Научная статья на тему 'THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL'

THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
34
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
АМАЛЬГАМА / МЕДИЦИНА / КИНОВАРЬ / НАШАТИРНЫЙ СПИРТ / СЕРА / КВАСЦЫ / ФИЛЬТРОВАНИЕ / ПЕРЕГОНКА

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Қодирова З.К.

В статье приведины работы Восточного великого мыслителя Абу Али ибн Сина и его вклад химической науки.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОТНОШЕНИЕ ИБН СИНЫ К ХИМИИ

The article arrayal style Eastern great nationalist Abu Ali ibn Sino and his in of posit chemical sciences.

Текст научной работы на тему «THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL»

Ученый XXI века • 2016 • № 11 (24) Химические науки

УДК 314.54

ИБН СИНОНИНГ КИМЁГА МУНОСАБАТИ

З.К. Кодирова1

Аннотация

Маколада Шаркнинг буюк мутафакири, комусий олим Абу Али ибн Синонинг кимё фани билан шугулланганлиги ва бу сохага кушган хиссаси хакидаги маълумотлар келтирилган.

Таянч иборалар: Кимё, тиббиёт, симоб, киновар, новшадил спирти, олтингугурт, аччиктошлар, фильтрлаш, дистиллаш, хайдаш, амальгама.

Шарк Уйгониш даври маданият тараккиётига катта хисса кушган «Шайх Ур Раис», Шаркда «Олимлар бошлиги», Оврупада «Олимлар подшоси» номи билан машхур булган алломалардан бири урта аср буюк мутафаккири Абу Али ибн Синодир. Ибн Сино хам бошка замондош комусий олимлар катори математика, астрономия, физика, кимё, биология, тиббиёт, доришунослик, рухшунослик, физиология, фалсафа, филология, таълимтарбия сохаларида ижод этган ва дунёга машхур йирик асарлар мерос колдирган олим.

Улуг хакимнинг тулик исми Абу Али ал-Хусайн ибн Абдуллох ас-Хасан ибн Али ибн Сино булиб, 980 йил август ойининг иккинчи ярмида (хижрий 370 йил сафар ойининг бошида) дунёга келади. Хусайн 5 ёшга кирганида уларнинг оиласи пойтахт - Бухорога кучиб келадилар ва Ибн Синони укишга берадилар. У 10 ёшга етар-етмас Щуръон ва адаб (адаб деганда у вактларда саводли кишининг билиши зарур булган тил коидалари, баён, маоний, аруз, ва кофия тушунилган) дарсларини укийди ва тула узлаштириб олади. Айни вактда арифметика ва алгебра дарсларини ургана боради. Булардан ташкари, уйида Абу Абдуллох ан-Натилий рахбарлигида мантик, геометрия ва астрономия фанларини укийди.

Шу нарсани кайд килиш лозимки, Урта Осиёда кадимдан симоб, киновар, новшадил спирти, олтингугурт, аччиктошлар, тузлар ва селитра казиб олинган. Эрамизгача II асрда Фаргонада шиша тайёрлаш ва вино технологияси риво-жланган эди. VIII аср охири ва IX аср бошларида Урта Осиёдан савдо карвонла-рининг утиши бу улкани ва унинг илмий салохиятини ривожланишига олиб келди. Конлардаги казиш ишлари, шиша, буёклар, когоз ишлаб чикариш, терини ошлаш каби хунармандчилик, маъданшунослик ва кимё фанини кескин юкса-лишини такозо килар эди. Уша давр олимларнинг куллаган усулларидан эрит-малар тайёрлаш, фильтрлаш, суюклантириш, катронлаш яъни дистиллаш, курук хайдаш, амальгамалар олиш хозиргача уз ахамиятини йукотмаган.

