Научная статья на тему 'ТИЛ ҲОДИСАЛАРИГА ЭКОЛОГИК ЁНДАШУВ'

ТИЛ ҲОДИСАЛАРИГА ЭКОЛОГИК ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
107
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТИЛ ҲОДИСАЛАРИ / СИНОНИМ / АНТОНИМ / ОМОНИМ / ПАРОНИМ / ОМОФОН

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қўлдашев Н.А.

Мазкур мақолада тил экологиясига салбий таъсир қилувчи ҳодисалар (синоним, антоним, омоним, пароним, омофон) кенг тадқиқ қилиниб, керакли тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТИЛ ҲОДИСАЛАРИГА ЭКОЛОГИК ЁНДАШУВ»

ТИЛ ХОДИСАЛАРИГА ЭКОЛОГИК ЁНДАШУВ

Н.А. Кулдашев1

doi: 10.15350/24103586.2022.2.5

Аннотация

Мазкур маколада тил экологиясига салбий таъсир килувчи додисалар (синоним, антоним, омоним, пароним, омофон) кенг тадкик килиниб, керакли тавсиялар берилган.

Таянч суз ва иборалар: тил додисалари, синоним, антоним, омоним, пароним, омофон

Х,ар бир тил содиби тил меъёрларига турри амал килиши, бунинг учун нут; коидаларини узлаштириб олиши жуда зарур. Зеро, "дар бир тилнинг бетакрор сузлари, атамалари шу тилни яратган хал;нинг даёт тарзини, тарихини, турмуш шароитини, психологиясини ифода этиш эдтиёжидан тугилади" [ПДодиров, 2005: 6].

Тил доимий ривожланишда булиб, албатта, бу ривожланиш инсон омили билан боглик Тилнинг ривожланишига (бойишига) шевалардан, узга тиллардан суз олиш, янги сузлар ясаш оркали ижобий таъсир курсатиши, айни пайтда, бундай ривожланиш жараёни тилга салбий таъсир курсатиши дам мумкин. Тарихдан маълумки, дунёда ;анчадан-;анча тиллар пайдо булиб, ;анчадан-;анча тиллар улик тилга айланди. Бунга сабаб тилнинг меъёрий ;оидаларига амал килмаслик, тил экологиясига эътиборсизликдир.

Бугунги кунда бутун дунёда тилшунослик фани, жумладан, узбек тилшунослиги дам кейинги бир аср давомида нидоятда ривожланди. Айни;са, узбек тилшунослиги тара;;иётида рус тилшунослигининг таъсирини эътироф этиш зарур. Рус тилишунослигидан жуда куплаб терминларни турли усулларда узбекчалаштириш натижасида узбек тили терминологияси бойитилди.

Узбек тилига оид дарсликлар ва кулланмаларда, илмий ма;ола ва монографияларда айни бир тил додисаси учун бир неча суз, аксинча, бир-биридан фаркли додисалар учун бир суз термин сифатида ишлатилаётганини куриш мумкин. Буни ижобий долат сифатида бадолаб булмайди. Х,ар бир додиса учун унинг модиятини тугри акс эттирадиган битта термин булиши керак. Тилни урганувчи сода сифатида тилшуносликнинг узида бундай муаммоларнинг, яъни тилшуносликдаги терминларнинг баъзилари номланаётган додиса модиятига мос келмайди, баъзилари эса бир додиса учун бирдан ортикдир. Бу долатни бартараф этиш дозирги кунда тилшуносликдаги янги йуналиш сифатида ривожланаётган тил экологиясининг асосий вазифаларидан биридир.

Сузловчининг малакаси дар кандай вазиятда тил воситаларидан уша шароитга мос келадиган сузларни танлай билишига ;араб белгиланади. Бу тил додисаларининг ижтимоий додисалар билан булган муносабати, услублар тараккиётини ва уларнинг турли куринишлари, тилдаги меъёр каби масалалар дам эколингвистика (тил экологияси) фанининг текшириш объекти доирасига киради. Аслида, тил тара;;иёти жамият ва хал; тарихи билан узвий богли; долда уруг тилидан кабила, кабила тилидан хал; ва хал; тилидан миллий тилга ;араб тараккий этиб борадиган жараёндир. Узок; давом этадиган бу жараёнда утмиш асрлардаги тил додисалари кейинги асрлардаги тил додисаларидан фаркланиб колади. Х,ар бир утмиш давр, тарихий додисалар тилда уз изларини са;лаб колади. Натижада дозирги давр узбек тили узининг утмишидан анча узоклашиб кетди. Маълумки, ижтимоий-тарихий тараккиётнинг талабларига жавоб беролмаган тил додисалари аста-секин умумтил алокасидан чикиб кетади.

1Иулдашев Низомиддин А^мадалиевич - филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Фаргона давлат университети, Узбекистон.

