CC BY
6INDEFINITE ARTICLE AS CARRIER OF RHEME IN ENGLISH AND UZBEK
LANGUAGES
In this article had been investigated the indefinite article as carrier of rheme in English and Uzbek languages. Author focuses on the description of the ways of using the definite and indefinite categories especially in English and Uzbek languages.
Key words: Article, category, definite and indefinite, theme, rheme, word order, meaning.
Сведения об автора:
Бекчаев Ёлбарс Джумадурдыевич - старший преподаватель кафедры Восточных языков факультета английского языка Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни. Тел: +(992)939-44-23-44
About an author:
Bekchaev Yolbars Djumadurdievich - the senior teacher of the chair of Eastern languages of English faculty of the Tajik State Pedagogical University named by Sadriddin Ayni. Tel: +(992)939-44-23-44
МУНОСИБАТИ ВО^ИД^ОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ^АМЦОЛАБ БО МУТАЗОДОТИ ФРАЗЕОЛОГИ
Одинаев С. П.
Донишгоуи давлатии тиббии Хатлон
Ба ^ам зидшавии маънохои чудогонаи худи хамон як вохиди фразеологй ё ин ки ду ва зиёда ифодахои рехтаи гуногун ходисаи антонимияи фразеологиро ба вучуд меорад (1, 86).
Додисаи антонимия ё мутазодот дар фразеология, аз як тараф ба маънои дохили худи хдмон як вохдди фразеологй ва аз тарафи дигар ба муносибати лексикии ин ё он фразеологизм бо дигар вохидхои фразеологй вобастагй дорад. Ба хам зидшавии маънохои мухталифи худи хамон як вохиди фразеологй одатан дар вохидхои фразеологии сермаъно мушохтда карда мешавад. Вохидхои фразеологии сермаъно ду ва зиёда тобишхои маъноиро ифода мекунанд, ки дар байни ин тобишхо муносибатхои гуногун чой дошта метавонанд. Дар ин муносибатхои лексикй на фак;ат тобишхои махноии мустак;ил, муродифй, балки комилан ба хам зиддро хам мушохида кардан мумкин аст. Ба хам зидшавии маънои худи хамон як фразеологизм хеле кам ба назар мерасад, зеро дар вохидхои фразеологии сермаъно чун дар калимахои озоди лексикй муносибати маъной ва алок;амандии маънохои чудогона нигох дошта мешавад.
^исми асосии мутазодхои фразеологии забони точикиро вохидхои фразеологие ташкил медиханд, ки онхо аз чихати сохт, системаи образнокй гуногун буда, бо маънои яклухти худ ба хам му^обил гузошта мешаванд. Мисолхои забони точикй имконият медиханд, ки чунин мутазодхои фразеологй аз руи сохтору маъно ба ду гурух так;сим карда шаванд:
1. Мутазодхои фразеологии лексикию грамматикй.
2. Мутазодхои фразеологии лексикию маъной.
Вохидхои фразеологии гурухи аввал аз руи сохти синтаксисй ва таркиби лексикии чузъхои дохилиашон ба хамдигар наздикй доранд. Зидмаъной дар ин гуна вохидхои фразеологй бо рохи иваз шудан ё ба тагйирот дучор омадани як ё якчанд чузъ ба вучуд меояд. Барои шаклгирии мутазодхои фразеологии гурухи аввал чузъхои ивазшаванда нак;ши калон мебозанд. Онхо калима-чузъхоеанд, ки аз руи маънои озоди лексикии худ мафхумхои зидмаъноро ифода мекунанд. Масалан, силсилаи вохидхои фразеологии риштаи суханро ба даст гирифтан -риштаи суханро гум кардан; муури хомушй бар лаб задан - муури хомушй аз лаб бардоштан; ба аспи цаул савор шудан - аз аспи цаул
фуромадан; оташи газаби касе аланга гирифт - оташи газаби касе паст шуд; гапи касеро ба замин задан - гапи касеро ба замин нагузоштан ва гайрахо:
- Александр Иванович рост мегуянд, - аз нав риштам суханро ба даст гирифт Сангин Одинаев (Д. Аскар. Ашки сари мижгон, 119). Исрофилзода баъзан бо часорат ягон чумларо аз ёд гуфтанй мешуд ва аз конспекташ чудо шуда ба тарафи тиреза ду-се кадам мемонд, аммо риштам суханро гум мекарду шитобон баргашта ба дафтар сар хам мекард (Бах,ром Фируз. Агар вай мард мебуд, 203). Дар ду мухри хомушй бар лаб заданд, гуё аз тагпурсй ибо доштанд (А. Самадов. Косаи давр, 141). Нихоят Сайлибибй мафтуни сухани Чдббор шуд, ба у бовар кард ва бр хилофи норозихои падару модараш мухри хомушй аз лаб бардошт (И. Файзуллоев. Аскари каторй, 26). ... ба аспи чахл савор шуда, бо оташи нигохаш саропоямро кариб сузонда гуфт (Д. Аскар. Ашки сари мижгон, 119). ... Андак пуштатон хунук шавад, аз аспи чахл фароед, сонй... (М. Бобочонов. Асири х,афтум, 26). - Албатта... Лачомашро, ки сар додй думро хода мекунад (А. Бахорй. Тирукамон, 227). Имшаб ба хавлии муттавалии мазор манзил кардан, ба вай сухбат кардан, лачомашро кашидан лозим (Ч,. Икромй. Хатлон, 72). Оташи кахру газаби Искандар дубора аланга гирифт (У. Холиков. Ёди дил, 49). Оташи газаби Сохиб паст намегашт (М. Бахтй. Рухи тавоно, 153). Сухани онхоро ба замин задан чй маъно дорад, сонитар фахмидам (Бах,ром Фируз. Агар вай мард мебуд, 259). Вай аз рузи мочаро инчониб гапи модарашро ба замин намегузорад (А. Самадов. Аспи бобом, 58).
Вохидхои фразеологии дар боло овардашуда таркиби лексикии ба хам наздик доранд ва танхо чузъхои ивазшаванда онхо, ки мафхумхои лексикии зидмаъноро ифода мекунанд, боиси ба хам зидшавии маънои умумии вохидхои фразеологй гаштаанд (мукоиса кунед: задан - бардоштан, ба даст гирифтан - гум кардан, савор шудан -фуромадан, кашидан - сар додан).
Дар силсилаи вохидхои фразеологии хамколаб низ мутазодхои фразеологиро дучор омадан мумкин аст. Агар дар вохидхои фразеологии хамколаби муродифй чузъхои ивазшаванда муродифи хамдигар бошанд, пас дар фразеологизмхои хамколаби мутазодй ин чузъхо маънохои ба хам зидро ифода мекунанд. Муносибати мутазодй дар чунин вохидхои фразеологй нисбатан равшантар ва барчастатар ифода мегардад, зеро мукобилгузорй на факат байни чузъхои ивазшаванда, балки байни маънои яклухти вохидхои фразеологй ва системаи образноки онхо ба вучуд меояд. Масалан, дар силсилаи вохидхои фразеологии бо чашми нек назар кардан - бо чашми бад назар кардан, бо чашми эутиром назар кардан - бо чашми нафрат нигоу кардан, дар байни касе оташи мууаббат даргирифтан - дар байни касе оташи носози фурузон гардидан ва гайра чунин хусусиятро мушохида кардан мумкин аст:
Бисёр касон ба милитсия бо чашми нек назар карда наметавонанд (Ч,. Икромй. Асархои мунтахаб, 2, 315). Лекин вай ба он зан хеч гох бо чашми бад назар намекард (Ч,. Икромй. Асархои мунтахаб, 2, 165). Дар хамаи ин муддат Махмудбой ба кунче, дар пеши дарахт рост истода, ба ахли мачлис бо чашми нафрат нигох мекард (Ч,. Икромй. Асархои мунтахаб, 1, 98). Аз ин сабаб ин тавр одамонро мардум бо мехри бисёр мепарваранд ва ба онхо бо чашми эутиром нигох мекунанд (ФИР, 2, 397). Дар байни Тутй ва муаллими чавон оташи мууаббат даргирифтааст (Ч,. Икромй. Хатлон, 183). Оташи носози дар байни онхо боз фурузон гардид (Д. Аскар. Ашки сари мижгон, 183).
Барои шаклгирии мутазодхои фразеологй воситахои грамматикй хам роли калон мебозанд. Албатта, воситахои грамматикй на дар хама вохидхои фразеологй мушохида карда мешаванд, зеро кисми муайяни вохидхои фразеологй шакли инкорй надоранд. Дар забони точикй махсусан, фразеологизмхое, ки дар онхо пешояндхои «аз» ва «ба» мавкеи мухим доранд, бисёранд. Масалан, дар вохидхои зерини фразеологй пешояндхои мазкур бо феъл яке аз воистахои шаклгирии зидмаъноии байни вохидхои фразеологй гардидаанд: ба даст даровардан - аз даст додан; аз даст гузоштан (сар додан, рахо кардан) - ба даст афтодан (дастгир шудан); аз даст бурдан (бехуд кардан) - ба даст будан (огох будан, хабардор будан) ва гайра
Далкаи зулф, ки дар гардани чон буд Шохин,
Додам аз даст кунун халкаи зуннор дарег.