1Кодирова Зулфия Кобиловна - старший преподаватель кафедры химии, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

Технические науки

Ибн Сино бошка табиий фанлар катори кимё билан хам шугулланган ва унга оид асарлар хам ёзган. Бу асарларини у турли даврда ёзган булгани учун уларда Ибн Синонинг кимёга булган муносабатининг эволюцион узгариб бо-риши яккол акс этган. Унинг кимё сохасида айтган фикрлари уша даврдаги ал-кимё учун нихоятда илгор эди. Ибн Сино 21 ёшида, яъни илмий фаолиятининг бусагасида металлар трансмутациясига, яъни оддий металларни олтин ва ку-мушга кимёвий йул билан айлантириш мумкинлигига ишонган ва мутакаддим кимёгарларнинг китоблари таъсири остида «Рисола ас-санъа илалбаракий» («Баракийга атаб санъат (ал-кимё) га доир рисола») номли кичик асар ёзган. Лекин 30 ёшларга бориб, илмий тажрибаси ортган ёш олим бу сохадаги урини-шларнинг зое кетишига амалда ишонч хосил килади ва «Рисола ал-иксир» («Ик-сир хакида рисола») асарида кимёвий йул билан соф олтин ва кумуш олиш мумкинлигига шубха билдиради. 40 ёшларда ёзишга киришган «Китоб аш-шифо» да эса кимёгарларнинг транс- мутация сохасидаги барча харакатлари бехуда эканлигини назарий жихатдан исботлашга уринди. Унинг фикрича, уша вактда маълум булган хар бир металл узича алохида бир модда булиб, кимёгарлар уйлагандек бир ягона металлнинг тури эмас. У олтиннинг алохида бир эле-ментлигини билмасада, уни нарсалардан ясаб булмаслигини хам англаган эди. Олимнинг бу назарий мулохазалари урта аср кимёсининг илмий кимёга усиб утишида мухим роль уйнади.

Абу Али ибн Сино кимё фани билан шугулланиш асносида, бу борада бир канча янгиликлар яратган. Уз даврида донишманд хаким ва кимёгар сифатида хлорид, сульфат, сирка ва нитрат кислоталари, калий ва натрий гидроксиди каби ишкорларнинг олинишини билган ва улардан уз илмий ишларида унумли фойдаланган. Бу борада унинг иккита асари мавжуд. Тадкикотчилар буюк олимнинг "Амр мастур ас-саньа" (Саньатнинг бекилган сирлари), "ас-Синоа" (ас-Саньа) каби асарлари булганини уз изланишларида кайд килишган. Дар хил вактларда табиатшунослар Абу Али ибн Синонинг кимёга оид бир асарини турлича номлар билан юритганлари бизга маьлум. Бу сохада узок изланишлар олиб борган тарихшунос - файласуф Яхё Махдавийнинг фикрича, "Амр мастур ас-саньа" "ал-Иксар", "ал-Кимё", "Фи-с-Саньа" каби атамалар бир китобнинг номидир.

Абу Али ибн Синонинг кимёга оид карашлари унинг икки: "Тиб цонунлари" (ал-Крнун фи-т-тиб) ва "Аш-Шифо" шох асарларида уз аксини топган.

Низомий Арузий Самаркандий (XII аср) "Чахор макола" асарида "Тиб цонун"ларини мутолаа килган холис одамлар фикрини ифодалаб: "Кимга Цонуннинг биринчи жилди маьлум булса,у кишига табобат илмиусуллари ва унинг барча со^аларидан х,еч бири яшириниб цолмайди. Зеро, агар Буцрот (Гиппократ) ва Жолинус (Гален) тирилиб келганларида эди, улар бу китоб олдида сажда цилган булур эдилар ...".

Ибн Синонинг бу асари дастлаб кулёзма холида таркалган, куп асрлар давомида башарият кулида, шу жумладан, Европа халклари уртасида тиббиёт буйича асосий дастурул-амал булиб келган. Бу асар лотин тилига 40 мартача таржима килинган ва у Библия билан бир каторда И.Гутенберг томонидан босмадан чикарилган. XII асрда кремондлик олим Герард (1114-1187 йй.) кисман лотин тилига таржима килган.

"Тиб конунлари"нинг 1,3,4-жилдлари табобатга багишланган булса, 2-жилди фармакология билан таништиради. Унда маъданлар, усимлик ва хайвонот дунёсидан олинадиган 811 хил содда дориворларнинг (аладвият ал-муфрада) номи алифбо тартибида жойлаштирилган ва тавсифланган.

5 - китоб мураккаб дорилар (аладвият ал-мураккаба)га багишланган. Бу кисмда олим табиатда учрамайдиган 545 хилдан ортиц турли таркибли дори-дармонларни тайёрлашга оид тадкикот натижаларини йиккан.

