CC BY
30
o >
0
01
0¿ LJÜ 0£ ZD O O
_l
<
o z
X
o
LU
I—
>-
Q1 <
ÍO <
-J
O ■O
X LU I—
O
o >
PREGLEDNI CLANCI REVIEW PAPERS
MOGUCI PRAVCI RAZVOJA LOGISTIKE ELEKTRONSKOG I ELEKTRICNOG OTPADA U SISTEMU ODBRANE
Dragutin V. Jovanovic
Visoka skola strukovnih studija - Beogradska politehnika, Beograd
DOI: 10.5937/vojtehg61-3171
OBLAST: logistika
VRSTA CLANKA: pregledni clanak
Sazetak:
Sistem odbrane (Ministarstvo i Vojska Srbije), kao slozeni organi-zacioni a u pojedinim segmentima i tehnicko-tehnoloski sistem, po pri-rodi svoga funkcionisanja opremljen je znatnom kolicinom elektronske i elektricne opreme i ureúaja. Takva oprema i ureúaju tokom eksploa-tacije, nakon odreúenog vremena, gube svoje projektovane funkcije, postaju neupotrebljivi i prelaze u kategoriju elektricnog i elektronskog otpada, sa kojim treba pravilno postupati.
U radu se sagledavaju problemi i moguci pravci razvoja i reali-zacije logistike elektricnog i elektronskog otpada nastalog u sistemu odbrane, kao logistike otpadnih materijala, odnosno povratne logistike otpada, koja je posmatrano u uzem smislu, deo sistema upravlja-nja otpadnim materijalima. Pod logistikom elektricnog i elektronskog otpada u sistemu odbrane, za potrebe ovog rada, posmatra se proces planiranja, organizacije, kontrole i realizacije tokova, procesa i aktivnosti elektricnih i elektronskih otpadnih materijala od mesta nji-hovog nastanka do mesta smestaja, preko sakupljanja i transporta do krajnjeg odredista (mesta: tretmana, reupotrebe, deponovanja i uni-stenja) sa ciljem zadovoljenja zahteva svih zainteresovanih strana uz minimalne troskove.
Kljucne reci: sistem odbrane, elektricni i elektronski otpad, logistika.
e-mail: [email protected]
Uvod
Sistem odbrane je deo drustvenog sistema koji je ujedno korisnik izuzetno velike kolicine elektricnih i elektronskih proizvoda (ure-daja i opreme). Takvi proizvodi nalaze se u svim segmentima sistema od upravnih struktura do jedinica Vojske. Elektricni i elektronski uredaji i oprema su oni proizvodi kojima je za rad potrebna elektricna energija ili elektromagnetsko polje, kao i oprema za proizvodnju, prenos i merenje struje ili jacine elektromagnetskog polja. Pripadaju kategorijama uredaja i opreme za energetsko obezbedenje, administrativno poslovanje, infor-maticko i komunikaciono obezbedenje, naoruzanje jedinica i slicno.
Tokom upotrebe elektricnih i elektronskih uredaja i opreme eksploa-tacioni resursi se trose, pojedine tehnicke karakteristike se degradiraju, oprema gubi svoju funkciju i upotrebnu vrednost. Vremenom sistem uvo-di novu elektricnu i elektronsku opremu i uredaje, stvarajuci time odrede-nu kolicinu opreme koja, u konkretnim uslovima, postaje neupotrebljiva odnosno postaje otpad. U klasicnom smislu elektronskim i elektricnim ot-padom (E-otpad) smatraju se elektricni i elektronski uredaji i oprema koji su izgubili svoju upotrebnu vrednost i koje vlasnik zeli da odbaci. Speci-ficnost elektronskog otpada je njegova slozenost i brzina kojom elektro proizvodi zastarevaju i bivaju zamenjeni novim. Vecina tog otpada spada u opasan otpad zbog karakteristika komponenti koje sadrzi. Proizvodac ili uvoznik elektricnih ili elektronskih proizvoda duzan je da identifikuje reci-klabilne komponente tih proizvoda.
U cilju pravilnog postupanja sa E-otpadom koji se generise u siste-mu odbrane potrebno je uspostaviti efikasne logisticke povratne sisteme.
Zakonska regulativa i evropske inicijative u oblasti upravljanja elektronskim i elektricnim otpadom
Kolicina i brzina nastajanja E-otpada, kao i njegova stetnost po oko-linu inicirali su donosenje odgovarajuce pravilske regulative, koja treba da doprinese sto pravilnijem postupanju sa njime. S tim ciljem Evropska unija je tokom 2003. godine usvojila dve direktive:
- Direktiva 2002/96/EZ Evropskog parlamenta i Saveta Evrope od 27.01.2003. godine o upravljanju elektricnim i elektronskim otpadom (WEEE - Waste from Electrical and Electronic Equipment) i
- Direktiva 2002/95/EZ Evropskog parlamenta i Saveta Evrope od 27.01.2003.godine o ogranicenjima upotrebe opasnih supstanci u elek-
X
o >
CO
o (N
0¿ LJÜ 0£ ZD O O
_l <
o
X
o
LU
I— >-
Q1 <
I—
S2
CO <
-J
O ■O
X LU I— O
o >
tronskim i elektricnim uredajima (RoHS - Restriction of the use of hazardous substances).
Te dve direktive su postale vazece u EU od 1.7.2006. godine i bilo je predvideno da od tog datuma bilo koji proizvod koji ne zadovoljava kriteri-jume ovih direktiva nece moci biti prodat u zemljama EU. Kao krajnji datum do kog su se sve kompanije, koje zele da prodaju svoje proizvode na trzistu EU, morale registrovati u svakoj od zemalja clanica kao snabdeva-ci elektronskom opremom, bio je 13.8.2005. godine. Ova registracija je obuhvatala detaljan plan o tome da se svaka kompanija povinuje zahtevi-ma Direktive WEEE.
