CC BY
8ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, LINGUISTICS, ЛИНГВИСТИКА
ԳԵՐՄԱՆԵՐԵՆ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ՀՈԳԵԼԵԶՎԱԲԱՆԱԿԱՆ
ԲՆՈՒԹԱԳՐԵՐԸ*
ՀՏԴ 8П.П2.2
ԼՈՒՍԻՆԵ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ
Երևանի Բրյուսովի անվան պետական համալսարանի մանկավարժության և լեզուների մեթոդիկայի ամբիոնի ասպիրանտ, քԵրևան,Հայաստանի Հանրապետություն lsoghomonyan@mail.ru
Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել գերմաներեն երկխոսությունների հոգելեզվաբանական առանձնահատկությունները հաղորդակցային
իրադրություններում «Գերմաներենը որպես օտար լեզու» դասագրքերի (Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2) երկխոսությունների ձայնագրությունների հաշվառմամբ։
Նպատակից բխում են հետևյալ խնդիրները' ուսումնասիրել գերմաներեն բանավոր խոսքի'լեզվաբանական տեսանկյունից կատարված տեսական դրույթները, քննարկել բնական երկխոսական հաղորդակցումն ապահովող պայմաններն ու կանոնները, բացահայտել գերմաներեն երկխոսության հոգելեզվաբանական առանձնահատկությունները կառուցվածքային-շարահյուսական վերլուծությամբ։
Կիրառված մեթոդներն են' վերացարկում, համեմատություն, վերլուծություն, դեդուկցիա։
Հոդվածում երկխոսությունները վերլուծվում են որպես առօրյա իրավիճակներին հարիր նպատակաուղղված, ինքնաբեր գործողություններ:
Երկխոսությունների' լեզվական տիրույթում հոգեբանական գործոնների հաշվառմամբ վերլուծությունը թույլ է տալիս հստակ տարորոշել գրավոր ու բանավոր խոսքում սահմանագծվող տարաբնույթ գործառույթներով կառուցվածքային-շարահյուսական կառույցները։ Ուսումնասիրման արդյունքում վերհանվում ու համակարգվում են բազմապիսի հաղորդակցային նպատակներ արտացոլող լեզվական կառույցներ' արտահայտված իմաստային-շարահյուասկան ներուժ ունեցող բառաքերականական և հնչարտաբերական ասպեկտներով։
Հիմնաբառեր' բանավոր հաղորդակցություն, ինքնաբուխ խոսք, լեզվական գիտելիքներ, հոգեբանական գործոններ, շարահյուսական կառույցներ:
Օտարալեզու բանավոր հաղորդակցության հաջողվածությունը ենթադրում է իրադրային իրավիճակներում և առանձնահատուկ համատեքստերում անկաշկանդ լեզվի կիրառում՝ ֆիզիկական ու մտավոր ունակությունների և գործողությունների, լեզվական և հարալեզվական բաղադրիչների համադրությամբ։ Իրադրային
հաղորդակցությունում օտարալեզու բնական խոսքը թույլ է տալիս սովորողներին
* Հոդվածը ներկայացվել է ընդունվել' 22.12.2020թ.:
15.07.2020թ., գրախոսվել' 20.07.2020թ., տպագրության
188
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
գիտակցել աուտենտիկ լեզվի կիրառության հատկանիշները' դրդելով նրանց հաղորդակցվել ինքնաբուխ և առանց վախի սխալներ անելուց։ Հաղորդակցության բնականությունն իր արտացոլումն է գտնում նաև լեզվական կոմպետենցիայի բաղադրիչներում՝ բառաքերականական ու հնչյունաբանական մակարդակներում։ Ուշագրավ է այստեղ վկայակոչել Դանների պնդումն այն մասին, որ ավելի շատ հիշատակվում են հաղորդակցության ոչ խոսքային և հարալեզվական ասպեկտները, մինչդեռ բանավոր խոսքի շարահյուսական հատկանիշները լիովին անուշադրության են մատնվում414։ Ի լրումն դրա՝ Հունեկեն և Շթայնիգը մատնանշում են, որ լավ տպավորություն է թողնում խոսելիս նաև քերականությանը տիրապետելը415։
Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր լեզվի լեզվական համակարգում առկա են որոշակի օրինաչափություններ, որոնց չիմացությունը կարող է ձախողել հաղորդակցման գործընթացը։ Այդ մասին են վկայում բանավոր խոսքային կարողությունների գնահատման գործընթացում առաջնային դիրք ունեցող լեզվական գիտելիքների ճշգրտությունը մատնանշող չափանիշները։
Ի դեմս բանավոր հաղորդակցության ստուգման ու գնահատման գործընթացում լեզվական գործոնների մշտակա առաջնահերթության՝ հարկ ենք համարում քննության առնել գերմաներեն երկխոսությունների՝ բանավոր ու գրավոր խոսքում սահմանագծվող հոգելեզվաբանական առանձնահատկությունները՝ գերմաներենը որպես օտար լեզու ուսումնասիրող (DSD I,DSD I Pro) դպրոցների չափորոշչում (Rahmenplan "Deutsch als Fremdsprache’’) սահմանված A2 մակարդակը նախանշող բանավոր հաղորդակցային կարողությունների, A2/B1 մակարդակի բանավոր (երկխոսության) քննության գնահատման չափանիշների, դասագրքերի երկխոսությունների ձայնագրությունների, գերմաներեն երկխոսության վերլուծությունների վերաբերյալ կատարված հետազոտություննների համակցված ուսումնասիրությամբ։ Որպես փաստական նյութ ենք ընտրել դասագրքերին կցված երկխոսությունների ձայնագրությունները, որոնք ընդգրկում են բազմաբնույթ թեմաների շուրջ ծավալվող իրավիճակային երկխոսություններ։ Կարծում ենք՝ հարելով բանավոր ինքնաբեր (spontan) խոսքին՝ այսպիսի ձայնագրությունները արժեքավոր կլինեն լեզվական կոմպետենցիայի բաղադրիչների (քերականություն, բառապաշար, հնչյունաբանություն) համալիր վերլուծության համար։