(Шодин)
Чун лаъл шабе ба хун нишастам, К-омад гyxаpе чунин ба дастам
(Дилолй)
Чон зи каф бигзоpамy аз даст нагзорам тypо, Гаp бypyн оpанд чонамpо зи хилватгоxи дил.
(Дилолй)
Aгаp ба дасти ман афтад, фиpокpо бикушам, Ба оби дида боз дщам хyнбаxои фиpок.
(Дофиз)
Mаpо май дигаpбоpа аз даст бурд, Ба ман боз оваpд май дастбypд.
Соки, ба даст бош, ки гам даp камини мост, Myтpиб нигаx Доp xамин pаx, ки мезанй.
(Дофиз) (3, 345)
^айд каpдан бамавpид аст, ки маънои мyкобилгyзоpии пешояндxои мазкyp, махсусан, даp воxидxои фpазеологй ва ифодаxои pехтаи забони адабиёти классики точик мавкеи калон доштанд. Гоxо чунин пешояндxо бо феъл воистаи ягонаи ифодаи тобишxои мукобилмаъной мебошанд.
Даp забони адабии xозиpаи точик низ силсилаи мyтазодxои фpазеологиpо бо пешояндxои «аз» ва «ба» дyчоp омадан мумкин аст: ба аспи чахл савор шудан - аз аспи чахл фуромадан, аз хотир баровардан - ба хотир овардан, ба дил гирифтан - аз дил баровардан ва Fайpаxо.
Гypyxи дуюми мyтазодxои фpазеологй бо сохтоp ва таpкиби лексикии худ аз xамдигаp тафовут доpанд. Онxо факат бо маънои яклухти худ ба xамдигаp мукобил гузошта мешаванд. Хусусияти асосии ин гypyх воxидxои фpазеологй аз он ибоpат аст, ки чyзъxои таpкиби онxо мафxyмxои зидмаъноpо ифода намекунанд ва мyкобилгyзоpй на даp байни чyзъxо, балки умуман даp байни воxидxои фpазеологй ба мал меояд. Баъзан даp алоxидагй муносибати мутазодии байни ин воxидxои фpазеологиpо пай бypдан мушкил аст. Аз ин py, меъёpи асосии муайян намудани зидмаъноии ин кабил воxидxои фpазеологй пеш аз xама матн аст. Mасалан, воxидxои фpазеологии ба чашми касе хок пошидан - чашми касеpо кушодан, кyxpо занад талкон мешавад - аз бинияш rapñ чонаш мебаpояд (ба маънои бакувват, пypзyp ва бекувват, хаpобy нотавон):
Зеpо чавони меxнатй буда, xаpомкоpивy ба чашми касе хок пошиданpо ба худ тасаввyp xам намекаpд (С. Тypсyн. Се pyзи як баxоp, 391). Mан xам, ки аз ин сyxбат чашмам кушода шуда ва сабаки бyзypге омyхтам, ... (ФИР, 2, 368). ...Дама даp зеpи офтоби сузон сиёxтоб гаpдидаанд, чу мпн бакувватанд, кyxpо зананд, талкон мешавад (С. Тypсyн. Се pyзи як баxоp, 405).
Myтазодxои фpазеологии ин гypyx на факат аз pyи сохтоpy таpкиби лексикии худ, балки аз pyи системаи обpазнокии мухталифи худ фаpк мекунанд. Пеш аз xама сохтоpи синтаксисй, таpкиби лексикй ва системаи обpазнокии ба xам наздики ин ду категоpияи фpазеологиpо кайд каpдан заpyp аст. Даp фpазеологизмxои xамколаб чyзъxои ивазшаванда аз pyи маъно ба гypyxxои махсусе таалук дошта метавонанд. Дангоми таxлили нисбатан амики лексикй алокамандии маъной ва тобишxои ба xам наздикpо даp воxидxои фpазеологии xамколаб мyшоxида намудан мумкин аст. Даp мyтазодxои фpазеологии гypyxи аввал бошад, чyзъxои ивазшаванда ифодакунандаи мафxyмxои зидмаъно мебошанд.