Direktiva WEEE je tako koncipirana da tezi da poboljsa upravljanje E-otpadom i da podstakne proizvodace da proizvode uredaje imajuci u planu njihovu reciklazu. Svrha ove Direktive u prvom redu jeste preventiva u postupanju sa E-otpadom, usmerena na dodatnu ponovnu upotrebu, reciklazu i ostale oblike obnavljanja kako bi se smanjilo odlaganje ovakve vrste otpada. Takode, ona nastoji da poboljsa ekoloske performanse svih ucesnika angazovanih u zivotnom ciklusu proizvoda (proizvodaca, distributee, potrosaca i ostalih koji su direktno ukljuceni u tretman E-otpada). Kljucni deo te Direktive jeste da su proizvodaci odgovorni u vezi sa tro-skovima sakupljanja, obnavljanja, reciklaze i sveukupnog tretmana E-ot-pada.
Direktiva RoHS dopunjuje Direktivu WEEE ogranicenjem kolicina potencijalno opasnih materijala sadrzanih u elektronskim i elektricnim aparatima.
Direktiva WEEE tezi da poboljsa postupke upravljanja E-otpadom
kroz:
- selektivno prikupljanje E-otpada pomocu odgovarajucih sistema, koji cuvaju integritet uredaja i njihove potencijale za obnavljanje;
- stopu sakupljanja koju mora dostici svaka clanica, a koja iznosi ce-tiri kilograma E-otpada po stanovniku godisnje;
- individualnu odgovornost proizvodaca;
- stope ponovne upotrebe, reciklaze i obnove koje se krecu od 50% do 80%, u zavisnosti od razmatrane kategorije uredaja, i moraju biti za-dovoljene od strane proizvodaca elektronskih uredaja;
- odredbu pruzanja informacija krajnjim korisnicima cije je ucesce kljucno za postizanje visoke stope sakupljanja i reciklaze;
- obelezavanje pakovanja, kao i pruzanje informacija postrojenjima za tretman (uvazavajuci sastav i strukturu elektricnih i elektronskih proizvoda).
Direktiva WEEE definise 10 kategorija elektricne i elektronske opre-me koje su obuhvacene Aneksom I, tabela 1.
Tabela 1 - Kategorije i vrste elektricnih i elektronskih uredaja obuhvacenih direktivom WEEE Table 1 - Categories and types of electrical and electronic devices encompassed by the
WEEE directive
CD CD I
oo
Redni broj Kategorija elektricnih uredaja Lista proizvoda obuhvacenih kategorijom
1. Veliki kucni aparati (bela tehnika) Veliki uredaji za hladenje; frizideri; zamrzivaci; masine za ves, susenje vesa, sudove; mikrotalasne rer-ne; ostali uredaji za pripremu hrane; elektricni grejni uredaji, radijatori; ventilatori; klima uredaji; ostala oprema za klimatizaciju i ventilaciju.
2. Mali kucni aparati Usisivaci; oprema za ciscenje, sivenje, pletenje, tkanje; pegle; aparati za odrzavanje odece; tosteri; elektricni nozevi; aparati za sisanje, brijanje, susenje kose, pra-nje zuba, masazu i ostali aparati za negu tela; rucni i zidni satovi; druga oprema za merenje, pokazivanje i obelezavanje vremena; vage; brusilice, friteze.
3. IT i telekomunikaciona oprema RS racunari; laptop racunari; stampaci; oprema za kopiranje; el. masine za pisanje; rucni i stoni digi-troni; ostala oprema za sakupljanje, cuvanje, obra-du, prezentaciju ili komunikaciju elektronskim sred-stvima; teleksi; telefoni; telefonske garniture i ostala sredstva za prenos zvuka, slika i ostalih informa-cija preko telekomunikacionih uredaja.
4. Potrosacki elektronicki uredaji TV aparati; radio aparati; kamere; muzicki instrumenti; Hi-Fi uredaji i ostali proizvodi za snimanje i reprodukciju zvuka, slike, ukljucujuci signale i ostale tehnologije za distribuciju zvuka i slike, a ne pri-padaju telekomunikacionim tehnologijama.
5. Uredaji za osvetljenje Fluoroscentne lampe sa izuzetkom opreme za osvetljenje u domacinstvima i ostali uredaji za kon-trolu rasipanja svetlosti izuzev obicnih sijalica.
6. Elektricni alati sa izuzet-kom velike stacionarne industrijske opreme Busilice; testere; uredaji za obrtanje, mlevenje, sivenje, secenje, busenje, brusenje, savijanje i slicne procese obrade drveta, metala i ostalih materijala; alati za zakucavanje, zakivanje, odvrtanje pokretnih zaki-vaka, eksera, vijaka i slicno; alati za lemljenje, zavari-vanje; oprema za prskanje i ostale tretmane tecnim i gasovitim materijalima; ostali bastenski uredaji.
7. Igracke, sportska i rekre-ativna oprema za zabavu Elektricni vozovi; kola; video igre; racunari za bici-klizam, ronjenje, trcanje; poker aparati.
8. Medicinski aparati Oprema za radioterapiju, kardiologiju, dijalizu; plucni ventilatori; zamrzivaci; oprema u nuklearnoj medicini; ostali uredaji za detektovanje, sprecava-nje, pracenje bolesti, povrede ili invaliditeta.
