CC BY
18ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
«ԱՊԱՍՏԱՆ ՀԱՅՑՈՂՆԵՐ», «ՆԵՐՔԻՆ ՏԵՂԱՀԱՆՎԱԾ ԱՆՁԻՆՔ», «ՀԱՐԿԱԴԻՐ ՎԵՐԱԲՆԱԿՎԱԾ/ՏԵՂԱՀԱՆՎԱԾ ԱՆՁԻՆՔ» ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐԸ, ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՆԵՐԸ. ԴՐԱՆՑ ԻՄՊԼԵՄԵՆՏԱՑԻԱՅԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՑԱԽԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԴԱՇՏՈՒՄ*
ՀՏԴ 34 1.2, 349 DOI: 10.52063/25792652-2021.2-127
ԷԼԻՆԱ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ
Արցախի Հանրապետության աշխատանքի, սոցիալական և միգրացիայի հարցերի նախարարության միգրացիայի, հայրենադարձների և փախստականների հարցերի բաժնի պետ,
Արցախի պետական համալսարանի պատմության և իրավագիտության ֆակուլտետի դասախոս, ք.Ստեփանակերտ, Արցախի Հանրապետություն (ԼՂՀ) mkhitarvan.elina.m@amail.com
Հոդվածի նպատակն է լուսաբանել «ապաստան հայցողներ», «ներքին տեղահանված անձինք», «հարկադիր վերաբնակված/տեղահանված անձինք» եզրույթները, ուսումնասիրել դրանց համապատասխանող իրավական կարգավիճակներն ամրագրող միջազգային-իրավական փաստաթղթերը, ինչպես նաև համադրել Արցախում գործող օրենսդրության հետ և մեկնաբանել այդ կարգավիճակները դե յուրե չստացած, բայց դե ֆակտո կրողների իրական և իրավական վիճակը: Իրավամբ արդիական է 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ի ադրբեջանական ագրեսիայի հետևանքով իրենց մշտական բնակության վայրից տեղահանված ավելի քան 36 000 անձանց, այդ թվում' 1988-1992 թվականներին Ադրբեջանից բռնագաղթած փախստականների, 1991-1994 թվականների Արցախյան առաջին պատերազմի պատճառով ներքին տեղահանված անձանց ներկա վիճակի իրավական ամրագրման հարցը :
Մեր խնդիրն է պարզաբանել հիշյալ իրավական կարգավիճակների յուրահատկությունները, ներկայացնել վերոնշյալ կարգավիճակների հետ կապված ներպետական իրավական հիմնախնդիրները, որոշների դեպքում' իրավական դաշտում դրանց բացակայության հետևանքով առաջացրած խնդիրները, առաջարկել իրավասու շրջանակների, պատկան մարմինների քննարկմանը ներկայացնել վերոհիշյալ հասկացությունների ընդլայնման, գուցե և նոր կարգավիճակի, ըստ այդմ, դրանց իրավականացման անհրաժեշտությունը այն կրող անձանց իրավունքների իրացման համար:
Հոդվածի շրջանակներում առաջադրված խնդիրների ուսումնասիրության ընթացքում կիրառվել են ընդհանուր գիտական' դիալեկտիկական, տրամաբանական, պատմական, ինչպես նաև մասնավոր կամ հատուկ մեթոդներ, որպիսիք են' իրավահամեմատական, վերլուծական, վիճակագրական, համակարգակառուցված– քային մեթոդները:
Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացության, որ անհրաժեշտ է օրենսդրական դաշտում անհապաղ արտացոլել հետպատերազմյան իրողությունները' կապված տեղահանված անձանց կարգավիճակի սահմանման, դրա սոցիալ-տնտեսական երաշխիքների ամրագրման հետ:
* Հոդվածը ներկայացվել է 31.05.2021թ., գրախոսվել' 11.06.2021թ., տպագրության ընդունվել' 30.06.2021թ.:
127
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
Հիմնաբառեր' ապաստան հայցող, ներքին տեղահանված անձինք, հարկադիր վերաբնակված/տեղահանված անձինք, եզրույթ, իրավական կարգավիճակ, իմպիմենտացիա:
Ներածություն
Մարդկության պատմությունը պատերազմի ու հակամարտությունների մի երկար շղթա է' կարճատև խաղաղության ընդմիջումներով, այդ իսկ պատճառով մարդկության պատմությանը զուգահեռ զարգանում էր հարկադիր տեղահանությունների, ապաստան փնտրելու պատմությունը: Դեռ համայնքների, ապա և առաջին պետությունների առաջացման ժամանակներից մարդիկ հաճախ էին ստիպված թողել իրենց տները, հարկադրաբար հեռացել հիմնական բնակության վայրերից՝ խուսափելով հետապնդումներից, զինված հակամարտություններից կամ էլ բնական աղետների հետևանքներից: Այդ ժամանակ էլ առաջին անգամ առաջացավ ապաստանի ինստիտուտի անհրաժեշտությունը, որն ի սկզբանե ավելի շատ ավանդական էություն ուներ և դեռ շատ հեռու էր իրավականությունից: Մարդկության պատմությունը լի է փախստականներին առնչվող ողբերգական իրադարձություններով: Ապաստանը,
ապաստան հայցեք մի շարք ժողովուրդների մոտ հայտնի էր դեռ Ք.ա. 20- 18-րդ դարերից (Авдиев 215): Հին կրոնական տեքստերում բազմիցս հիշատակվում է ապաստան հասկացությունը: Հայոց պատմության մեջ ևս մինչև մեր թվարկությունը մի շարք դրվագներ կան քաղաքական ապաստանի հայցման վաղ դրսևորումներից. Արտաշեսյան դինաստիայի հիմնադիր Արտաշես Ա-ի մոտ «ապաստան է հայցում» կարթագենցի զորավար Հաննիբալը (Կորաբյյով 387), կամ օրինակ՝ Տիգրան Բ Մեծի մոտ Հռոմի հետապնդումներից փախչելով՝ ապաստան է գտնում Պոնտոսի արքա Միհրդատ Զ Եվպատորը: Մեր թվարկության սկզբում 300 000 գոթեր, փախչելով քոչվոր հոների ասպատակություններից, հասնում են մինչև հռոմեկան տարածքներ: Առաջին
խաչակրաց արշավանքն առաջացրեց «սուրբ վայրերից» մուսուլմանների մասայական արտագաղթ: Բայց միայն ռազմական բախումները, զինված հակամարտությունները չեն, որ փախստականների «ալիքներ» էին բարձրացնում. հազարավոր մարդիկ Եվրոպայում և Ասիայում փախչում էին հաճախակի համաճարակներից, ինչպիսին էր, օրինակ, ժանտախտը (Пискун 56-57):