Քերականությու ն
Բանավոր խոսքին նվիրված մոդելների ուսումնասիրությունից բխում է, որ երկխոսական կոմպետենցիան (Gesprachskompenetenz) իր արտահայտումն է գտնում ոչ թե առանձին արտահայտությունների լեզվական տիրույթում, այլ լեզվական գործողության իրավիճակային պատշաճության մեջ:
Հոգելեզվաբանական տեսանկյունից խոսելը բարդ գործընթաց է, որտեղ առաջին պլան է մղվում հաղորդակցման ընթացքի բարդությունը։ Սահմանափակ
ժամանակահատվածում հարկ է միաժամանակ ուշադրությունը սևեռել այնպիսի ենթագործընթացների վրա, ինչպիսիք են՝ պլանավորումը, շարահյուսական կառուցումը, արտաբերումը, նախադասության հնչերանգը, բառապաշարի ընտրությունը416 ։
Մեթոդական գրականությունում իրարամերժ տեսակետներ են առկա՝ կապված օտարալեզու բանավոր խոսքի արդյունավետությունն ապահովող չափանիշներից
414 Dannerer M. Gesprochene Sprache und mundliches Interagieren im Gemeinsamen Europaischen Referenzrahmen. In: Fandrych/Thonhauser, 2008, S. 177-201, S.194.
415 Huneke H., Steinig W. Deutsch als Fremdsprache, Eine Einfuhrung, 2. Uberarbeitete und erweiterte Auflage, Erich Schmidt Verlag,Berlin 2000,S.82-83.
416 Krumm H. Die sprachlichen Fertigkeiten.isoliert-kombiniert-integriert:in Fremdsprache Deutsch, 20014, S.5-9, S.5.
189
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
սահունության (Flussigkeit) և ճշգրտության (Korrektheit) գերակայության հետ: Այդուհանդերձ, թվարկված երկու չափանիշների համակցված հաշվառումն ապահովող լեզվական գիտելիքների տիրապետումը միայն կապահովի լեզվի պատշաճ կիրառումը հաղորդակցման մեջ։ Իհարկե, այստեղ պետք է տարանջատել ճշգրիտ բանավոր խոսքը գրավորից։ Այս համատեքստում հարկ է հիշատակել լայն տարածում ունեցող երևույթը, երբ գերմաներենի' որպես օտար լեզվի դասին սովորողներից պահանջվում է շարահյուսորեն ավարտուն լիակատար նախադասություններով խոսել, պատասխանել հարցին ամբողջ նախադասությամբ։ Սակայն հանձին բանավոր խոսքի վրա անմիջական ներգործություն ունեցող հոգեբանական գործոնների՝ բազմապիսի առօրյա իրադրություններում ուշադրության, կենտրոնացման, քաջության, հուզարտահայտ– չականության, մոտիվացիայի, առօրյա իրավիճակներում հաղորդակցվելը ենթադրում են նախ և առաջ ինքնաբուխ խոսք՝ արտահայտված կարճ, պարզ զրույցների հերթագայությամբ։ Հատկանշական է այստեղ Շաթցի պնդումը, ըստ որի՝ բարդ նախադասությունները բանավոր հաղորդակցությունում կիրառելի չեն, քանի որ խոսողը մոռանում է նախադասության սկիզբը, ինչը ընդհատում է խոսքի կառուցվածքը: Մինչդեռ մի քանի բառից բաղկացած նախադասությունները առավել հարմար են հանպատրաստից խոսքում417 ։
Այս առումով վճռորոշ դեր ունի զեղչումների (Elipsen) գործածումը բնական իրադրային լեզվի ուսումնառության խթանման գործում։ Այս երևույթները, որպես կանոն, պակասի արտահայտում չեն, այլ երկխոսությունների իրագործումն ապահովող նախադրյալներ են418: Հարկ է ընդգծել, որ զեղչումների հիմնական կիրառությունը հիմնվում է լեզվի տնտեսման սկզբունքի վրա, ըստ որի՝ կարիք չկա ասել այն, ինչը ունկնդրի համար հասկանալի է համատեքստից419։ Երկխոսությունների
ձայնագրությունների վերլուծությունների արդյունքում ներկայացնենք առավել հաճախ հանդիպող զեղչումների տեսակները։
• Հնչյունաբանական սղումներ (Elision)
Արտաբերման մակարդակում հնչյունական սղումներն ի հայտ են գալիս մեծամասամբ կրճատ ձայնավոր e-ի դուրս մղմամբ ոչ շեշտվող վանկերում, Ich frag= maf20(ich frage mal), ինչպես նաև ei երկհնչյունի սղմամբ ein, eine անորոշ հոդերում, .... also =n bisschen eng?(also ein bisschen eng?)421 422
Հնչարտաբերական առանձնահատկություններով տարանջատվում են նաև բայ+es, դերանուն+es համակցումները (Verschleifung), Stimmt=s?(Stimmt es?) Machen Sie=s gut(Machen Sie es gut)422նաև կապ+հոդ(der,die,das) համակցումները, Nikcki:Ja, zu dumm furs Gymnasiumfur das Gymnasium)423:
• Ձևաբանական զեղչումներ
Հաճախադեպ են ենթակայի գործառույթ ունեցող ich, das, es դերանունների զեղչումները.