9. Kontrolni i merni instrumenti Detektori dima; termostati; uredaji za merenje tezi-ne ili uredaji za podesavanje u laboratorijama.
10. Automatski aparati siroke namene Aparati za tople napitke; tople-hladne limenke ili boce; bankomati; svi uredaji koji automatski isporu-cuju bilo koju vrstu proizvoda.
Pre stupanja na snagu Direktive WEEE, nekoliko zemalja je defini-salo nacionalne zakone i organizovalo sisteme upravljanja E-otpadom.
X
o >
CO
o <N
C¿ LJÜ 0£ ZD O O
_l <
o
X
o
LU
I— >-
Q1 <
I—
S2
OT <
-j
O ■O
X LU I— O
o >
Neka svetska iskustva u postupanju sa elektricnim i elektronskim otpadom
Sistemi upravljanja E-otpadom organizovani u razvijenijim zemljama Ev-rope i sveta razlikuju se s obzirom na razlicite situacije i nacionalne filozofije u pogledu E-otpada (American Society for testing amd Materials, 1981). Kao sto je navedeno, WEEE direktiva ostavlja prostora zemljama clanicama da same projektuju nacine upravljanja E-otpadom. Nacionalna iskustva pruzaju spektar mogucnosti, a pogotovo je znacajna podela odgovornosti unutar logi-stickih operacija i finansiranje upravljanja E-otpadom. Tako su Braun Gmbh (Nemacka), Electrolux AB (Svedska), Hewlett Packard Co (SAD) i Sony (Japan) osnovali u decembru 2002. godine ERP (European Recycling Platfor) kako bi se prilagodili Direktivi WEEE koja definise panevropski sistem saku-pljanja i reciklaze na najefikasniji nacin za potrosace, industriju i zivotnu sredi-nu. Takode je u maju 2005. godine osnovana i EARN (European Advanced Recycling Network) koju cine pet najvecih reciklaznih kompanija Evrope: Co-olrec, STENA Technoworld, Indumetal, Electrocycling i Ecotronics.
Ono sto je zajednicko ovim sistemima upravljanja E-otpadom je da postoje tri primarna kanala za skupljanje E-otpada:
- komunalna mesta za sakupljanje,
- maloprodajni objekti i
- direktan povratak proizvodacu.
Vecina sistema je organizovana oko vec postojecih komunalnih mesta za sakupljanje otpada. Postoji velika raznolikost u kolicini prikuplje-nog i tretiranog elektricnog i elektronskog otpada iako su u obzir uzete razlicite kategorije uredaja i velicina populacije.
Sto se tice ukupne kolicine prikupljenog i tretiranog elektricnog i elektronskog otpada, kompanija El Kresten (Svedska) je opsluzila najve-cu kolicinu u 2002. godini (75.000 tona) sto je jednako 8,4 kg po glavi stanovnika. Kompanija ICT Milieu (Holandija), koja radi samo sa odrede-nim kategorijama proizvoda, sama je sakupila 9.462 tona, sto iznosi 0,6 kg po stanovniku. Svedska sakuplja najvecu kolicinu otpada, skoro 11 kg po stanovniku, slede je Norveska i Svajcarska koje su uspele da sakupe 8 kg po stanovniku, zatim Belgija, Danska i Holandija koje trenutno skupljaju od 4 kg do 5 kg E-otpada po stanovniku godisnje.
Prosecni direktni troskovi sakupljanja i tretmana E-otpada se krecu od 0,35 €/kg u Holandiji do 0,64 €/kg u Svajcarskoj. Ove razlike u cena-ma oslikavaju razlicite troskove rada, podrucja proizvoda, standarde reciklaze i geografske karakteristike.
Pored kvantitativnih mera definisane su i razlicite kvalitativne mere za upravljanje E-otpadom:
- ekoloski prihvatljiv tretman (Danska),
- adekvatna obrada u skladu sa propisima (Norveska),
- pre prethodnog tretmana otpada nema odlaganja na deponije (Svedska, Svajcarska),
- minimum standarda za tretman, obnovu metala i insineracije hemi-kalija koje ne mogu biti obnovljene (Svajcarska),
- razdvajanje aparata na one koji mogu biti ponovo upotrebljeni i one koji ne mogu (Belgija).
Vecina zemalja je razvila mesane WEEE menadzment sisteme za-snovane na postojecim komunalnim sistemima upravljanja otpadom, u kojima komunalne vlasti organizuju sakupljanje E-otpada iz domacinsta-va kao i upravljanje kontejnerskim parkovima i ostalim mestima sakuplja-nja, dok ih proizvodaci recikliraju i obraduju.
Uloga maloprodajnih objekata i distributera varira u sirokom spektru od zemlje do zemlje._ Lanac trgovine je, na primer, glavni lanac (kanal) za povra-tak E-otpada u Svajcarskoj, gde su maloprodajni objekti identifikovani kao glavne tacke za pristup vracenoj opremi u zavisnosti od njene mogucnosti za reciklazu i ponovnu upotrebu. U Norveskoj je pri sakupljanju E-otpada zako-nom dodeljena veoma vazna uloga distributerima i maloprodajnim objektima.
U Belgiji 80% tacaka sakupljanja su mesta prodaje proizvoda, ali ona uspeju da prihvate 25% od ukupne kolicine sakupljenog E-otpada, dok ko-munalna mesta za sakupljanje otpada (20%) preuzimaju 75% E-otpada. U Holandiji kanali distribucije (maloprodajni objekti i distributivni centri) sa-kupe oko 13% od ukupne kolicine sakupljenog E-otpada. Maloprodajni objekti imaju pristup reciklaznim parkovima i RTS (Regional Transfer Station) za male kolicine E-otpada. Izuzev Svajcarske, ovi sistemi su finansirani od:
- poreza lokalnih vlasti na komunalnu infrastrukturu i
- potrosaca sve dok se u obzir uzimaju troskovi sortiranja, reciklaze i odlaganja.