Փաստենք, որ մինչև 2020 թվականն Արցախի Հանրապետությունում (այսուհետ՝ ԱՀ) հարկադիր տեղահանվածների գերակշիռ մասը 1988-1992թթ.-ին Ադրբեջանի Հանրապետության ցեղասպանական գործողությունների հետևանքով իրենց մշտական բնակության վայրերից բռնագաղթած անձինք էին, ինչպես նաև արաբական գարնան հետևանքով Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունից, Լիբանանի
Հանրապետությունից հայրենադարձության ծրագրով Արցախում հաստատվածներ, «Դոնբասյան» հակամարտության հետևանքով տեղահանված Ուկրաինայի
Հանրապետության՝ ազգությամբ հայ քաղաքացիներ, ապաստան հայցողներ Իրաքից: Իսկ 44-օրյա պատերազմի և 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրի պատճառով իրենց մշտական բնակության վայրերից հարկադիր տեղահանվեցին Արցախի երեք շրջանների բնակչությունն ամբողջությամբ, ինչպես նաև մյուս շրջանների մի շարք բնակավայրերի բնակիչներ՝ առանց հայրենի բնակավայրեր վերադարձի հնարավորության:
Ադրբեջանական զինված ագրեսիայի հետևանքով տեղահանված արցախահայության կարգավիճակի անորոշությունն առաջ է բերում ինչպես իրավական ու սոցիալ-տնտեսական, այնպես էլ արտաքին-քաղաքական խնդիրների մի գորդյան հանգույց:
128
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
«Ապաստան հայցող» հասկացությունը և դրա իմպլեմենտացիան ԱՀ իրավական դաշտում
Միջազգային իրավունքում չկա պետության համար պարտադիր, առանձին միջազգային իրավական ակտ, որն ամրագրում է ապաստան հայցողի իրավական կարգավիճակի և ապաստանի տրամադրման կարգը(Тиунов 5): «Ապաստան հայցող» եզրույթը լուսաբանելուն զուգահեռ՝ անհրաժեշտ է անդրադառնալ «ապաստան» հասկացությանը: Քաղաքացիական ու քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային պակտում (1966թ.) նույնպես որևէ հիշատակություն չկա այս ինստիտուտի և իրավական կարգավիճակի մասին: Ընդհանրապես, Միջազգային իրավունքի տեսության մեջ գոյություն ունի «ապաստան» հասկացության բնորոշման երկու մոտեցում: Գիտնականների մի խումբ այս եզրույթն ընդունում է որպես պետության՝ ապաստան տրամադրելու իրավունք, իսկ գիտնականների մյուս խումբը՝ որպես անձի՝ ապաստան ստանալու իրավունք: Գոյություն ունի նաև «ապաստան» հասկացության բավականին հիմնավորված այլ սահմանում, որում համադրված են երկու տեսակետներն էլ. ապաստանի ինստիտուտը սահմանվում է որպես իր ինքնիշխան, սուվերեն իրավունքների իրականացման համար քաղաքական ապաստան տրամադրելու պետության անքակտելի իրավունքի և այլ երկրներում ապաստան փնտրելու անձի իրավունքի միասնություն (Батычко 72): Սակայն Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի (1948թ.) 14-րդ հոդվածը բովանդակում է ընդհանրական դրույթ առ այն, որ «յուրաքանչյուր մարդ իրավունք ունի հետապնդումից ապաստան փնտրել այլ երկրներում և օգտվել այդ ապաստանից» (UN): Անհրաժեշտ է նշել, որ այս հոդվածի նախագծի քննարկման ժամանակ առաջարկվում էր «օգտվել ապաստանից» (անգլ. to enjoy asylum) արտահայտության փոխարեն կիրառել «տրամադրել ապաստան» (to be granted asylum) բառակապակցությունը, սակայն այդ առաջարկն անհրաժեշտ օժանդակություն չգտավ. պետությունները չէին ցանկանում իրենց վրա նման պատասխանատվություն վերցնել: Նմանօրինակ մոտեցում արտացոլվում է
Տարածքային ապաստանի մասին հռչակագրում, որն ընդունվել է ՄԱԿ-ի ԳԱ կողմից 1967թ.-ի դեկտեմբերի 14-ին' խորհրդատվական կարգով:
Այսպիսով' ապաստանի ինստիտուտը միջոլորտային է. նրա նորմերն ամրագրված են և' դիվանագիտական իրավունքում, և' միջազգային իրավունքում (Бирюков 141): Նշենք նաև, որ տարբերակում են տարածքային ապաստան ու դիվանագիտական ապաստան, ընդ որում, եթե տարածքային ապաստանը հետապնդվող անձին ապաստանի տրամադրումն է պետության տարածքում, ապա դիվանագիտականը ապաստանի տրամադրումն է օտարերկրյա պետության դիվանագիտական ներկայացուցչության տարածքում: Վերջինիս տրամադրումը լայնորեն տարածված էր XVI-XVIII դարերում, սակայն դրա շահարկումները քրեական հանցագործներ թաքցնելու համար արդեն XIX դարում հանգեցրին պետության ներքին գործերին խառնվելու, դիվանագիտական իմունիտետը չարաշահելու հետ կապված խնդիրներին (Галенская 96): Ապաստան հայցողներին դիվանագիտական ապաստանի տրամադրումը
պահպանվում է Լատինական Ամերիկայի մի շարք երկրներում և կարգավորում է կոնկրետ տարածաշրջանում, տարածքում ապաստան հայցողների հետ կապված հիմնախնդիրները. օրինակ 1928թ. Հավայան կոնվենցիան ապաստանի ինստիտուտը տարածում է դիվանագիտական ներկայացուցչությունների, ռազմանավերի, ռազմական ճամբարների ու ինքնաթիռների վրա (UNHCR):
Ակնհայտ է, որ ապաստան հայցողն առաջին հերթին պետք է օժտված լինի հետապնդումից պաշտպանվելու հնարավորությամբ: Ապաստան փնտրելու և դրանից օգտվելու իրավունքը ճանաչվել է յուրաքանչյուր մարդու հիմնարար իրավունքներից մեկը (Зинченко 249): Վերոհիշյալն ամփոփելով' նշենք, որ ապաստան հայցողը քաղաքական, ազգային, ռասայական, էթնիկ կամ իրեն ու իր ընտանիքին սպառնացող այլ դրդապատճառներով իր բնակության երկիրը լքող անձ է, հարկադիր միգրանտ, որ
129
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
դիմում է ապաստանի տրամադրման համար օտարերկրյա պետության կամ օտարերկրյա պետության դիվանագիտական ներկայացուցչության տարածքում:
Գաղտնիք չէ, որ ԱՀ-ում հիմնականում իմպլեմենտացվում, երբեմն անգամ կրկնօրինակվում են այս կամ այն խնդրի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության (այսուհետև՝ ՀՀ) օրենսդրական լուծումները: Այսպես՝ եթե ՀՀ-ում 2001 թվականից գործում է «Քաղաքական ապաստանի մասին» ՀՀ օրենքը, որը կարգավորում է ՀՀ-ում քաղաքական ապաստանի իրավունք ստանալու հիմքերը, կարգը, այդպիսի իրավունք ստանալու դիմումը մերժելու, տրված իրավունքը դադարեցնելու պայմանները, ինչպես նաև դրանց հետ առնչվող այլ հարաբերություններ (ՀՀ ԱԺ ՀՕ-299), ապա օտարերկրյա քաղաքացու' Արցախ մուտք գործելու, բնակվելու, տեղաշարժվելու, տարանցիկ ուղևորություններ կատարելու, ելքի, կացության կարգավիճակ ստանալու, ինչպես նաև վարչական վտարման ու արտաքսման կարգը սահմանվում է «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում օտարերկրյա քաղաքացիների իրավական վիճակի մասին» ԱՀ օրենքով, ինչպես նաև ԱՀ կառավարության 2000 թվականի մարտի 6-ի «Օտարերկրյա քաղաքացիներին՝ ԼՂՀ-ում կացության կարգավիճակի տրամադրման ու այդ հարցերի համակարգման միասնական կարգի մասին» N 28 որոշմամբ, որոնց համաձայն՝ «քաղաքական անկայուն իրավիճակի պատճառով ապաստան փնտրող անձանց» կարող է տրվել կացության ժամանակավոր կարգավիճակ՝ մեկ տարի ժամկետով, որը կարող է երկարաձգվել՝ ամեն անգամ ոչ ավելի, քան մեկ տարով: Նշենք նաև, որ, որ ԱՀ-ում որպես լիազորված պետական մարմիններ վերոհիշյալ իրավական ակտերով ամրագրված են ԱՀ արտաքին գործերի նախարարությունը և ԱՀ ոստիկանությունը՝ ի տարբերություն ՀՀ-ի, որտեղ իրավասուն միգրացիայի հարցերով ՀՀ կառավարության լիազորած մարմինն է («Քաղաքական ապաստանի մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 5), չնայած քաղաքական ապաստանի հետ կապված կարգավորումները միանշանակ չեն նաև ՀՀ-ում:
Ապաստան հայցող անձանց իրավական կարգավիճակը սահմանող օրենսդրությունը կատարելագործելու և վերջնականապես միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու համար 2008 թվականի նոյեմբերի 27-ին ՀՀ Ազգային ժողովն ընդունեց «Փախստականների և ապաստանի մասին» նոր օրենք, որն ուժի մեջ մտավ 2009 թվականի հունվարի 24-ին: Այս երկու օրենքներում հիմնականում արտացոլված են միջազգային իրավական սկզբունքները, և ապաստան հայցող է համարվում այն օտարերկրյա քաղաքացին կամ քաղաքացիություն չունեցող անձը, որը ՀՀ-ում ապաստան ստանալու նպատակով սահմանված մարմիններին ներկայացնում է ՀՀ-ում ապաստանի հայց՝ խնդրանք կամ դիմում: Միաժամանակ ՀՀ օրենսդրությամբ ապաստան հայցող է համարվում նաև Կոնվենցիան ստորագրած որևէ պետության կողմից փախստական ճանաչված անձը, որը ՀՀ-ում ապաստանի հայց է ներկայացրել (ՀՀ ԱԺ ՀՕ-211-Ն): Արցախում շարունակում է գործել ոլորտը կարգավորող ՀՀ-ում նախկինում ընդունված օրենքի ինտերպրիտացիան 2003 թվականի նոյեմբերի 26-ին ընդունված «Փախստականների մասին» ԼՂՀ օրենքը (ԱՀ ԱԺ ՀՕ-80), որով անդրադարձ է կատարվում «ժամանակավոր ապաստան» հասկացությանը և չի սահմանվում «ապաստան հայցող» եզրույթը: Սակայն սույն օրենքի տարբեր հոդվածների (Հոդվածներ 1, 22, 23) դրույթների համադրությունից «ժամանակավոր ապաստան հայցողը» օտարերկրյա քաղաքացին կամ քաղաքացիություն չունեցող անձն է, ով դիմել է լիազորված մարմնին՝ ստանալու ժամանակավոր ապաստան' ԱՀ կառավարության սահմանած կարգով, եթե նրա տվյալները համապատասխանում են փախստական ճանաչվելու համար նախատեսված պահանջներին, կամ նրա տվյալները չեն համապատասխանում փախստական ճանաչվելու համար սույն օրենքով նախատեսված պահանջներին, սակայն նա չի կարող կամ չի կամենում վերադառնալ իր քաղաքացիական պատկանելության կամ հիմնական բնակության վայրի պետություն' խոշտանգումների, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող այլ
130
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
վերաբերմունքի ենթարկվելու վտանգի պատճառով, կամ եթե այդ պետությունում իր կյանքին կամ ազատությանը վտանգ է սպառնում զինված հակամարտությունների հետևանքով:
Չնայած ոլորտի իրավական կարգավորումների թերացումներին՝ Արցախում, այնուամենայնիվ, ապաստան հայցողի իրավական կարգավիճակի սահմանման,
տրամադրման գործընթացն օրենսդրորեն հստակեցված կարելի է համարել: Սակայն Արցախի անկախության հռչակումից հետո իրավասու և գործընթացին առնչվող գերատեսչությունները, խուսափելով «իրավա-քաղաքական հետևանքների» համար պատասխանատվություն ստանձնելուց, երկմտել են ապաստանի տրամադրման իրավունքի իրացումից: Այնինչ եթե միջազգային իրավունքի սուբյեկտ հանդիսացող պետությունների պարագայում ապաստան հայցողի «քաղաքացիության երկրի» հետ միջպետական հարաբերությունների վատթարացումը խնդիր է ապաստան
տրամադրելու համար, ապա չճանաչված պետության դեպքում կարևոր քայլ է ճանաչման գործընթացում, քանի որ «որևէ պետության կողմից ապաստանի տրամադրումը իր պետական սուվերենիտետի իրացման, իրականացման
հատկանիշներից է» (Каламкарян и Мигачев 364):
«Ներքին տեղահանված անձինք», «հարկադիր վերաբնակված/տեղահանված անձինք» եզրույթները և իրավական կարգավիճակները
ՆեոՔհն տեղահանված անձինք - ՆՏԱ