Z.Ferstehe-բացակայում է ich-ը
417Schatz H., Fernstudienangebot Germanistik, Deutsch als Fremdsprache:Fertigkeit Sprechen, Goethe-Institut, Munchen, 2006, S.33.
418Becker-Mrotzek M., Brunner G., Gesprachsanalyse und Gesprachsfuhrung. Eine Unterrichtsreihe fur die Sekundarstufe II, Radolfzell, 2006, S. 27.
419 Schwitalla J., Gesprochenes Deutsch.Eine Einfuhrung, Berlin (3. Aufl.) 2006, S.103
420 Hilpert S., Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S. 32.
421 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1) 2015, S.17.
422 Hilpert S., Niebisch D., u.a., Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S. 35.
423 Նույն տեղում, էջ 42
190
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
A:Ja, sieht echt lecker aus424.-զեղչված է es կամ das դերանունը
Վերոգրյալը մեթոդական գրականությունում սահմանվում է որպես իրավիճակային զեղչում (Ereigniselipse), երբ բացակայող անդամը իրավիճակից կարող է բացահայտվել424 425։
• Քերականական զեղչումներ
Զեղչումը արդյունավետ է ընդլայնված տեքստեր կառուցելիս։ Ինչպես վերը նշեցինք, գերմաներեն երկխոսություններին հարիր են կարճ կապակցումները, որոնք կարող են նույնիսկ մեկ բառով արտահայտվել։ Լայն տարածում ունեն ստորոգյալով, հատկապես sein օժանդակ բայով զեղչված հարց-պատասխանները։ Ընդգծենք, որ հաճախ հարցերում ստորոգյալներին զուգահեռ զեղչվում են հարցական դերանուններ, երբ նմանատիպ հարց վերևում հնչել է։
L: Und die anderen SuS in deiner Klasse?
F:Sie sind ganz okay.
A:Du nicht, Luisa?
L: Doch, ein bisschen schon.426
Առանձնահատուկ բազմազանություն են ապահովում պատասխան-արձագանքները։ Նրանց ինքնատիպությունը այն է, որ վերջիններս կախված են հարցի կառուցվածքից և բովանդակությունից, ինչպես օրինակ, երբ անհրաժեշտ չէ անվանել հարցում առկա բոլոր տարրերը պատասխանում427։
R:Hey Alter,alles klar?
A:Ja, und bei dir?428
Զգայի թիվ են կազմում ներկա վաղակատար (Perfekt) ժամանակաձևում օժանդակ բայի (haben, sein), նաև մոդալ բայերով (wollen...) կազմված նախադասություններում լիակատար բայի (Vollverb) զեղչումները։
B: Juhu,gewonnen!
F:Muss ich, Joachim?429
Տարածված ձևերից են նաև բայի անորոշ ձևով արտահայտված հորդոր-հրամանները: Psst, nichts sagen!430
Գերմաներեն երկխոսությանը ներունակ է նաև ստորադասական
նախադասության գլխավոր նախադասության զեղչումը։ Մեր դիտարկումներում այդպիսիք են քանի որ (weil), չնայած (trotzdem) շաղկապներով սկսվող երկրորդական նախադասությունները' դրսևորվելով որպես շարահյուսորեն ավարտուն միավոր։
N: Warum denn?
E: Weil du so riechst.
M:Trotzdem habe ich gewonnen.431
424 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2014, S.7.
425Gansel Ch., Textlinguistik und Textgrammatik/Ch. Gansel, F. Jurgens.-Gottingen:Vandenhoeck & Ruprecht, 2009. S. 184-188, S. 185.
426 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2014, S.5.
427 Филиппов К.А., Лингвистика текста и современный анализ устной речи: учеб. пособие. -СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2016. - 228 с. 168.
428 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2015, S.17.
429 Hilpert S., Niebisch D., u.a., Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S.23.
430 Նույն տեղում,էջ 36
431 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2015, S.17Hilpert S.,Niebisch D., u.a., Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S. 32.
191
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
Զեղչումներից զատ, գրավոր ու բանավոր խոսքի լեզվական ասպեկտի սահմանագիծը պարզորոշ ուրվագծվում է պատմողական նախադասություններում ստորոգյալի առաջադաս դիրքով (Verberststellung)՝ ինչ-որ տեղ արտացոլելով բացականչական նախադասության իմաստ։ Նման կառույցները բնորոշ են առաջին, երրորդ դեմքերին։
J: Boah, bin ich froh!