Китобнинг бу кисмини тайёрлашда Ибн Сино кимё фани ва кимёвий моддалар хакида хам чукур билим сохиби эканлигини намоён килади. Бунга оддий металларни (мис, кургошин, темир, калай, симоб), асл металларни (олтин, кумуш), исфидож (кургошин буёги), кибрит (олтингугурт), зарних (аурипигмент), бурок (бура ва сода), магнисия (марганец маьдани), тутиё (галмей), заъфарон, занжар, зоди, натрун, новшадиллар, занжара (сирка кислотага мис таъсирида олинган мис ацетати - яр-медянка) нинг олинишини ва ишлатилишини изохлаб берган.

Ученый XXI века • 2016 • № 11 (24)

Симобнинг хусусиятларини аниклаб, унинг буглари захарли эканлигини уша даврдаёк олим тушунтириб берган. Олим симобнинг олтингугурт билан бирикиб, сунжурф (киновар) олиш ва олинган моддани таркибий кисмларга парчалаш мумкинлигини батафсил баён этган.

Ибн Сино сувнинг огирлигини улчаш оркали унинг сифатини аниклаш усулини кашф этган, у енгил сув сифатли ва яхширок эканлигини исботлаган. Ибн Сино сувнинг сифатини куйидагича аниклайди: массаси бир хил булган иккита пахта ёки матох булагини икки хил сув билан хуллаб, кейин уларни яхшилаб куритади ва тарозида тортади, кайси жисм енгилрок келса, уша намуна ботириб олинган сув тозарок деб хисоблаган. Шу усул билан дистилланган сув олишни ва ундан дори-дармонлар тайёрлаш учун эритувчи сифатида фойдаланишни хам биринчи булиб Ибн Сино куллай бошлади.

Унинг кимё сохасидаги амалий ишларига мисол сифатида, эфир мойларини хайдаб олиш, водород хлорид, сульфат ва азот кислоталари тайёрлаш, калий ва натрий ишкорлари олишни курсатиш мумкин.

Кимё фанини ривожлантиришда олим ёзган "Китоб аш-шифо" фалсафий асарининг ахамияти жуда катта булган. Ибн Синонинг бу асари алкимёгарларга берилган энг катта ва какшаткич зарба эди: "Алкимёгарлар янги жисмлар ярата олмайди-лар. Улар металларга турли ишлов бериб рангини узгартирадилар, аммо таркиби узгармайди. Бир хил металлни иккинчисига айлантириш менга тушунарли эмас, аксинча, мен бунинг имконияти йук деб хисоблайман. Оддий жисм узидан бошка жисмни ажратмаслиги керак", - деб талкин этади.

Ибн Сино хакикий комусий олим сифатида уз давридаги фанларнинг де-ярли хаммаси билан муваффакиятли шугулланган. Турли манбаларда унинг 450 дан ортик асарлари кайд этилган булса хам, замонлар утиши билан уларнинг куплари йуколиб кетган ва бизгача 242 таси етиб келган. Шу 242 тадан 80 таси фалсафа, илохиёт ва тасаввуфга тегишли, 43 таси табобатга оид 19 таси ман-тикка, 26 таси рухшуносликка, 23 таси табииёт илмига, 7 таси астрономияга, 2 таси кимёга, 1 таси математикага, 1 таси мусикага, 9 таси этикага, 4 таси адаби-ётга, 8 таси бошка олимлар билан булган илмий ёзишмаларга багишланган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистан миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти Тошкент.

2. «Шарк уйгониш даври мутафаккирлари карашларида инсонпарварлик гояси ва уларнинг миллий тарбия тизимидаги урии» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Андижон, 2015йил. 604 бет.

© З.К. Кодирова, 2016

УДК 314.54

ОТНОШЕНИЕ ИБН СИНЫ К ХИМИИ

З.К. Кодирова

Аннотация. В статье приведины работы Восточного великого мыслителя Абу Али ибн Сина и его вклад химической науки.

Ключевые слова: химия, медицина, ртуть, киноварь, нашатирный спирт, сера, квасцы, фильтрование, дистиллирование, перегонка, амальгама.

© З.К. Кодирова, 2016

UDC 314.54

THE RELATIONSHIP IBN SINO OF CHEMICAL

Z.K. Kodirova

Abstract: The article arrayal style Eastern great nationalist Abu Ali ibn Sino and his in of posit chemical sciences.

Keywords: chemical, medicine, hydrargyrum, cinnabar, salmiac alcohol, sulfur, alum, filtration, distillation, stage, amalgam.

© Z.K. Kodirova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.