Ներքին տեղահանված անձինք (Internal Displaced Person – IDP, այսուհետև՝ ՆՏԱ) և փախստականներ եզրույթները հաճախ են առնչվում իրար. ընդհանրական իմաստն այն է, որ նրանք մարդիկ են, որոնք ստիպված էին անհատապես կամ խմբերով լքել իրենց տները: Չնայած փախստականները և ՆՏԱ-ն իրականում բախվում են նույնօրինակ խնդիրների՝ նրանց միջև առկա են ակնհայտ տարբերություններ: «Փախստական» եզրույթին և իրավական կարգավիճակին մենք մանրակրկիտ անդրադարձել ենք մեկ այլ հոդվածում (Մխիթարյան 98-105), այդ իսկ պատճառով հպանցիկ նշենք, որ փախստականները հատում են միջազգային, միջպետական սահմաններ և ունեն ՄԱԿ-ի և նրա հատուկ կառույցների՝ իրավական ամրագրված պաշտպանության երաշխիքներ, իսկ ՆՏԱ-ի տեղաշարժը երկրի սահմանների ներսում է, և չնայած միջազգային իրավունքն ընդհանուր առմամբ օժանդակում է այս խմբին ևս, բայց գոյություն չունեն ՆՏԱ-ի հետ աշխատանքի միջազգային համապարտադիր կանոններ (El-Bushra and Fish 1-2): Նշենք սակայն, որ 1998 թվականի փետրվարի 11-ին ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի կողմից ընդունվել է «Երկրի ներսում տեղահանված անձանց հարցերով ղեկավարվող սկզբունքներ» փաստաթուղթը, որը չնայած պարտադիր իրավական ուժ չունի, սակայն հանդիսանում է հիմնական փաստաթուղթը, որով կարգավորվում են ներքին տեղահանված անձանց վերաբերող հարցերը: Վերոհիշյալ փաստաթուղթը կազմված է 30 սկզբունքներից և սահմանում է, որ «ներքին տեղահանված անձինք են համարվում անձինք կամ անձանց խումբը, որոնց ստիպել կամ հարկադրել են թողնել կամ լքել իրենց տները կամ սովորական բնակության վայրերը, մասնավորապես ռազմական հակամարտության հետևանքով կամ դրանցից խուսափելու պատճառով, բռնության համատարած դրսևորումների, մարդու իրավունքների խախտումների, տարերային կամ մարդու գործունեության հետևանքով առաջացած աղետների հետևանքով, և որոնք չեն հատել միջազգայնորեն ճանաչված պետական սահմանները» (OSHA 2): Ազգային իշխանությունների վրա է դրվում ՆՏԱ պաշտպանության և հումանիտար օգնության պարտավորությունն ու պատասխանատվությունը:
ԱՀ-ում, ինչպես և ՀՀ-ում բացակայում է ՆՏԱ իրավական կարգավիճակը հստակեցնող և նրանց հետ կապված իրավահարաբերությունները կարգավորող օրենսդրությունը: Հետաքրքիր և ուշագրավ է, որ 2020 թվականի փետրվար-մարտ
131
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
ամիսներին ՀՀ կառավարության քննարկմանն է ներկայացվում որոշման նախագիծ' «Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն քաղաքականության՝ ինտեգրման և վերաինտեգրման խնդիրների կարգավորման 2021-2031 թվականների ռազմավարությունը», որը պիտի հաստատվեր 2020 թվականի նոյեմբերի 3-րդ տասնօրյակում (դեռ «չկանխատեսվող» 44-օրյա պատերազմի ավարտին): Վերոհիշյալ ռազմավարությամբ ինտեգրման և վերինտեգրման թիրախային խմբերի մեջ նշվում են նաև ներքին տեղահանված անձինք, ընդ որում՝ ՆՏԱ-ի սահմանումը տրվում է ՄՄԿ «Միգրացիայի ոլորտի տերմինների բառարան»-ից վերցված «non-professional» թարգմանությամբ, իսկ ՀՀ-ում ՆՏԱ թիվը ՀՀ-ում ներկայացվում է 192 000 անձ, որոնցից 100 000-ը՝ 1988 թվականի երկրաշարժի հետևանքով, 20 000-ը' տեխնոգեն և էկոլոգիական այլ աղետների արդյունքում տեղահանված անձինք, իսկ 72 000-ը' սահմանային գոտում Ադրբեջանի կողմից իրականացված զինված գործողությունների հետևանքով տեղահանված անձինք (ՀՀ կառավարության 2298. Նախագիծ 14): Հատկանշական է այն, որ նշյալ իրավական ակտի նախագծում 2016 թվականի ապրիլին Ադրբեջանի Հանրապետության քառօրյա ագրեսիայի հետևանքով ռազմական գործողությունների թիրախում հայտնված շրջաններից տեղահանված և ՀՀ տեղափոխված շուրջ 2250 անձանց կոչում են «ներքին տեղահանված անձանց նման (կամ փախստականի նման իրավիճակում հայտնված անձանց նման) իրավիճակում» հայտնվածներ, որն իրավական կարգավիճակ չէ, չի առաջացնում որևէ պատասխանատվություն այդ անձանց նկատմամբ:
Ավելի վատթար է վիճակը Արցախում: Դեռ 1991-1994 թվականների
պատերազմից հետո միայն ԱՀ-ում ՆՏԱ թիվը հասնում էր 30 000-ի՝ նախկին ԼՂԻՄ Մարտակերտի, Մարտունու, Ասկերանի, Հադրութի, Շուշիի շրջանների մի շարք բնակավայրերից: Սակայն այդ անձանց որևէ կարգավիճակ չտրվեց, մասամբ լուծվեցին սոցիալ-կենցաղային հարցեր, և նման դիրքորոշումը վերագրվեց պատերազմական վիճակին ու հետպտերազմական ճգնաժամին: Իսկ ի հեճուկս հայերի՝ ադրբեջանական կողմը միայն ՆՏԱ թիվը ներկայացնում է 250 000, ավելին՝ այդ թիվը Հարկադիր վերաբնակված/տեղահանված անձանց հետ միասին հասցնելով 600 000-ի՝ ՆՏԱ-ի տակ հաջողացրել է ամրագրել ՄԱԿ-ի Փախստականների Հարցերով Գերագույն Հանձնակատարի Գրասենյակի (ՄԱՓԳՀ/UNHCR) Ադրբեջանի մասով հատուկ զեկույցում (AzIDPs):
ՀաոԱաոհո վերաբնակված/տեղահանված անձինք - ՀՎԱ/ՀՏԱ «Հարկադիր վերաբնակված անձինք» եզրույթը առավել հանդիպում է հետխորհրդային երկրների և հատկապես ռուսական իրավական դաշտում, իսկ արտասահմանյան տերմինաբանության մեջ այն համադրելի է «Հարկադիր տեղահանվածներ» հասկացության հետ, ընդ որում, եվրոպական և ամերիկյան իրավագիտական գրականության մեջ «հարկադիր վերաբնակվածներ» (forced resettlments) կամ հարկադիր տեղահանված անձինք» (forced displacement persons) անվանումը կրում են բոլոր այն մարդիկ, որոնք հարկադրաբար լքել կամ թողել են իրենց մշտական բնակության վայրերը, այդ թվում՝ ապաստան հայցողներ, փախստականներ, ներքին տեղահանված անձինք, թրաֆիկինգի զոհեր, բնական աղետների հետևանքով տեղահանված անձինք, տվյալ տարածաշրջանի զարգացման պատճառով հիմնական բնակավայրերից դուրս մղված մարդիկ (Betts 25-26):