L: Oh Mann, war das haesslich! 432
Ըստ Շվիթալլայի՝ ստորոգյալի առաջին դիրքով շատ նախադասություններ հաստատում են ավելի սերտ կապ նախորդ նախադասության հետ433 ։ Արտաբերման յուրահատկությունից ելնելով՝ կարելի է պնդել, որ ստորոգյալի առաջադաս դիրքը պամանավորված է նաև իրավիճակը կամ գործողությունն ընդգծելու, խոսողի վերաբերմունքը ասույթի բովանդակության նկատմամբ արտացոլելու հետ՝ հաղորդելով հուզարտահայտչականություն։
Շարահյուսական կառուցվածքի տեսանկյունից առանձնակի կարևորում ենք պատմողական նախադասության շարադասությամբ (ենթակա+ստորոգյալ+խնդիր) կիրառվող հարցական նախադասությունները։ 434
F:Sie haben kein Zimmer frei? |435
Վերոնշյալ օրինակում հարցական նախադասության իմաստը պատկերանում է հարցական բարձրացող հնչերանգում (Intonation), հետևապես երկխոսության ստուգման ու գնահատման ժամանակ հարկ չէ որպես սխալ համարել նման շեղումները։ Կարելի է պնդել, որ այսպիսի շարահյուսական կառույցների գործածումը պայմանավորված է գերմաներեն գրավոր խոսքի կուռ քերականական կանոնների հետ, որոնց պահպանումը բանավոր խոսքի պլանավորման ու կառուցման փուլերի բարդության պայմաններում կարճ ժամանակում հաճախ հնարավոր չի լինում։
Նկատի առնելով երկխոսական հաղորդակցության հանպատրաստից և ոչ կայուն (fluchtig) բնույթը ժամանակի սղության, իրավիճակային տարբեր դրսևորումների, խոսողի հոգեբանահուզական վիճակի պայմաններում՝ հարկ է որպես զատորոշիչ գործոն վկայակոչել գերմաներեն երկխոսություններին հատուկ այլընտրանքային կառույցները: Որպես այդպիսիք՝ դիտարկվում են ընդլայնումները (Expansionen)436, որոնք շեղվում են գրավոր խոսքի չափանիշներից։ Ընդլայնումների դեպքում ավարտուն շարահյուսական կառույցը նոր խոսքային նյութի հավելմամբ ավելի մեծ կառույցի է վերածվում 437։
Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, (1)2015, S.17.
433 Schwitalla J., Gesprochenes Deutsch.Eine Einfuhrung, Berlin (3. Aufl.) 2006, S. 107.
434 Ինչպես գիտենք, գրավոր խոսքում առանց հարցական դերանունների (Was...) հարցական նախադասությունները սկսվում են ստորոգյալով, ինչպես օրինակ, Wollen wir spazieren gehen?
435 Hilpert S., Niebisch D., u.a., Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S.18.
436 Վերջինս մեթոդական գրականությունում արտահայտվում է նաև որպես աջակողմյան փոխադրում (Rechtsversetzung), որտեղ տարբերակվում են ետադաս դաշտ (Nachfeld) և նախադասության շրջանակում (Ausklammerung) ենթատեսակները։ Վեջիններիս ուսումնասիրումը առանձին քննության առարկա է։ Andersen Ch., Zur Nachfeldbesetzung in der gesprochenen Sprache. Eine Korpusuntersuchung, Erscheint in: Text im Kontext. Umea Studies in Language and Literature. 2011.
437 Dudenredaktion (Hg.) Duden: die Grammatik: unentbehrlich fur richtiges Deutsch. [Der Duden in 12 Banden. Das Standardwerk zur deutschen Sprache, Band 4]. Mannheim/Zurich: Dudenverlag,2009, S. 1211
192
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
Ելնելով այս աջակողմյան կառույցների (Rechtsversetzung) կիրառման
յուրահատկությունից' նպատակահարմար ենք գտնում համակարգել ընդլայնումների հետևյալ իմաստատարբերակիչ գործառույթները.
• Թվարկում-Տ:/^ habe schon Lampions gekauft* und Kerzen undLuftschlangen. 438
• Բայական անդամի լրացումների (պարագաներ, խնդիրներ) գործառույթ իրականացնող կապական խնդիրներ (Prapositionsobjekte)
S:Unddann mochte ich dekorieren-*mitBlumen M:Ich mochte...., *wegen meiner Ausnahme* 439.
• Համեմատություն-Anna hat das Ergebnis schneller ausgerechnet als alle anderen.440 441 442 443 444
• Տվյալներ. ծավալուն, բովանդակային առումով կարևոր նշանակություն ունեցող նախադասության անդամները նույնպես կարող են առանձնացվել.
Wir haben vorher gearbeitet, **verschiedene kleine Jobs.