Tabela 2. pokazuje podelu odgovornosti izmedu proizvodaca i javnih preduzeca u pojedinim zemljama EU.
Tabela 2 - Podela odgovornosti izmedu komunalnih organa i proizvodaca Table 2 - Distribution of responsibility among utility services and producers
Zemlja Sakupljanje i sortiranje do mesta za sakupljanje Reciklaza
Upravljanje Finansiranje Upravljanje Reciklaza
Danska Komunalne vlasti Komunalne vlasti Komunalne vlasti Komunalne vlasti
Belgija, Holandija, Svedska Komunalne vlasti Komunalne vlasti/proizvodaci Proizvodaci Proizvodaci
dD
Zemlja Sakupljanje i sortiranje do mesta za sakupljanje Reciklaza
Upravljanje Finansiranje Upravljanje Reciklaza
Norveska Komunalne vlasti/ malopro-dajni objekti/ distribucija Komunalne vlasti/ maloprodajni objekti/ distribucija Proizvodaci Proizvodaci
Svajcarska Proizvodaci - maloprodajni objekti Proizvodaci - maloprodajni objekti Proizvodaci Proizvodaci
U Belgiji, Svedskoj i Holandiji troskovi sakupljanja pokrivaju se razlicitim ugovorima proizvodaca i komunalnih vlasti. Proizvodaci pokrivaju deo tro-skova transporta od komunalnih mesta sakupljanja do RTS ili finansiraju rad komunalnih postrojenja (npr. obezbedenje specijalnih kontejnera)
Tabelom 3. data su dostignuca izabranih sistema sakupljanja u pet evropskih zemalja u zavisnosti od porekla sakupljenog E-otpada. Sistemi upravljanja u Svedskoj, Svajcarskoj, Danskoj i Norveskoj su zajednicki za sve kategorije E-otpada, bez obzira da li on potice iz domacinstava ili iz drugih izvora.
Tabela 3 - Dostignuca postojecih sistema Table 3 - Results of the existing systems
Belgija Holandija Norveska Svedska Svajcarska
Stopa sakupljanja (masa po stanovniku) 3,5 kg 2002. god. 4,13 kg 2000. god. 7,9 kg 2001. god. 7 kg 2001. god. 8 kg 2002. god.
Poreklo sakupljenog otpada domacin-stvo domacin-stvo domacin-stvo i ostalo domacin-stvo i ostalo domacinstvo i ostalo
Poredenje razlicitih sistema upravljanja E-otpadom zavisi od mnogih faktora, a pre svega od:
- starosti sistema,
- vrste E-otpada koji se sakuplja,
- pokrivenosti geografskog podrucja sistemima i slicno.
Kod nas nadlezno ministarstvo blize propisuje listu elektricnih i elek-tronskih proizvoda, mere zabrane i ogranicenja koriscenja elektricne i elektronske opreme koja sadrzi opasne materije. Pri stavljanju u promet moze se zabraniti ili ograniciti koriscenje nove elektricne i elektronske opreme koja sadrzi olovo, zivu, kadmijum, sestovalentni hrom, polibro-movane bifenile (PBB) i polibromovane difenil etre (PBDE).
Osnovne logisticke karakteristike elektronskog i elektricnog otpada
Elektronski i elektricni otpad prema Katalogu otpada razvrstan je u grupu sa indeksnim brojem otpada 16 02 00 i 20 01 00.
Elektronski i elektricni otpad je postao problem velikih razmera zbog dve glavne karakteristike:
- E-otpad je opasan, jer sadrzi preko hiljadu razlicitih supstanci, od kojih su mnoge otrovne i stvaraju ozbiljno zagadenje prilikom odlaganja i
- E-otpad se stvara velikom brzinom u izuzetno velikim kolicinama.
E-otpad je jedan od najvecih globalnih svetskih problema, posmatra-
no sa stanovista ekologije i ocuvanja zivotnog prostora. Specificnost E-ot-pada je njegova slozenost i brzina kojom elektro proizvodi zastarevaju i bivaju zamenjeni novim. Brz razvoj tehnologije doprineo je da potrosaci retko kad odnose neispravne aparate na popravku, vec ih jednostavno zamenjuju novim, jer je to jednostavnije i vrlo cesto jeftinije. Prosecni zi-votni vek racunara se smanjio sa sest godina na samo dve.
Vecina korisnika mobilnih telefona kupuje nove aparate svake dve godine. Pri tome veliki broj starih aparata zavrsi kao otpad, a cak 90% mase materijala moze se iskoristiti i ponovo upotrebiti. Takode, baterije koje predstavljaju 15% do 30% mase telefona mogu znacajno naskoditi zivotnoj sredini. Posledice su dvostruke: bacanje mobilnog telefona znaci i bacanje vrednih metala (paladijuma i zlata), a ovakav otpad zagaduje okolinu, jer se oslobadaju pomenute toksicne materije. Brojni istroseni elektro proizvodi predstavljaju deo komunalnog otpada i ukoliko se sa nji-ma nepravilno postupa postaju opasni zbog svoje toksicnosti.