Հիմք ընդունելով տեղահանված, վերաբնակվող և փախստական անձանց ծայրաստիճան լարված իրավիճակը՝ 1993 թվականի սեպտեմբերի 24-ին Ադրբեջանի, Հայաստանի, Բելոռուսիայի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Ռուսաստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենիայի, Ուզբեկստանի նախագահները ստորագրել են «Փախստականներին և հարկադիր վերաբնակվածներին օգնության մասին համաձայնագիր», որի 2-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «հարկադիր վերաբնակված է ճանաչվում այն անձը, ով հանդիսանում է
132
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
ապաստան տրամադրող Կողմի քաղաքացի, ստիպված է եղել լքել այլ Կողմի տարածքում գտնվող իր մշտական բնակության վայրը, իր կամ իր ընտանիքի անդամների հանդեպ բռնության կամ հետապնդման այլ ձևերի պատճառով կամ ռասսայական կամ ազգային պատկանելության, կրոնի, լեզվի, քաղաքական համոզմունքների, ինչպես նաև որոշակի սոցիալական խմբի պատկանելու համար հետապնդման իրական վտանգի պատճառով՝ զինված և ազգամիջյան բախումների հետևանքով» (Соглашение): Մեկնման կամ ելքի պետությունները պարտավորվում են իրականացնել բնակչության տարհանում զինված ու ազգամիջյան հակամարտությունների գոտիներից՝ հնարավորություն ընձեռելով նրանց անխոչընդոտ կամավոր հեռանալու Համաձայնագրի կողմերից մեկի տարածք, ինչպես նաև ապահովել տարհանվածների անձնական ու գույքային անվտանգությունը, լուծել տարհանվածների ֆինանսական, նյութատեխնիկական, սննդի, բժշկական ու տրանսպորտային աջակցության խնդիրները: Ելքի պետության վրա է դրվում նաև հարկադիր վերաբնակվածների կորցրած անշարժ և այլ գույքի փոխհատուցումը, ինչպես նաև առողջությանը պատճառված վնասի և ունեցվածքի/վաստակի կորստի
փոխհատուցումը. նյութական փոխհատուցման չափը որոշվում է ելքի պետության դրույքաչափերով: Ժամանակավոր կեցավայր կամ ապաստան տրամադրած
պետությունը ստանձնում է հետևյալ պարտավորությունները՝ ապահովել հարկադիր վերաբնակված անձանց ժամանակավոր տեղակայման վայրերում, ցուցաբերել անհրաժեշտ սոցիալ-կենցաղային պայմաններով, օժանդակել անհրաժեշտ փաստաթղթերի (անձնագիր, ծննդյան վկայական, ամուսնության վկայական, աշխատանքային գրքույկ և այլն) ձեռքբերման հարցում (Бирюков 142-143):
ԱՀ-ում, ինչպես և ՀՀ-ում «հարկադիր վերաբնակված անձ» իրավական կարգավիճակ դե յուրե չկա. «Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն քաղաքականության՝ ինտեգրման և վերաինտեգրման խնդիրների կարգավորման 2021-2031 թվականների ռազմավարությունը» նախագծային փաստաթղթում
թիրախային խմբերի թվում հիշատակվում են նաև «հարկադիր տեղահանվածների իրավիճակում գտնվող անձինք» (ՀՀ կառավարության 2298.Նախագիծ 18)՝ այդպիսիք համարելով սիրիահայերին՝ Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունից հարկադիր միգրանտներին, որոնք ունեն հայկական ծագում և ՀՀ քաղաքացիություն: Ընդ որում, սիրիահայերի մի մասը երկքաղաքացիություն (Սիրիայի Արաբական Հանրապետության և ՀՀ-ի) ուներ մինչ Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունում զինված բախումները, իսկ մեծամասնությունը՝ շուրջ 19 500 անձ (ՀՀ կառավարության 679.Նախագիծ), ՀՀ քաղաքացիություն է ստացել ավելի ուշ՝ օգտվելով հեշտացված կարգով ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու հնարավորությունից: Ըստ ամենայնի նախատեսվում էր այդկերպ պաշտպանել այդ անձանց, այնինչ այդ գործողությունների արդյունքում ՀՀ քաղաքացիություն ունենալու պատճառով փաստացի փախստականի իրավիճակում գտնվող շուրջ 20 000 սիրիահայեր չեն կարող ստանալ փախստականի կարգավիճակ և այդ կարգավիճակից բխող աջակցություն ու պաշտպանություն:
Արցախում ՀՎԱ/ՀՏԱ կարգավիճակին համապատասխանում են 1991-1994 թվականների Արցախյան առաջին պատերազմից հետո Ադրբեջանի կողմից բռնազավթված՝ նախկին ԼՂԻՄ Մարտակետի շրջանի Այգեստան, Կարմիրավան, Հայկաջուր, Ղազանչի, Մարաղա, Սեյսուլան և Լենինավան գյուղերի բնակիչները, որոնք անցած 30 տարիների ընթացքում որևէ իրավական կարգավիճակ չեն ստացել: Հարկադիր վերաբնակվածներից ոմանք հայրենադարձության ծրագրի շրջանակներում հաստատվեցին Արցախի նոր հիմնադրված այլ բնակավայրերում, որոնք, սակայն, 2020 թվականին նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրով հանձնվեցին Ադրբեջանին՝ այդ անձանց կրկին անգամ հարկադրելով լքել իրենց մշտական, հիմնական բնակության վայրերը:
133
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
Եզրակացություն
Չնայած 2020 թվականի պատկերը դեռ ամբողջական չէ, բայց ՄԱԿ-ի ՓԳՀ-ն՝ փախստականների հարցերով իրավասու գործակալությունը, արձանագրում է, որ հարկադրված տեղաշարժերը հատել են 80.0 մլն-ի սահմանը. այդ թվում՝ 46.0 մլն ներքին տեղահանված անձինք, 26.0 մլն փախստականներ, 4.2 մլն ապաստան հայցողներ և այլ հարկադիր տեղահանվածներ (FDP): Այդ թվի մեջ են մտնում Ադրբեջանի կողմից բռնազավթված Արցախի 121 համայնքների բնակիչները, որոնք մինչ օրս ոչ ԱՀ, ոչ ՀՀ, ոչ միջազգային որևէ կառույցի կողմից իրավական կարգավիճակի չեն «արժանացել»: Հայկական կողմն օգտագործում է «2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սանձազերծված պատերազմի հետևանքով տեղահանված և փաստացի Հայաստանի Հանրապետությունում կամ Արցախում գտնվող Արցախի քաղաքացիներին» արտահայտությունը կամ պարզապես «տեղահանվածներ» հասկացությունը:
Բազմաթիվ միջազգային կազմակերպություններ տարբեր զեկույցներում սկսել են հաճախակի կիրառել «տարերայնորեն տեղահանված մարդիկ» (spantanously displaced people) եզրույթը, որը շատ բացասական երևույթ է, քանի որ այս եզրույթում որևէ կերպ չի արտացոլվում իրենց հիմնական, մշտական բնակության վայրերից այդ անձանց տեղահանվելու հարկադիր բնույթը՝ նրանց կյանքին և առողջությանը սպառնացող իրական վտանգի պատճառով: ՄԱԿ-ի հայաստանյան գրասենյակի տարածած «Արձագանք ԼՂ ճգնաժամին» հաղորդագրության մեջ կիրառվում է «փախստականի նման կարգավիճակում բնակվող անձինք» (UNA) ձևաչափը: ՄԱԿ-ի ՓԳՀ կողմից դեռ ավելի վաղ շրջանառության դրված «մտահոգության առարկա հանդիսացող անձինք» կամ «անձինք, որոնք հայտնվել են փախստականներին նման իրավիճակներում» հասկացությունները միտված են պատերազմների զոհերին որոշակի աջակցություն տրամադրելու հիմքերի ապահովմանը, բայց իրականում դրանք պետության համար պարտավորություն, իրավական պատասխանատվություն չեն առաջացնում: Այս ընդհանրական հասկացությունը պատասխանատվությունից խուսափելու քաղաքականության հետևանք է. այսօր արդեն անհրաժեշտոթյուն է հատուկ խմբերի և դրանց իրավա-սոցիալական երաշխիքներն ամրագրող նոր եզրույթ(ներ)ի ստեղծումը:
Որպես խնդրի ներպետական լուծում առաջարկվում է 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սանձազերծված պատերազմի պատճառով և 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի Համաձայնագրի հետևանքով տեղահանված և փաստացի ԱՀ-ում բնակվողներին տրամադրել ներքին տեղահանված անձանց՝ ՆՏԱ կարգավիճակ, իսկ ՀՀում բնակվողներին՝ հարկադիր վերաբնակված/տեղահանված անձանց՝ ՀՎԱ/ ՀՏԱ կարգավիճակ՝ օրենսդրորեն սահմանելով այդ խմբերի իրավական կարգավիճակը և սոցիալ-տնտեսական, իրավական երաշխիքները՝ ակտիվորեն ներկայացնելով ու պաշտպանելով այդ անձանց շահերն արտաքին-քաղաքական հարթակներում:
Օգտագործված գրականություն
1. Կորաբլւով, Ի|յա. Հաննիբալ: [Հռոմեացի զորավար Հաննիբալի և Կարթագենի կործանման մասին]. Ռուս. թարգմանված Վ. Մ. Վարդանյանի կողմից. Երևան, «Հայաստան», 1984.
2. Մխիթարյան, էլինա. «Փախստականների իրավական կարգավիճակը Արցախի Հանրապետությունում». Գիտական Արցախ, հ.8, N 1, Ապրիլ 2021, էջ 98-105, doi:10.52063/25792652-202 1.1-98.
3. ԱՀ ԱԺ. ՀՕ-80. «Փախստականների մասին» ԱՀ օրենք, 26.11.2003. ԱՀ Իրավական Տեղեկատվական Համակարգ, http://arlexis.am/.
4. ՀՀ ԱԺ. ՀՕ-299. «Քաղաքական ապաստանի մասին» ՀՀ օրենք, 26.09.2001.
Հայաստանի Իրավական Տեղեկատվական Համակարգ
https://www.arlis.am/documentview.aspx?docID=66488
134
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
5. ՀՀ ԱԺ. ՀՕ-211-Ն. «Փախստականների և ապաստանի մասին» ՀՀ օրենք,
27.11.2008. Իրավական տեղեկատվական կենտրոն,
http://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=150050.
6. ՀՀ կառավարության «Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն
քաղաքականության' ինտեգրման և վերաինտեգրման խնդիրների կարգավորման 2021-2031 թվականների ռազմավարություն» որոշման
նախագծի (2298) հավելված. Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, https://www.e-draft.am/projects/2298/about.
7. ՀՀ կառավարության «Սիրիական հակամարտության հետևանքով հարկադիր տեղահանված և Հայաստանում պաշտպանություն հայցող անձանց ինտեգրման 2018-2021 ռազմավարություն» որոշման նախագիծ (679). Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, https://www.e-draft.am/proiects/679/about#, Toc 484420213.
8. «Соглашение о помощи беженцам и вынужденным переселенцам: Протокол к
Соглашению о помощи беженцам и вынужденным переселенцам от 24 сентября 1993 года». Единый реестр правовых актов и других документов Содружества Независимых Государств.
http://cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=254.
9. Авдиев, Всеволод. История Древнего Востока. 2-е изд., Москва: Вышая партийная школа при ЦК КПСС, 1953.
10. Батычко, Виктор. Международное право. Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2011.
11. Бирюков, Павел. Международное право. Москва: ЮРАИТ, 1998.
12. Галенская, Людмила. Право убежища: международно-правовые вопросы. Москва: Международные отношения, 1968.
13. Зинченко, Нина. Международное миграционное право: основы теории и практики. Москва: Научная книга, 2011.
14. Каламкарян, Рубен, и Мигачев, Юрий. Международное право. Москва: ЭКСМО, 2004.
15. Пискун, Олесь. Основы миграционного права. Киев: Леся ЛТД, 1998.
16. Тиунов, Олег. Международное гуманитарное право. 3-е изд., Москва: Норма, 1999.
17. “AzIDPs: Azerbaijan:Analysis of Gaps in the Protection of Internally Displaced Persons
(IDPs)”. The UN Refugee Agency, October 2009,
https://www.unhcr.org/protection/convention/ 4bd7edbd9/azerbaijan-analysis-gaps-protection-internally-displaced-persons-idps.html.