Այսպիսի ձգվող ձևերի առկայությունը բացատրվում է նրանով, որ խոսողը ժամանակի սղության պատճառով չի կարողանում քննարկվող նյութի առանձին ասպեկտներ պլանավորման մեջ ներառել442: Աուերի բնորոշմամբ ընդլայնումները կարող են նոր լեզվական գործողություններ իրականացնել կամ արդեն սկսածներն էլ ձևափոխել443: Ուստի նմանօրինակ դեպքերում կարևորում ենք քաջության (Mut) գործոնը խոսքային հավելումներ իրականացնելիս՝ հաշվի առնելով գրավոր խոսքի քերականական կանոններից շեղվելու ռիսկը, որը չի դիտարկվի որպես ձախողում։
Բանավոր հաղորդակցության շարահյուսական բնութագրիչներից է կախյալ ստորոգյալի երկրորդ տեղի կառույցը (abhangige Verbzweitkonstruktion), որը կառուցվածքով հարում է վկայակոչում-արտահայտում (Referenz-Aussage-Struktur) և օպերատոր-սկոպուս (Operator-Skopus) կառույցներին444: Ներկայացնենք վկայակոչում-արտահայտում կառույցի օրինակ։
Tim:Aber allein joggen, ** das macht mir keinen Spafi.445
Aber allein joggen-ը, կրելով առանցքային շեշտադրումը, համարվում է վկայակոչում, որին das հարաբերական դերանունով հղում է կատարվում մնացած նախադասությանը կապակցելու համար:
Այսպիսով' այս կառույցի լեզվական ասպեկտը հենց երկբաղադրիչ լինելու չափանիշի մեջ է, նաև կախյալ արտահայտությունում բայի երկրորդ դիրքում լինելը:
8 Hilpert S., Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S.21.
439 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, 2014,S.19
440 Նույն տեղում, էջ 31:
441 Hilpert S., Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017,S.32
442 Zifonun G., Hoffmann L., Strecker B., Grammatik der deutschen Sprache, Band1-4. Berlin etc.: de Gruyter, 1997, S.1671.
443 Auer, P.„Increments and more. Anmerkungen zur augenblicklichen Diskussion uber die Erweiterbarkeit von Turnkonstruktionseinheiten“, in: Deppermann, A. / R. Fiehler / T. Spranz-Fogasy (Hgg.), Grammatik und Interaktion, Radolfzell: Verlag fur Gesprachsforschung, 2006a,S. 279-294,S.291
444 Այս կառույցները հանգամանալից քննարկել է Ֆիեհլերը: Վերջինս վկայակոչում-արտահայտում հասկացությամբ է բնորոշել ձախակողմյան կառույցերը (Linksversetzung), Fiehler
R. , Operator-Skopus-Strukturen, Erschienen in: Sprachtheorie und germanistische Linguistik Jg. 9,1999, H. 2, S. 169-193.Fiehler, R. Gesprochene Sprache - chaotisch und regellos? In: Denkler, Markus et al. (Hrsg.): Frischwarts und unkaputtbar. Sprachverfall oder Sprachwandel im Deutschen. Munster: Aschendorff, 2008,
S. 81-101.
445 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, 2014, S 31.
193
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
Օպերատոր-սկոպուս կառույցը ևս առանձնանում է երկբաղադրիչ լինելու հատկությամբ: Այստեղ նախադաս դիրքում դրված բառային միավորները (Einzellexeme) ասես ըմբռնման հաստատում են դիտվում մնացյալ ասույթի համար446 ։ Warte eine Sekunde, **ich schicke dir ein Foto447.
Կարևոր է մատնանշել, որ նախադաս անդամը տարբեր շարահյուսական կատեգորիաների կարող է պատկանել և տարբեր քերականական գործառույթներ ունենալ448:
Պարզորոշ երևում է, որ վերոբերյալ կառույցներում ձախակողմյան կապակցությունները իմաստաբանական, շարահյուսական առումով լիարժեք չեն և պետք է [րացվեն։
Հնչերանգային առանձնահատկություններից ելնելով՝ մատնանշենք, որ այսպիսի կառույցները մի կողմից խոսքի պլանավորումն են հեշտացնում, մյուս կողմից նախադաս կառույցի շեշտադրման միջոցով ունկնդիրներին հնարավորություն են տալիս հատուկ կենտրոնանալու հաջորդող ասույթի վրա։
Երկխոսության ոչ հաստատուն բնութագիրը երևան է գա[իս նաև սխալ մեկնարկում, դադարներում, կրկնություններում։ Կրկնությունների դեպքում մեծ դեր ունեն շեշտադրությունը, հնչերանգը՝ ընդգծելով արտահայտությունները449։
Anna:Ja, vier Semmeln, bitte!
Verkaufer: Semmeln’? ]450
Օրինակում կրկնությունը կիրառվում է որպես անակնկալ հարց՝ բարձրացող հնչերանգով արտահայտելով զարմանք։
Ընդհատումները գլխավորապես կախում ունեն արտահայտվողի
հոգեբանահուզական կարգավիճակից, բառերի փնտրումից։
L:Ach, ah, nichts. Sie sieht nur wirklich sympathisch aus und...