Medutim, zbog nacina funkcionisanja postojecih sistema sakupljanja otpada, skoro 90% E-otpada zavrsava na deponijama ili postrojenjima za insineraciju. Uticaj E-otpada na okolinu nastaje njegovom upotrebom, di-zajnom (kolicinom materijala i koriscenjem energije) kao i nacinom njego-vog odlaganja na kraju upotrebnog veka. U krajnjem slucaju, kada proiz-vod ude u tok otpada njegov uticaj na okolinu ne samo da zavisi od oso-bina proizvoda, vec i od nacina postupanja sa njime.
E-otpad sadrzi vise od 1000 razlicitih supstanci, od kojih su mnoge toksicne kao sto su: olovo, ziva, arsen, kadmijum, selen i slicno. Kada se govori o opasnosti koja postoji od odbacenog racunara, misli se, pre sve-ga, na toksicnost supstanci koje se nalaze u njemu.
Opasne supstance u E-otpadu su:
- Olovo - uzrokuje ostecenje centralnog i perifernog nervnog sistema, kardio-vaskularnog sistema, bubrega i reproduktivnih organa. Nalazi se u monitorima (od 1,5 kg do 4,0 kg po monitoru) i maticnim plocama.
- Kadmijum - uzrokuje nepovratne posledice na ljudsko telo, jer se talozi na bubrezima. Moze se naci u raznim cipovima, a takode je i stabilizator za plastiku.
CiD
4 .o
X
0
>
3.
01 2
c¿
LJÜ 0£ ZD O O
_l <
o
X
o
LU
I— >-
Q1 <
I—
£
S
< -J
O ■O
X LU I— O
O >
- Ziva - moze uzrokovati ostecenja raznih organa ukljucujuci mozak i bubrege, kao i fetus. Najopasnije je zagadenje vode zivom koja se lako talozi u zivim organizmima kroz lanac ishrane, najcesce preko ribe. Pro-cenjuje se da se 22% svetske potrosnje zive koristi u elektricnoj i elek-tronskoj opremi. Koristi se u termostatima, senzorima, relejima, mobilnim uredajima, baterijama i LCD ekranima.
- Heksovalentni hrom - koristi se u zastiti od korozije i kao ukras ili ucvrscivac kucista. Lako se apsorbuje u celijama i moze uzrokovati ostecenja DNK.
- Plastika ukljucujuci PVC - u prosecnom racunaru je ima oko 7 kg. Najvise korisceni oblik plastike je PVC (poli-vinil-hlorid). Prilikom gorenja moze stvarati ugljen-dioksid.
- Bromirani inhibitori gorenja (BFR) - koriste se u plasticnim kucisti-ma radi sprecavanja zapaljivosti.
- Barijum - je mekani srebrno-beli metal koji se koristi u CRT moni-torima da bi zastitio korisnike od zracenja. Studije su pokazale da kratka izlozenost barijumu uzrokuje oticanje mozga, slabljenje misica, ostecenje srca, jetre i slezine.
- Berilijum - je vrlo lagani metal, tvrd i nemagnetican. Zbog ovih svojstava koristi se u maticnim plocama. Nedavno je klasifikovan kao kancerogen, jer uzrokuje rak pluca.
- Toneri - Glavni sastojak crnog tonera je pigment. Udisanje je pri-marni nacin izlaganja sto moze dovesti do iritacije disajnih puteva. Klasifi-kovan je kao kancerogen.
- Fosfor - se koristi kao premaz na CRT monitorima radi rezolucije slike. Otrovan je, pa nakon dolaska u dodir sa njim trebalo bi potraziti le-karsku pomoc.
Pored svoje stetnosti E-otpad je vredan izvor sekundarnih sirovina. Smatra se da danasnji racunari sadrze oko jedan gram zlata, dok se u jednoj toni E-otpada moze naci i do 200 kg bakra.
U poslednjih dvadeset godina razvijene zemlje su uspostavile razlici-te kontrolne mehanizme za upravljanje otpadnim materijalima, pri cemu je prednost data strategiji sprecavanja stvaranja otpada. Pri tome, pre-venciji se daje prednost u odnosu na reciklazu, koja je bolja od spaljiva-nja, dok je odlaganje na deponije najmanje pozeljan nacin.
Razvojem i tehnicko-tehnoloskim osavremenjavanjem kako vojske ta-ko i sistema odbrane u celini znatan deo elektricne i elektronske opreme i uredaja dolazi u stanje kada biva zamenjen novijim, odnosno biva odbace-nim. Vecina takve opreme i uredaja prelaze u kategoriju E-otpada.
Nastajanje elektronskog i elektricnog otpada u sistemu odbrane
Specificnost E-otpada generisanog u sistemu odbrane je njegova slozenost i brzina kojom elektro proizvodi zastarevaju i bivaju zamenjeni novim. Brz razvoj tehnologije doprineo je da se neispravni uredaji i opre-ma rede daju na popravku, vec se zamenjuju novim, jer je to jednostavni-je i vrlo cesto finansijski isplativije. Prosecni zivotni vek racunara se sma-njio sa sest godina na samo dve. Slicno je stanje i sa drugom informatic-kom i telekomunikacionom opremom.
Trenutno, najveci deo E-otpada u zemlji zavrsava na deponijama ili u spalionicama. Postoji inicijativa da se prede sa spalionica na reciklira-nje, ali reciklaza cesto predstavlja nesto sasvim drugo - rastavljanje, dro-bljenje, paljenje, izvoz i slicno. To je u vecini slucajeva nekontrolisano i stvara dodatnu opasnost.
Kolicina E-otpada generisanog u sistemu odbrane naglo raste, a sa-drzaj opasnih materija u elektricnoj i elektronskoj opremi predstavlja glav-nu brigu tokom upravljanja E-otpadom i njegove reciklaze koja se ne rea-lizuje u dovoljnom obimu.
