", "individual" ni tashkil qiladi. Differensial xususiyatlar ro'yxati har doim ma'lum bir so'z guruhining umumiy tuzilishi bilan chegaralanadi (garchi u guruhning kengligi va tuzilishiga qarab ko'proq yoki kamroq uzun bo'lishi mumkin; tezaurus-ideografik tipdagi lug'atda u juda uzun bo'lishi mumkin). Integral xususiyatlar ro'yxati printsipial jihatdan cheklanmagan, uning cheksizligi shaxs va shaxsning ob'ektiv bitmas-tuganmas tabiatiga bog'liq. Misol uchun, bir san'at asari yoki musiqa asari haqida gapirganda, uning integral xususiyatlari juda keng va xilma-xil bo'lishi mumkin, chunki har bir insonning bu asarlarga bo'lgan individual reaksiyasi va tushunchasi farqlanadi. Shu sababli, integral xususiyatlar tavsifi shaxsiy tajribaga va subyektiv idrokka ko'proq bog'liq bo'ladi.
So'zning leksik ma'nosi yoki bu ikki to'plamning birlashmasi bilan aniqlanadi, bu esa til birliklarining ma'no tuzilishini aniqroq tushunishga yordam beradi. So'zning har bir ma'nosi uning tarkibiy qismlaridan - differensial va integral belgilardan iborat bo'lgan kompleks tuzilmadir. Bu tuzilma so'zning kontekstga qarab qanday qo'llanilishi va tushunilishini belgilaydi.
Shu tariqa, til birliklarining ma'nosi o'zaro bog'liq differensial va integral belgilar to'plami orqali tavsiflanadi, bu esa ularning leksik tuzilmasini va semantik xususiyatlarini aniqroq tushunish imkonini beradi. Bu tushunchalar so'zlarning qanday qilib ma'no kasb etishini va tilning qanday qilib ma'nolar tizimini yaratishini tushunishda asosiy rol o'ynaydi.
REFERENCES
1. Языковая номинация: общие вопросы / A.A. Уфимцева [и др.]; редкол.: Б.А. Серебреников [и др.]. -М.: Наука, 1977. - 360 с.
2. Borbala Richter. First steps in theoretical and applied linguistics. -Budapest, 2006.- 212p
3. Степанов Ю.С., Эдельман Д.И. Семиологический принцип описания языка // Принципы описания языков мира. М., 1976.
4. Oxford Advanced Learner's dictionary. (2nd-9th ed.). (1963-2015). Oxford: Oxford University Press.