18. “FDP: Forced displacement passes 80 million by mid-2020 as COVID-19 tests refugee protection globally”. Digital Services Section of OCHA's Information Management Branch, https://reliefweb.int/report/world/forced-displacement-passes-80-million-mid-2020-covid-
19testsrefugeeprotection#:~:text=While%20a%20full%20picture%20for,displacement%2 0 released%20today%20in%20Geneva.
19. Betts, Alexander. Forced Migration and Global Politics. New York: Wiley-Blackwell, 2009.
20. El-Bushra, Judy, and Kelly Fish. "Refugees and Internally Displaced Persons".
“International Alert and Women Waging Peace, Inclusive Security, Sustainable Peace: A Toolkit for Advocacy and Action”. Section 5, 2004, pp. 1-17,
http://www.womenwagingpeace.net/content/-toolkit/chapters/Refugees.pdf
21. OCHA. “Guidelines on the displacement of persons”, United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, https://www.unocha.org/themes/internal-displacement/resources.
135
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ
SCIENTIFIC ARTSAKH
научный арцах
№ 2(9), 2021
22. UN. “Universal Declaration of Human Rights”. United Nations, https://www.un.org/ sites/un2 .un. org/files/udhr.pdf.
23. UNA. “NK Crisis Response”. United Nations Armenia, 2021,
https://www.un.am/hy/p/nk-crisis-response.
24. UNHCR. “Question of Diplomatic Asylum: Report of the Secretary-General”, The UN Refugee Agency, http://www.unhcr.org/refworld/tvpe. LEGHIST...3ae68bf10.0.html.
Works Cited
1. Korablyov, Ilya. Hannibal. Hr'omeaci zoravar Hannibali & Kart'ageni korc'anman masin [About the destruction of the Roman commander Hannibal and Carthage], R'us. t'argmanvac' V. M. Vardanyani koghmic, Erevan, «Hayastan» [Russian translation by V. Vardanyan Yerevan, "Armenia"] 1984 .
2. Mxit'aryan, E'lina. «P'axstakanneri iravakan kargavitwaky' Arcaxi anrapetut'yunum» [The Legal Status of Refugees in the Republic of Artsakh]. Gitakan Arcax, h.8, N 1, April 2021, e'j 98-105 [Scientific Artsakh N.8, N 1, April 2021, pp. 98-105], doi:10.52063/25792652-2021.1-98.
3. AH AJh. HO'-80. «P'axstakanneri masin» AH o'renq, 26.11.2003. AH Iravakan Teghekatvakan Hamakarg, http://arlexis.am/. [AR NS. ZR-80. The Law of the Republic of Artsakh "On Refugees", 26.11.2003. The Legal information system of the Republic of Armenia, http://arlexis.am/.]
4. HH AJh. HO'-299. «Qaghaqakan apastani masin» HH o'renq, 26.09.2001. Hayastani
Iravakan Teghekatvakan Hamakarg
https://www.arlis.am/documentview.aspx?docID=66488 [RA NS ZR-299. RA Law" On Political Asylum", 26.09.2001. Legal information system of Armenia https://www.arlis.am/documentview.aspx?docID=66488]
5. HH AJh. HO'-211-N. «P'axstakanneri ev apastani masin» HH o'renq, 27.11.2008. Iravakan teghekatvakan kentron, http://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=150050. [RA NS ZR-211-N RA Law "On Refugees and Asylum", 27.11.2008. Legal Information Center, http://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=150050.]
6. HH kar'avarut'yan «Hayastani Hanrapetut'yan migracion qaghaqakanut'yan՝ integrman & veraintegrman xndirneri kargavorman 2021-2031 t'vakanneri r'azmavarut'yun» voroshman naxagc'i (2298) havelvac'. Iravakan akteri naxagc'eri hraparakman miasnakan kayq, https://www.e-draft.am/projects/2298/about. [Appendix to the draft decision of the Government of the Republic of Armenia "Strategy for regulating the issues of migration policy of the Republic of Armenia on integration and reintegration for 2021-2031 " (2298). Unified website for publishing draft legal acts, https://www.e-draft.am/projects/2298/about.l
7. HH kar'avarut'yan «Siriakan hakamartut'yan hetevanqov harkadir teghahanvac' & Hayastanum pashtpanut'yown haycogh and'anc integrman 2018-2021 r'azmavarut'yun» voroshman naxagic' (679). Iravakan akteri naxagc'eri hraparakman miasnakan kayq, https://www.e-draft.am/projects/679/about#_ Toc484420213. [Draft decision of the Government of the Republic of Armenia" Strategy for the integration of persons forcibly displaced as a result of the Syrian conflict and requesting protection in Armenia " (679). Unified website for the publication of legal acts of projects; https://www.e-draft.am/projects/679/about# _ Toc484420213.]
8. «Soglashenie o pomoshhi bezhencam i vynuzhdennym pereselencam: Protokol k
Soglasheniju o pomoshhi bezhencam i vynuzhdennym pereselencam ot 24 sentjabrja 1993 goda». Edinyj reestr pravovyh aktov i drugih dokumentov Sodruzhestva Nezavisimyh Gosudarstv,
http://cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=254. ["Agreement on
136
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
Assistance to Refugees and Internally Displaced Persons: Protocol to the Agreement on Assistance to Refugees and Internally Displaced Persons of September 24, 1993". The Unified Register of Legal Acts and Other Documents of the Commonwealth of Independent States, http://cis.minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=254.]
9. Avdiev Vsevolod. Istorija Drevnego Vostoka. 2-e izd., Moskva: Vyshaja artijnaja shkola pri CK KPSS, 1953. [The History of the Ancient East. 2nd ed., Moscow: Vyshaya Party School under the Central Committee of the CPSU, 1953.]
10. Batychko, Victor. Mezhdunarodnoe pravo. Taganrog: TTI JuFU, 2011. [International law. Taganrog: TTI SFU, 2011.]
11. Biryukov, Pavel. Mezhdunarodnoe pravo. Moskva: JuRAJT, 1998. [International law. Moscow: YURAYT, 1998.]
12. Galenskaya, Lyudmila. Pravo ubezhishha: mezhdunarodno-pravovye voprosy. Moskva: Mezhdunarodnye otnoshenija, 1968. [The Right of Asylum: International Legal Issues. Moscow: International Relations, 1968.]
13. Zinchenko, Nina. Mezhdunarodnoe migracionnoe pravo: osnovy teorii i praktiki. Moskva: Nauchnaja kniga, 2011. [International Migration Law: Fundamentals of Theory And Practice. Moscow: Nauchnaya kniga, 2011.]
14. Ruben Kalamkarian, and Yuri Migachev. Mezhdunarodnoe pravo. Moskva: JeKSMO, 2004. [International Law. Moscow: EKSMO, 2004.]