Problem E-otpada ce se jos pogorsati, jer se ocekuje veliki porast u kolicini racunara i druge slicne opreme koji ce biti baceni u narednih pet godina. S obzirom da ce CRT monitori biti zamenjeni LCD monitorima doci ce i do masovnog odbacivanja CRT monitora.
Pri razmatranju pitanja nastajanja E-otpada u sistemu odbrane treba imati u vidu i analize koje su proveli strucnjaci evropskih drzava, a koje po-kazuju kako je pocetkom devedesetih godina proslog veka udeo E-otpada u ukupnom evropskom kucnom otpadu iznosio oko 2%, odnosno 4 miliona tona. Krajem devedesetih godina kolicina E-otpada se povecala na 6 miliona odnosno na 4% u kucnom otpadu. Procenjuje se da ce rast kolicine E-ot-pada u Evropi biti po stopi od 5% godisnje, tako da ce do kraja ove dekade kolicina otpada biti udvostrucena. Poredenja radi, rast kolicine E-otpada danas je veci tri puta od porasta komunalnog otpada. Nivo reciklaze u ze-mljama u razvoju raste, ali ne drzi korak sa rastom proizvodnje otpada.
Kolicina elektronskog i elektricnog otpada generisanog u sistemu odbrane
U sistemu odbrane kao i u R. Srbiji ne postoje tacni podaci o kolici-nama E-otpada koji se generise tokom jedne godine. Procenjuje se da godisnje u Srbiji nastaje oko 30.000 tona, dok se oko 40.000 tona zao-stalog otpada nalazi na smetlistima, raznim skladistima i divljim deponijama. U Srbiji se godisnje uveze i stavi na trziste oko 85.600 tona novih elektricnih i elektronskih proizvoda. Jedan deo tih proizvoda sasvim si-gurno zavrsava u sistemu odbrane. Uvoz polovnih racunara i elektricne i elektronske opreme je zabranjen, osim za sopstvene potrebe.
CID
Utvrdivanje potpuno pouzdane kolicine E-otpada je vrlo otezano zbog izvesnih poteskoca u utvrdivanju kolicinskih parametara u vezi sa proizvod-njom i potrosnjom elektricnih i elektronskih uredaja. Pored toga utvrdivanje kolicine E-otpada u sistemu odbrane zavisi i od toga koliko otpada nastaje u jedinicama vojske kao, koliko u organizacionim celinama ministarstva (sek-tori i uprave), koliko stare opreme i uredaja se nalazi po skladistima i sl.
Za utvrdivanje potencijalne kolicine E-otpada generisanog u sistemu odbrane mogu se koristiti razliciti pristupi, odnosno metode, u zavisnosti od dostupnosti potrebnih podataka. Evropska agencija za zastitu zivotne sredine predlozila je koriscenje sledecih metoda (Ratkovic, 2010):
- vremenski postupna metoda (Time Step),
- metoda ponude trzista,
- Carnegie-Mellon metoda i
- Aproksimativna metoda I i II.
Izbor pogodne metode za izracunavanje potencijalne kolicine E-ot-pada zavisi od odgovora na sledeca pitanja:
- Da li je trziste zasiceno ili dinamicko i da li se javljaju radikalne promene i rast u prodaji ili ne?
- Koja vrsta ponasanja preovladava kod korisnika nakon prve upo-trebe (ponovna upotreba, skladistenje, reciklaza, bacanje)?
- Do kog stepena su podaci o proizvodu koji se analizira dostupni i kakav je kvalitet tih podataka?
Tacnost utvrdenih kolicina E-otpada zavisi od pouzdanosti i potpu-nosti baze podataka. Radi dobijanja sto pouzdanijih procena potencijalne kolicine E-otpada uputno je paralelno koristiti vise mogucih metoda i upo-rediti dobijene rezultate.
Imajuci u vidu prirodu sistema odbrane, za utvrdivanje potencijalne kolicine E-otpada koji se generise u njemu, moguce je koristiti Vremenski postupnu metodu i Aproksimativne metode I i II
Vremenski postupna metoda bazira se na podacima o zalihama, tj. kolicini elektronske i elektricne opreme i uredaja, kako u jedinicama Vojske tako i u ustanovama sistema odbrane, kao i na podacima o broju nabavljenih uredaja i opreme. Potencijalna kolicina E-otpada u posmatra-nom vremenskom periodu dobija se kao zbir njegove kolicine u jedinicama Vojske i ustanovama, nabavljenih uredaja i opreme u tom periodu, umanjene za broj neupotrebljivih uredaja i opreme koji su prakticno vec postali otpad u posmatranom periodu (Jovanovic, Mihajlovic, 2011).
Tako se potencijalna kolicina E-otpada utvrduje izrazom:
Po = Qvj + Qus + Qn - No (t) gde je:
Po - potencijalna kolicina otpada u posmatranom periodu (t), Qvj - kolicina E-opreme u jedinicama Vojske (t),
Qus - kolicina E-opreme u ustanovama sistema odbrane(t),
Qn - kolicina nabavljene E-opreme u posmatranom periodu (t),
No - broj, odnosno kolicina E-uredaja koji se vec smatraju otpadom u posmatranom periodu (t).
Podaci o kolicini E-opreme po jedinicama Vojske i ustanovama sistema odbrane su prakticno dostupni, sto se moze utvrditi iz materijalnog knjigovodstva.
Podaci o broju nabavljenih E-uredaja, za ovaj proracun, mogu biti iz-vedeni iz podataka o opremanju jedinica i ustanova ovim uredajima. Tac-nije, broj nabavljenih E-uredaja predstavlja sumu nabavke iz domace proizvodnje (uz uslov da ona postoji) i uvoza.