M:Also, das ist doch ...!451
Բացի վերոբերյալ բնութագրիչներից, քերականական մակարդակում գոյություն ունեն բանավոր խոսքի այլ տարբերակիչ գծեր ևս, ինչպես բայի ժամանակաձևերի հաճախականության առանձնահատուկ գծերը: Այսպես, երկխոսություններում
• ներկա ժամանակաձևը գերազանցում է անցյալ ժամանակաձևին,
• անցյալ ժամանակաձևերից գերակշռում է ներկա վաղակատարը (Perfekt), իսկ անցյալ կատարյալով (Prateritum) հանդիպում են միայն hatte, war, wollte, konnte բայերը,
• բազմադեպ են ըղձական եղանակով (Konjunktiv Prat.) կիրառվող հետևյալ լեզվական միավորները՝ wollte, konnte մոդալ բայերը, wurde+բայ կառույցները, hatte, ware օժանդակ բայերը452:
446 Fiehler R, Wo fangt der Satz an? Operator-Skopus-Strukturen in gesprochener und geschriebener Sprache, Cortes, Colette (Hrsg.): Satzeroffnung. Formen, Funktionen, Strategien, Tubingen: Stauffenburg, 2012 (Eurogermanistik 3). 31-44, S.31.
447 Hilpert S., Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S. 36.
448 Fiehler R., et al.,Eigenschaften gesprochener Sprache. Tubingen: Narr (= Studien zur deutschen Sprache 30). 2004, S. 252.
449 Schwitalla J., Gesprochenes Deutsch.Eine Einfuhrung, Berlin (3. Aufl.) 2006, 179.
450 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a, Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, 2014, S9.
451 Hilpert S., Niebisch D., u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber, 2017, S. 25.
452 Օրինակները՝ Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2015, Hilpert S., Niebisch D. u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,(1) 2017
194
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
Ակներև է նաև անուղղակի խոսքի գերակայությունը ուղղակի խոսքի նկատմամբ: Ընդ որում, անուղղակի խոսքն արտաբերվում է առանց որ (dass) շաղկապի' այսպիսով ունենալով վերը քննարկված կախյալ ստորոգյալի դիրք։ L:Frau Homburg hat gesagt, wir sollen den Aufsatz vorbereiten.453
Բարդ նախադասությունների գործածման տեսանկյունից հաճախ կիրառելի են պայմանի պարագա^™), ուղիղ խնդիր(dass) բարդ ստորադասական
նախադասությունները։ Ըստ որում, առավել հաճախակի կիրառվում է ածական+որ
(Adj.+dass) կառույցը։
Schon,dass du hier bist454 * 456 457.
Բառապաշար
Բառապաշարային գիտելիքները մեծ դեր ունեն բանավոր հաղորդակցության արդյունավետության գործում։ Անվիճելի է, որ ինքնաբուխ ու սահուն խոսքը ոչինչ այնպես չի խոչընդոտում, ինչպես բառի շուրջ մտորումը455 ։ Բանավոր խոսքի սահունության նախադրյալներից է առանձին արտահայտությունների
ավտոմատացումը, ինչն արտացոլվում է գլխավորապես կայուն կապակցություններում456 ։
Ա2 մակարդակում բառապաշարային գիտելիքներն ուղենշող չափանիշները վկայում են, որ բառապաշարը բավարարում է կոնկրետ ու ծանոթ առօրյա իրավիճակները լեզվական առումով հաղթահարելու համար։ Անմասն չի մնում տեսակետ արտահայտելու, հիմնավորելու, այլոց կարծիքներին արձագանքելու համար անհրաժեշտ պարզ արտահայտչամիջոցների տիրապետումը457։
Այս կապակցությամբ տեղին է դասակարգել կոնկրետ հաղորդակցային պահաջմունքների հաղթահարման գործում նշանակալի դեր ունեցող բանավոր փոխազդեցության սահունությունն ապահովող բազմաբնույթ հաղորդակցային նպատակներ արտահայտող կայուն բառ-կառույցները.
• Օպերատոր-սկոպուս կառույցում նախադաս դիրք ունեցող բառ-
կապակցություններ-und, denn, ubrigens, aber, ehrlich gesagt, Mal sehen, zum Beispiel...
• Հարցական նախադասություններում ետադաս դիրքում որպես հավելում գործածվող գլխավորապես հաստատում արտահայտող բառ-կապակցություններ-nicht wahr?,oder?,Verstehen Sie?
• Գնահատում, կարծիք արտահայտող կապակցություններ-Am lustigsten finde ich..., ich denke,dass... ,ich glaube,dass...
• Տարաբնույթ արձագանք արտացոլող արտահայտություններ- Ja,genau, das stimmt nicht, վերաբերականներ, ձայնարկություններ-Na, Klar, Boah
• Մատնանշում արտահայտող բառեր (Deixis)458- hier, heute, hochstens, die,der,das, die Frau da druben. 459
453 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber, 2014,S.15
454 Նույն տեղում, էջ 27:
455Schatz H., Fernstudienangebot Germanistik, Deutsch als Fremdsprache:Fertigkeit Sprechen, Goethe-Institut, Munchen, 2006, S. 56.
456 Aguado K.:),. Kognitive Konstituenten mundlicher Produktion in der Fremdsprache: Aufmerksamkeit, Monitoring und Automatisierung.“ In: Fremdsprachen Lehren und Lernen (FLuL), 32: 2003, S.11-26, S. 21.
457 Bausch, Karl-Richard (Vorsitz), Rahmenplan „Deutsch als Fremdsprache“ fur das Auslandsschulwesen,Koln, den 7. September 2009.