15. Piskun, Oles. Osnovy migracionnogo prava. Kiev: Lesja LTD, 1998. [Fundamentals of Migration law. Kiev: Lesya LTD, 1998.]
16. Tiunov, Oleg. Mezhdunarodnoe gumanitarnoe pravo. 3-e izd., Moskva: Norma, 1999. [International humanitarian law. 3rd ed., Moscow: Norma, 1999.]
17. “AzIDPs: Azerbaijan:Analysis of Gaps in the Protection of Internally Displaced Persons
(IDPs)______".______The_______UN______Refugee_______Agency,_______October______2009,
https://www.unhcr.org/protection/convention/______4bd7edbd9/azerbaijan-analysis-gaps-
protection-internally-displaced-persons-idps.html.
18. “FDP: Forced displacement passes 80 million by mid-2020 as COVID-19 tests refugee protection globally". Digital Services Section of OCHA's Information Management Branch, https://reliefweb.int/report/world/forced-displacement-passes-80-million-mid-2020-covid-
19testsrefugeeprotection#:~:text=While%20a%20full%20picture%20for.displacement%2 0 released%20today%20in%20Geneva.
19. Betts, Alexander. Forced Migration and Global Politics. New York: Wiley-Blackwell, 2009.
20. El-Bushra, Judy, and Kelly Fish. Refugees and Internally Displaced Persons.
“International Alert and Women Waging Peace, Inclusive Security, Sustainable Peace: A Toolkit for Advocacy and Action”. Section 5, 2004, pp. 1-17,
http://www.womenwagingpeace.net/content/-toolkit/chapters/Refugees.pdf
21. OCHA. “Guidelines on the displacement of persons", United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, https://www.unocha.org/themes/internal-displacement/resources.
22. UN. “Universal Declaration of Human Rights". United Nations, https://www.un.org/ sites/un2 .un. org/files/udhr.pdf.
23. UNA. “NK Crisis Response". United Nations Armenia, 2021,
https://www.un.am/hy/p/nk-crisis-response.
24. UNHCR. “Question of Diplomatic Asylum: Report of the Secretary-General", The UN Refugee Agency, http://www.unhcr.org/refworld/type, LEGHIST...3ae68bf10■0.html.
137
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
THE TERMS AND STATUS ''ASYLUM SEEKERS'', ''INTERNALLY DISPACED PERSONS'', ''FORCED RESETTLEMENT/DISPLACED PERSONS'':
THEIR IMPLEMENTATION IN THE LIGAL SPHERE OF ARTSAKH
ELINA MKHITARYAN
Ministry of Labour, Social Affairs and Housing of Artsakh Republic, Department of Migration, Refugees and Repatriation, Head,
Artsakh State University, Lecturer,
Stepanakert, Republic of Artsakh (NKR)
The objective of the article is to raise the terms ''asylum seekers'', ''internally dispaced persons'', ''forced resettlement/displaced persons'', consider the legal statuses corresponding to these terms, study international law and legal documents and compare them with national legislation.
Study of the problems posed within the article, were used individual (personal) or special methods - legal-comparative, analytical, statistical, systemic, as well as general scientific, such as dialectical, logical, historical methods.
Our task is clarify the features of these legal statuses, to present notional /domestic/ legal problems associated with the above statuses.
The result of the research is the conclusion that it is necessary to immediatly reflect in the legislation the post-war realities that are associated with the determination of the legal status of displaced persons due to the 44-day aggression of Azerbaijan.
The purpose of the article is to highlight the terms "asylum seekers", "internally displaced persons", "internally resettled/displaced persons", to study international legal documents that fix the legal provisions corresponding to them, as well as to compare them with the legislation in force in Artsakh and comment on the real and legal situation of those who have not received these status de jure but de facto are the carriers. The issue of legal consolidation of more than 36,000 persons deported from their place of permanent residence as a result of the Azerbaijani aggression on September 27, 2020, including refugees deported from Azerbaijan in 1988-1992, as well as the issue of legal consolidation of the current situation of internally displaced persons due to the first Artsakh war of 1991-1994, is rightly relevant.
Our task is to explain the features of the above-mentioned legal status, to present domestic legal problems related to the above-mentioned statuses, in some cases-problems that have arisen due to their absence in the legal field, to invite the competent circles, the competent authorities to submit for discussion an extension of the above-mentioned concepts, possibly a new status, respectively, the need for their succession for the realization of the rights of persons bearing them.
In the course of studying the tasks set in the framework of the article, general scientific, dialectical, logical, historical, as well as private or special methods were used, which are: legal, analytical, statistical, structural methods.
As a result of the study, we came to the conclusion that it is necessary to immediately reflect the post-war realities associated with determining the status of displaced persons and consolidating its socio-economic guarantees in the legislative field.
Keywords: asylum seekers, internally dispaced persons, forced resettlements/
displacement, term, legal status, implementation.
138
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021
ТЕРМИНЫ «ЛИЦА, ИЩУЩИЕ УБЕЖИЩА», «ВНУТРЕННЕ ПЕРЕМЕЩЕННЫЕ ЛИЦА», «ВЫНУЖДЕННЫЕ ПЕРЕСЕЛЕННЫЕ/ПЕРЕМЕЩЕННЫЕ ЛИЦА», СТАТУС: ИХ ИМПЛИМЕНТАЦИЯ В ПРАВОВОЙ СФЕРЕ АРЦАХА
ЭЛИНА МХИТАРЯН
начальник отдела миграции, беженцев и репатриации Министерства труда, социальных и жилищных вопросов Республики Арцах, преподаватель Арцахского государственного университета г. Степанакерт, Республика Арцах (НКР)
Целью этой статьи является разъяснить термины «лица, ищущие убежища», «внутренне перемещенные лица», «вынужденные переселенные/перемещенные лица», рассмотреть правовые статусы, соответствующие этим терминам, изучить международно -правовые документы и сопоставить их с внутринациональным законодательством.
В рамках темы при изучении поставленных проблем использовались индивидуальные (частные) или специальные методы: сравнительно-правовые,
аналитические, а также статистические и системные общенаучные методы, такие, как диалектический, логический, исторический.
Наша задача - пояснить особенности этих правовых статусов, представить внутригосударственные правовые проблемы, связанные с данными статусами.
В результате исследования мы пришли к выводу о том, что необходимо незамедлительно отразить в законодательстве послевоенные реалии, которые связанны с определением правового статуса перемещенных лиц в результате 44-х дневной агрессии Азербайджана.
Ключевые слова: лица, ищущие убежища, внутренне перемещенные лица, вынужденные переселенцы, термин, правовой статус, имплиментация.
139