Ova metoda pogodna je za izracunavanje potencijalne kolicine neupo-trebljivih racunara uz uslov da su svi podaci potrebni za proracun dostupni.
Aproksimativna metoda I, drugacije nazvana metoda potrosnje i upotrebe, za proracun potencijalne kolicine E-otpada zasniva se na po-dacima o broju-zalihama E-opreme i njihovom prosecnom upotrebnom veku. Potencijalna kolicina E-otpada u posmatranom periodu moze se iz-racunati izrazom:
Po = (Qvj + Qus )/d (komada) gde je:
Po - potencijalna kolicina E-otpada u posmatranom periodu (komada),
Qvj - kolicina E-opreme u jedinicama Vojske (komada),
Qus - kolicina E-opreme u ustanovama sistema odbrane(komada),
d - prosecni radni vek proizvoda (godina).
Ova metoda bazirana je na pretpostavci konstantnog prosecnog upotrebnog veka opreme pa je zato pogodna za primenu na siroko zasi-cenim trzistima, gde nema velikih odstupanja od prosecnog radnog veka proizvoda, koji je subjektivnog karaktera.
Aproksimativna metoda II kod proracuna potencijalne kolicine E-otpa-da uvazava pretpostavku da sa nabavkom novih uredaja stari uredaji moraju biti odbaceni. Potencijalna kolicina E-otpada izracunava se izrazom:
Po= P(t) (komada)
Po - potencijalna kolicina E-otpada u posmatranom periodu (komada), i
P(t) - broj nabavljenih E-uredaja u posmatranom vremenskom periodu (komada),
O)
co I
oo ■■í
C cp
<D c
_Q T3
O ^
E
<u <¡>
ro
T3
ro p
o
O)
o c >o
2
<D
cg o
tn a (3
2 <u
№ Ci O
<0
O >
<0 g
O
Q
■o >
o c
ro >
o
gde je:
Jedna od prednosti ove metode je ogranicen spektar ulaznih podata-ka koji su potrebni, odnosno potrebni su samo podaci o nabavci za odre-deni vremenski period sto ovu metodu cini pogodnom.
Aktivnosti logistike elektronskog i elektricnog otpada
Da bi se ispunili zahtevi Direktive o elektricnom i elektronskom otpa-du neophodno je uspostavljanje efikasnih organizacionih i logistickih po-vratnih sistema (Vidovic, 2010), (Kilibarda, Zecevic, 2008). Sakupljanje i transport moraju biti izvedeni tako da optimiziraju ponovnu upotrebu i re-ciklazu onih komponenti ili celih uredaja pogodnih za reciklazu, odnosno ponovnu upotrebu. Ocuvanje uredaja za ponovnu upotrebu zahteva pra-vilnu organizaciju i vrstu logistickih operacija sakupljanja, transporta, sor-tiranja, odlaganja-skladistenja, a sve u cilju ocuvanja ponovne upotreblji-vosti proizvoda, slika 1.
9\anira%
sakUßfe
wanless
%
Slika 1 - Logistika E-otpada (Jovanovic, i dr, 2012) Figure 1 - E-waste logistics (Jovanovic et al, 2012)
Postojeca logisticka infrastruktura bi trebalo da bude osnova sistema za sakupljanje, transportovanje, sortiranje i rastavljanje elektricnog otpa-da. Pravi izazov za upravne organe lezi u obezbedenju da E-otpad bude sakupljan odvojeno od ostalog otpada, uredaji za ponovnu upotrebu od-vojeni od onih koji nisu i da budu poslati u adekvatna postrojenja za dalji tretman, sto ce za rezultat imati:
- prilagodavanje veceg dela infrastrukture,
- posebne kontejnere za E-otpad na dostupnim mestima za korisni-ke opreme,
- razvoj ostalih sistema dopreme za manje proizvode itd.
Jedna od teskoca upravljanja E-otpadom je nepostojanje veze izme-du kolicine opreme na upotrebi i tokova otpada zato:
- sto je vek upotrebe E-uredaja obicno kraci nego sto je procenjeno i
- sto postoje poteskoce u skladistenju (cuvanju starih E-uredaja), ponovnoj upotrebi ili otudivanju.
Transport, rukovanje, ali i skladistenje i sortiranje su presudne logisticke aktivnosti za ocuvanje potencijala za ponovno koriscenje i za izbegava-nje ostecenja ili lomova komponenti koje sadrze opasne materije. Dobra praksa podrazumeva procedure koje obezbeduju da se sve obavlja na bezbedan i efikasan nacin. Da bi se smanjio rizik po okolinu i ljude, sistem bi trebalo da obezbedi minimalna kretanja opreme i uredaja i da minimizira rucno rukovanje njima. Takode bi trebalo teziti otklanjanju opasnih sup-stanci i odvajanju uredaja za ponovnu upotrebu sto je ranije moguce u to-ku procesa. Nacin sakupljanja ce varirati u zavisnosti od rastojanja, lokaci-je korisnika i velicine sakupljanih uredaja (Parasuraman, et al, 1985).
Sakupljanje elektronskog i elektricnog otpada
Sakupljanje E-otpada predstavlja znacajnu aktivnost kojom se obezbe-duje njegovo koncentrisanje na odredenom mestu radi preduzimanja drugih aktivnosti iz domena daljeg postupanja sa takvim otpadom. Vrlo znacajnu ulogu u sistemu sakupljanja E-otpada imaju krajnji korisnici E-uredaja i opreme. Od posebne vaznosti je uspostavljanje funkcionalnih sistema sakupljanja E-otpada (Sluzbeni glasnik RS, 2009, 2010ab).