АДАБИЁТ
1. Mачидов Д. Фpазеологияи забони xозиpаи точик. - Душанбе, 1982. - 104с.
2. Mачидов Д. Воxидxои фpазеологии xамк,олаб даp забони точикй // IV Всесоюзная научная конфеpенция «Актуальные пpоблемы иpанской филологии», посвешенная 60-летию обpазования СССР. Тезисы докладов. -Душанбе, 1982. - С. 25-26
3. Фозилов M. Фаpxанги ибоpаxои pехта. - Душанбе, 1963. - Ч. 1. - 952с.
4. Рубинчик Ю. А. Основы фpазеологии пеpсидского языка. M., 1981. - 275с.
СООТНОШЕНИЕ МОДЕЛОРОВАННЫХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ СО АНТОНИМИИ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ
В статье рассматривается вопрос отношении между моделированных фразеологических единиц и антонимических фразеологизмов. На основе материала из различных произведений таджикских писателей анализируется сходство и различия этих двух фразеологических категорий. Антонимические фразеологизмы разделяются на лексико-грамматические и лексико-семантические.
Ключевые слова: моделированные фразеологические единицы, фразеологические омонимы, лексико мы, лексический состав, постоянные компоненты, переменные компоненты
THE RELATION OF MODULATED PHRASEOLOGICAL UNITS WITH ANTHONYMY OF PHRASEOLOGISMS
The article deals with the relationship between simulated phraseological units and antonymous phraseological units. Based on the material from various works of Tajik writers, the similarities and differences in these two phraseological categories are analyzed. The antonymic phraseological units are divided into lexico-grammatical and lexical-semantic.
Key words: simulated phraseological units, phraseological homonyms, lexicon, lexical composition, constant components, variable components
Сведения об авторе:
Одинаев Саидахмад Полвонович старший преподаватель кафедры языков Хатлонского государственного медицинского университета, e-mail: sop-1958@mail.ru Тел: (+992)919192021
About the author:
Odinaev Saidahmad Polvonovich Senior Lecturer, Languages Department, Khatlon State Medical University, e-mail: sop-1958@mail.ru.; Phone: (+992)919192021
ИСМДОИ МУРАККАБИ ТОБЕЪ ДАР ОСОРИ АБДУЛДАМИД САМАД
Валиев Ц.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Тахкики осори адибон аз диди забоншиносй ахамияти махсус дорад. Дар онхо ганчхои бехудуди забоние мавчуд аст, ки барои такмили таркиби лугати забони адабй ва баррасихои илмии лингвистй мусоидат мекунанд. Яке аз адибони сермахсули адабиёти имрузаамон устод Абдулхамид Самад мебошад, ки забони осораш пургановат мебошад. Махсусан, калимахои типи мураккаб дар асархои устод чойгохи махсус доранд, ки онхо дар колибхои суннатии забонамон сохта шудаанд ва ба ду гурухи асосй: мураккаби пайваст ва мураккаби тобеъ чудо мешаванд.
Дар ин тадкик хадафи асосии мо ба таври хеле фишурда нишон додани исмхои мураккаби тобеъ дар осори Абдулхамид Самад (дар мисоли повести "Паррончакхо") аст.
Тарзи сермахсултарин калимасозии исмхои мураккаб дар забони точикй исмхои мураккаби тобеъ мебошад. Дар асари Абдулхамид Самад "Паррончакхо" исмхои мураккаби тобеъ колибхои зиёд доранд, ки маъмултарини онхо исму исм, исму сифат, исму асоси замони хозираи феъл, исму асоси замони гузаштаи феъл, исму сифати феълй, сифату асоси замони хозираи феъл, сифату исм, ва гайра мебошанд, ки онхо ба таври зер овардан мумкин аст:
1. Исмхои мураккабе, ки аз ду исм таркиб ёфтаанд, колаби сермахсул мебошад:
гунцишкбача, саршир, муллобачауо, аловхона, мурдахона, табобатхона, корхона, уушёрхона, ятимхона, ошхона, дарсхона, соуибмаълумот, лойхона, туйхона, бачамард, роубалад, тахтапушт, обру, китобхона, дилчасп ва мисли инхо, ки мафхумхои гуногунро ифода мекунанд. Мисолхо дар чумла: Сухроб се кадам ба кафо рафт...монанди одами маст калавида-калавида сарозер ба лойхона афтод [1, 150]. Датто боре ба китобхонаи Фирдавсй