458 Իմոն առանձնացնում է տեղի, ժամանակի, սաստկացնող իմաստ (Intensifikatoren) արտահյատող այսպիսի ցուցական բառեր: hier, heute,gestern (extrem, absolut, total, ehrlich, ganz
195
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
Ասվածի լույսի ներքո հարկ ենք համարում ընդգծել գոյականին փոխարինող der, die, das հարաբերական դերանունների բազմադեպ կիրառությունը բանավոր հաղորդակցությունում։ Կարծում ենք՝ վերջիններս ևս խոսքի տնտեսման հետևանք են, երբ նախորդ մտքում հիշատակվել է տվյալ գոյականը։ Ich nehme die’ hier460. Հնչյունաբանություն
Հալի բնորոշմամբ խոսելիս կարող ենք խուսափել բառերից և քերականական կառույցներից, որոնց չենք տիրապետում, բայց արտասանությունից խուսափել չենք կարող461:
Իրադրային երկխոսություններում, որոնցում պարզ, անկեղծ հաղորդակցումն է գերակայում, նշանակալից է հուզականությունը՝ դրսևորվելով համապատասխան հնչերանգային ու հարալեզվական միջոցներով։ Առօրյա-խոսակցական
երկխոսություններին ներունակ են դադարները (Sprechpausen), ձայնի բարձացման (Tonhohe) փոփոխությունները, խոսելու միջին արագությունը (Sprechgeschwindigkeit)։ Թերևս հենց հնչերանգային միջոցներն են նպաստում, որ խոսակիցը հասկանա դադարներով, ոչ ավարտուն խոսքը։ Գաղտնիք չէ, որ հնչերանգը պայմանավորված է խոսողի հաղորդակցական նպատակադրումներով, ասույթի կառուցվածքային հատկանիշներով, բառային-քերականական միջոցների գործածմամբ։ Ըստ որում, բարձր հնչերանգը բացի հարցական նախադասությունից (վերջինս քննարկվեց վերևում), պայմանավորված է նաև նոր տեղեկույթով՝ արտահայտվելով տարբեր զգացական նշույթներով և հաղորդելով համապատասխան հուզարտահայտչականություն:
L: Na**, das ist doch ’prima! f 462
Doch եղանակավորող մասնիկը նպաստում է ձայնի բարձրացմանը՝ միաժամանակ արտահայտելով հիացմունք։ Հարկ է մատնանշել նաև Na ձայնարկությունից հետո խոսելու դադարը։ Փաստենք, որ այսպիսի նախադասություններում հնչերանգի բարձրացմանը նպաստում է բազմապիսի եղանակավորող նույթների կիրառումը։
Բարձր հնչերանգի և հուզարտահայտչականության որոշիչ դերի մասին են վկայում նաև ստորոգյալի առաջին դիրքով արտահայտված կառույցները։ L:Oh Mann**, war ’das haesslich!] 459 460 461 462 463
Նման կառույցներում մերթ շեշտվում են ենթակաները, մերթ մակբայները։
Ասույթի տարբերակման, իմաստային նշանակության շեշտադրման տեսակետից ուշագրավ են հնչերանգային դադարներով հարուստ ձախակողմյան և աջակողմյան կառույցներով, կոչականով, ձայնարկությունով արտահայտված նախադասությունները։
Opa: Das erste Mal 1999 hier in Deutschland, ** da hat es dich noch gar nicht gegeben.
M: Ich mochte hier bleiben, * wegen meiner Ausnahme
L:Vor ein paar Wochen hattest du in Englisch eine Funf **richtig? ]
K: Na*, ’Gunther, ** was ist denn los mit dir? 464
klar...), Imo, W., Ad-hoc Produktion oder Konstruktion Verfestigungstendenzen bei Inkrement-Strukturen im gesprochenen Deutsch. In A. Lasch & Ziem, A. (Hrsg.), Konstruktionsgrammatik III. Aktuelle Fragen und Losungsansatze Tubingen: Stauffenburg, 2012, S. 239-254.
459 Օրինակները' Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2014, Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2015, Hilpert S., Niebisch D. u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,(1) 2017.
460 Hilpert S.,Niebisch D. u.a.,Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,(1) 2017,S.26
461Hall,Ch.,Natunen M.,Fuchs B.,Freihoff R., Deutsche Aussprachelehre:Ein Hand-und
Ubungsbuch fur Sprechrn des Finnischen,Finnlectura, Helsinki,1995,S.14
462 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.1 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2014,S.28
463 Georgiakaki M., Seuthe Ch., u.a., Beste Freunde: Kursbuch A2.2 Deutsch fur Jugendliche, Munchen, Hueber,(1) 2015, S.30.