Уларнинг урнини замона талаби билан пайдо булиб келган янги додисалар ишгол этди. Бунинг натижасида юкорида айтилганидек, дозирги узбек тили узининг утмишидан узоклашиб колди. Бу долатларни ёзув ёдгорликларида акс этган додисалар билан чогиштирилганда куриш мумкин [С.Аширбоев С, И.Азимов, 2012: 74.]. Урхун-Енисей ёзувларида кадимда йуналишни билдирувчи "цару" кушимчаси бугунги кунда фа;ат ташцарида, ичкарида каби сузларда са;ланиб колган. Кейинчалик цару ;ис;ариб, -ца/-га/-ка дам маданийлашиб, юмшаб дастлаб -га, кейин -га шаклга узгарган. Тескари сузи дам аввал терсцару долатда булиб, кулай айтилиши учун битта товуш тушиб ;олиб, тескари шаклига узгарган. Бу, албатта, тилнинг кулайликка интилишини курсатади [Э.Водидов, 2018: 64].

Тил додисалари, (айрим гаплар, дикоялар, бир неча кишининг судбати ва шу каби) жумладан, огзаки ёки механик усулда такрорланадиган ва ёзув оркали ;айд этиладиган жараёнлар нут; додисаларида мавжуд булади. Умуман, тилнинг ;айси аспектидаги бузилиш ёки уринсиз узгариш булса, тил экологияси, тил меъёри ёрдамга келади. Манбаларда тил товушлари таркибида овоз ва шов;иннинг иштирокига кура унли товуш, ундош товуш, сонор товуш, шов;инли товуш, жарангли товуш, жарангсиз товуш деб аталади. Бу терминлар (сонор терминидан таш;ари) - рус тилшунослигидаги гласный звук, согласный звук, шумный звук, звонкий звук, глухой звук терминларининг калькаси саналади. Асли гласный терминини унли деб таржима ;илиш тугри булмаган. Унли десак, бу товуш таркибида ундан (овоздан) таш;ари шов;ин дам катнашади, деган фикр тугилади. Гласный терминининг шаклидан (нисбий сифатлигидан) келиб чи;иб эмас, балки мазмунидан келиб чи;иб, ун товуш деб аташ маъкулрок;. Х,озирги адабий узбек тилида ун лексемаси деярли ишлатилмаслигини инобатга олиб, бу товуш турини овоз товуш деб номлашни маъкул курдик.

Согласный термини ундош деб тугри таржима килинган, лекин бу русча термин (демак, унинг узбекча мукобили дам) тил додисасининг модиятини тугри англатмайди: бу термин замиридаги шумные (жарангсиз) товуш тури таркибида голос (овоз) катнашмайди. Шунинг учун тил товушларини янгича таснифлашда бу термин уз-узидан ортикча булиб колди.

Сонор термини додисани тугри номлайди, шунга карамай, бу терминнинг узбекча мукобили сифатида овоздор терминини тавсия килдик.

Русча звонкий, глухой терминлари дам макбул эмас: «звонкий» булиш овоз товушларга дам, овоздор товушларга дам хос, демак, додисани аник номламайди; звонкий терминининг узбекча калькаси булган жарангли терминини дам шундай бадолаш мумкин.

Глухой термини узбек тилига ноурин узлаштирилган. Терминни узбекчалаштиришда мустакил йул тутилган, лекин натижа ижобий булмаган. Жарангсиз дейиш додисани номлаш эмас, балки маълум бир белгининг борлигини инкор этишга тенг. Товушнинг таркибидан келиб чикиб, звонкий звук термини урнига овозли товуш, глухой звук термини урнига шовцин товуш терминини ишлатган маъкул. Тил товушларини янгича таснифлашда шумные звуки термини ва унинг узбекча шовкинли товуш таржимаси уз-узидан ортикча булиб колди. Ушбу фикрлардан куриниб турибдики, узбек тилишунослигида термин куллашда дам айрим ноаникликлар учраб турибди. Ушбу долатлар буйича аник тавсиялар зарур.

Тилшуносликка оид дарсликларда синонимик катор дакида турлича фикрлар берилади. Бу тил додисасини синонимик уя деб номлаш дам мавжуд [Ш.Радматуллаев, 2006: 50]. Ш.Радматуллаев дам синонимик уя терминини куллашни маъкуллайди. Олим фикрича, синонимикуя дейилиши тил додисасини аникрок англатади: "Катор дейишда синонимларнинг узаро зич муносабатдаги бирликлар экани таъкидланмайди, уя дейишда эса таъкидланади" [Ш.Радматуллаев, 2006: 58]. Лекин, бизнинг фикримизча, синонимик катор дейиш синонимларни бир чизик доирасида ётишини назарда тутади.

Куриб турганимиздек, узбек тилшунослигида терминлар кулланилиши буйича килинадиган ишлар талайгина, чунки узбек тилшунослигида юкоридаги каби жуда куплаб терминларни рус ёки бошка тилшуносликлардан олиб кирилиши натижасида жуда куплаб илмий терминларимизда дали дам бир

додисага бирдан ортикк терминнинг кулланилиши учраб туради. Бунда, айниккса, мактаб, урта махсус дамда олий таълим дарсликларида тафовутлар кузатилади. Куйида улардан баъзиларини куриб чи;амиз.

Антоним - зид маъноли (мактаб дарслигида), (айнан) ;арши маъноли, оппозитив. Антоним - (грек. anti - ;арши, зид + onyom - ном) Узаро зид, ;арама-;арши маъноли тил бирликлари: катта-кичик, баланд-паст.

Синоним сузлар - маънодош сузлар синонимлар (грек. synonymos - бир номли) денотатив маъноси бир хил, конотатив маъноси (кушимча маъно оттенкаси, стилистик буёги) ва бош;а хусусиятлари фар;ли сузлар. Масалан: одат, расм, удум, таомил.... Синоним сузлар - (юн. synonymia - бир хил номга эгалик). Шакли дар хил булса дам, маъноси бир-бирига я;ин сузлар: овцат, таом... (айн. синоним). Маънодош сузлар - бир умумий маънони ифодаловчи икки ва ундан ортик; сузлар: юз, чедра, бет...(айн. синоним сузлар).

Омоним суз - шаклдош суз, абстракт от - мавдум от, бир маъноли суз -моносемия, куп маъноли суз - полисемия, фон - товуш, сема - маъно, аффикс -Кушимча, фразеолгия - иборалар, перефикс - олд кушимча ва бош;алар.

Тилшуносликнинг морфология булимида дам дозирги кунга келиб терминларнинг купайиши, баъзан бир додисани турлича номлаш ёки тилшунослар томонидан тил додисаларига турли ну;таи назардан ёндашув натижасида терминларнинг кулланилишида чалкашиши руй бермокда. Масалан, феъл суз туркумида бажарувчининг даракат ва долат жараёнида ;ай даражада иштирок этишини билдирувчи феъл шакллари дарсликларда турлича терминлар билан ифодаланади: бир уринда феъл нисбатлари, яна бир уринда феъл даражалари; сифат суз туркумида даража категорияси да;ида дам дарсликларда турлича фикрлар мавжуд булиб, даражаларнинг булиниши фаркланади.

Тилшунослигимизда ю;оридаги каби долатлар тил экологиясига таъсир этмай ;олмайди. Куп долларда нуткда ва матнда баъзан тил додисаларини нотугри тал;ин этиш ор;али дам тил экологиясининг бузилишига олиб келинади. Бундай тил додисаларига пароним, синоним, омофон кабиларни киритиш мумкин. Нут;имизда сузнинг синонимик ;аторидан нут; жараёнига мос шаклини топиб кулламаслик нуткда гализлик пайдо ;илади. Масалан: Мен сенинг гузал юзинга ошиц булдим // Мен сенинг гузал афтинга ошиц булдим. Мисолда юз ва афт сузлари бир синонимик каторда турса-да, гап мазмунига дамда узидан олдин келган аникловчига мос келадиган сузни кулламаслик натижасида тил экологияси бузилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Кодиров П. Тил ва эл: Темурийлар давридаги мумтоз адабий тилимиз муаммолари. Илмий бадиа. - Тошкент: Гафур Гулом, 2005.

2. Аширбоев С, Азимов И. Узбек тилининг тарихий грамматикаси фанидан укув кулланмаси. - Тошкент, 2012.

3. Водидов Э. Суз латофати. - Тошкент: Узбекистон, 2018.

4. Мамажонов М. Аллюзив антропонимлар ва уларнинг бадиий матнда кулланиши. FarDU. Ilmiy xabarlar, № 1, 2020. - Б.198-199.

5. Радматуллаев Ш. Дозирги узбек адабий тили. - Тошкент: Университет, 2006.

6. Косимова Ф. Узбек тилшунослигида тиббий терминологиянинг тараккиёт тенденциялари // НамДУ илмий ахборотномаси. - Наманган, 2020. - №3. - Б. 410-415.

7. Kosimova F. The verbalization of the concept "disease" in Uzbek and English languages // International journal of advanced science and technology. ISSN: 2005-4238. Volume 29, Issue 8. - Australia, 2020. - P. 3662-3668.

8. Kosimova F. An outline of Uzbek and British linguaculture (on the example of some terms with the seme of "illness") // Journal of Hunan University (Natural sciences). ISSN: 1674-2974. Volume 48, №8. - China, 2021. - P. 214-220.

9. Mamajonov M. On the matter of pragmatics of names in Uzbek language. //International Scientific journal. Philadelphia. 2019, № 11 (79) - P. 316-318.

© Н.А. Кулдашев, 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.