196
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
Ընդգծենք, որ ընդլայնումների դեպքում խոսելու դադարի տևողությունը փոփոխական է' արտահայտված երկար կամ կարճ դադարներով։
Վերոգրյալի համաձայն՝ կարելի է արձանագրել, որ խոսքի տարանջատման, բառի առանցքային իմաստը ընդգծելու համար էական դեր ունեցող մեղեդայնությունը, բառի շեշտադրության ճշգրտությունը օժտված են իմաստաբանական-շարահյուսական և խոսքի եղանակավորման ներուժով։
Այսպիսով' ամփոփելով բանավոր հաղորդակցման լեզվական գործոնների ուսումնասիրությունը՝ կարող ենք ընդգծել գերմաներեն երկխոսությունների ինքնատիպ շարահյուսական կառուցվածքը՝ պայմանավորված խոսքի վերարտադրման գործում վճռորոշ դեր ունեցող հոգեբանական գործոններով։ Անշուշտ, կարճ ժամանակում հաղորդման կառուցման, փոխադրման և իրականացման փուլերի հաղթահարումը փոխկապակցված է նաև ինտերակտիվ ու մշակութային ասպեկտների հետ։ Ներկայացված գերմաներեն բանավոր հաղորդակցության հոգելեզվաբանական բնութագրիչների հաշվառումը էական դեր ունի բանավոր խոսքի ուսուցման և ուսումնառության արդյունավետության բարձրացման գործում։ Հատկապես օտար լեզվով կենդանի շփման այժմեական մոտեցման գերակայությունը ենթադրում է հաշվի առնել օտարալեզու սահուն և ճշգրիտ, ինքնաբեր զրույց վարելու համար անհրաժեշտ գործիքակազմը, ինչը էականորեն տարբերվում է գրավոր խոսքի բնութագրական առանձնահատկություններից։
Գերմաներեն երկխոսությունների հոգելեզվաբանական հայեցակերպի այսպիսի ուսումնասիրությունը ենթադրում է վերը նկարագրված բնորոշիչների համապարփակ ընդգրկում բնական բանավոր խոսքի զարգացմանը նպատակաուղղված նոր մոտեցումներով ուսուցման, գնահատման մեթոդիկայի մշակման գործում:
Պայմանական հնչյունական նշաններ464 465 *-կարճ ընդմիջում **-երկար ընդմիջում |- բարձրացող հնչերանգ ’- շեշտադրում
= հնչյունների համակցում, սղում
THE PSYCHOLINGUISTIC CHARACTERISTICS OF GERMAN DIALOGUES
LUSINE SOGHOMONYAN
Brusov State University,
Chair of Pedagogy and Language Teaching, Ph.D. Student,
Yerevan, Republic of Armenia
The aim of the current article is to study the psycho-linguistic peculiarities of German dialogues in communicative situations (based on audio materials of German textbooks Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2).
464 Hilpert S., Niebisch D. u.a., Schritte Plus Neu:3+4 Niveau A2, Hueber,(l) 2017, S.32.
465 Պայմանական նշաններն ընտրվել են Ֆիեհլերի' բանավոր խոսքի վերլուծությունների համար առաջադրված նշաններից, Fiehler R., Die Vielfalt der Besonderheiten gesprochener Sprache -und zwei Beispiele, wie sie fur den DaF-Unterricht geordnet werden kann: Gesprachspartikeln und Formulierungsverfahren, Erschienen in: Imo, Wolfgang/Moraldo, Sandro M. (Hrsg.): Interaktionale Sprache und ihre Didaktisierung im DaF-Unterricht. Tubingen: Stauffenburg, 2015. S. 23-43.
197
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(7), 2020
The objectives are as follows: to study the theoretical foundations of German spoken language from the linguistic point of view, to discuss the rules and conditions that provide an authentic conversational speech, to reveal the psycholinguistic features of German dialogues based on their structural-syntactic analysis.
The study was carried out with the use of the following methods: abstraction, comparison, analysis, deduction.
The article analyzes the dialogues as purposeful, spontaneous actions corresponding to the real situation of communication.
Within the framework of communicative-linguistic competence and the psychological factors the analysis of the dialogues, makes it possible to distinguish structural-syntactic structures with various functions, differentiated in written and oral speech.
As a result of the study the linguistic structures with various communicative goals are revealed and coordinated, expressed in lexical-grammatical and phonetic aspects with semantic-syntactic potential.
Keywords: oral communication, spontaneous speech, linguistic knowledge, psychological factors,syntactic structures.
ПСИХОЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ ДИАЛОГОВ В НЕМЕЦКОМ ЯЗЫКЕ
ЛУСИНЕ СОГОМОНЯН
аспирант кафедры педагогики и методики преподавания языков ГУ им. В. Брюсова, г.Ереван, Республика Армения
Целью данной статьи является изучение психолингвистических особенностей немецких диалогов в коммуникативных ситуациях (на аудиоматериалax учебников немецкого языка Beste Freunde A2.1/A2.2, Schritte Plus neu A2).
В задачи исследования входит: изучение теоретических основ немецкой устной речи с лингвистической точки зрения, обсуждение правил и условий, обеспечивающиx разговорную аутентичную речь, выявление психолингвистических особенностей немецких диалогов на основе структурно-синтаксического анализа диалогов.
Исследованда проводитесь с помощью следующих методов: абстракция,сравнение, анализ, дедукция.
В статье анализируются диалоги как целенаправленные спонтанные действия, соответствующиe реальной ситуации общения.
Анализ диалогов в рамках коммуникативно-лингвистической компетенции с учетом психологических факторов позволяет четко различать структурно-синтаксические структуры с различными функциями, разграниченньш в письменной и устной речи.
В результате исследования выявлены и скоординированы лингвистические структуры, отражающда различные коммуникативные цели, выраженные в лексико-грамматическом и фонетическом аспектах с семантико-синтаксическим потенциалом.
Ключевые слова: устная коммуникация, спонтанная речь, языковые знания,
психологические факторы, синтаксические структуры.
198