Korisnici moraju odgovarajucim merama biti motivisani za sakupljanje E-otpada. Komande i uprave treba da definisu broj, kapacitet, lokaciju i organizaciju unutar mesta sakupljanja. Korisnike elektronskih i elektric-nih uredaja i opreme treba konstantno informisati o:
- zahtevima za posebno sakupljanje i sortiranje E-otpada (ne odla-gati takav otpad zajedno sa ostalim komunalnim otpadom),
- dostupnim sistemima sakupljanja i povratka iskoriscenih elektronskih uredaja,
CD CD I
oo
cp cp
<D c
.a
T3
o ^
E <u
ro
T3
ro p
o
O)
o c >o
2
<D
eg o
tn c o
2 <D
(fl CÜ O
ro 'co
o >
cp g
o
d ■(J
o
c
ro >
o
^ - njihovoj ulozi u doprinosu ponovne upotrebe, reciklaze i ostalih ob-
o
lika obnove E-otpada,
- potencijalnim stetnim efektima E-otpada na zivotnu sredinu,
- znacenju simbola koji su proizvodaci obavezni da stampaju na pa> kovanjima, uputstvima za koriscenje ili garantnim listovima (Sluzbeni gla-
snik RS, 2009, 2010ab).
Simbol koji oznacava sakupljanje E-otpada odvojeno od ostalog otee pada sastoji se od precrtane kante za smece, slika 2. On mora biti jasan, ^ citljiv i neizbrisiv. Znak je propisan odgovarajucom Evropskom direktivom i upozorava korisnika da se proizvod, kada postane otpad, ne sme odla-ö gati u kante ili druge sudove zajedno sa komunalnim otpadom. To ujedno
< znaci i da su proizvodaci elektricnih i elektronskih proizvoda na podrucju EU, kao i svi koji zele izvoziti na podrucje EU, obavezni da obeleze svoje proizvode tim znakom. Znak mora biti otisnut na pakovanju (ambalazi), u
ш uputstvima za upotrebu i na garantnom listu.
Q1
<
ÍO <
СD ' Ö fë
о
■О Z X
E
I—
О
O Slika 2 - Obelezavanje sakupljanja elektronskog otpada
> Figure 2 - E-waste collection labelling
HMb(Wp wthFlCEtamfta ¡«j'HMIE (лшгеим
X ■. : j- ^ ^■ ■
Efikasan sistem organizovanog sakupljanja E-otpada zavisi od:
- dostupnih i efikasnih lokacija(objekata) za sakupljanje i
- adekvatnih i doslednih informacija za korisnike.
Lica koja preuzimaju otpad od elektricnih ili elektronskih proizvoda posle njihove upotrebe, izuzev delova tih proizvoda, izdaju i cuvaju potvr-de o preuzimanju, kao i potvrde o njihovom upucivanju na tretman i odla-ganje. Sva lica, odnosno subjekti koji vrsi sakupljanje, tretman ili odlaga-nje otpada od elektricnih i elektronskih proizvoda moraju da:
- poseduju dozvolu,
- vode evidenciju o kolicini i vrsti preuzetih elektricnih ili elektronskih proizvoda i
- podatke o sakupljenom, tretiranom ili odlozenom E-otpadu dosta-vljaju Agenciji.
Fluorescentne cevi, zbog svog obima upotrebe i prisustva zive u nji-ma, predstavljaju problem nakon odbacivanja. One se odvojeno sakuplja-ju, a njihovo odlaganje je zabranjeno bez prethodnog tretmana. Vlasnik otpadnih fluorescentnih cevi koje sadrze zivu duzan je da ih radi tretmana preda licu koje za to ima dozvolu.
Identifikacija i sortiranje elektronskog
i elektricnog otpada
Posle inicijalnog testa selekcije u cilju identifikacije ponovne upotre-bljivosti proizvoda, uredaji se sortiraju po tipu i uslovima i obelezavaju zajedno sa njihovom destinacijom:
- ponovna upotreba celog uredaja,
- ponovna upotreba komponenti,
- reciklaza i
- obnavljanje/odlaganje.
Na komunalnim mestima za sakupljanje E-otpada poput reciklaznih parkova, veliki i mali aparati mogu biti razdvojeni trenutno. Razdvajanje na uredaje za ponovnu upotrebu i na one koji to nisu, takode moze biti uradeno na mestu za sakupljanje (Sluzbeni glasnik RS, 2009, 2010ab).
Regionalne stanice za prebacivanje RTS (Regional Transfer Station) optimiziraju meru sakupljanja i transporta do objekata za obradu. Ukoliko prethodno nije uradena nijedna selekcija za ponovnu upotrebu, regionalne stanice su zaduzene da to obave. Moguce je tretirati neke grupe proizvoda tokom njihovog boravka u regionalnim stanicama, na primer TV aparati mogu biti rastavljeni delimicno radi transporta razlicitih delova u objekte za preradu na razlicitim lokacijama.
Transportovanje elektronskog i elektricnog otpada
Posebno sakupljen E-otpad bi trebalo da bude transportovan u oda-brane objekte za preradu, osim ako se uredaji ponovo ne upotrebljavaju kao celina (Sluzbeni glasnik RS, 2009, 2010ab).
Prema WEEE Direktivi krajnji vlasnik trebalo bi da se oslobodi svojih starih E-uredaja besplatno (bez ikakve nadoknade), ali posebno saku-pljanje E-otpada ce neophodno zahtevati neke investicije: kontejneri, boks palete, specificne vage, registracione i informativne kampanje.
Troskovi transporta i sakupljanja zavise od:
- vrste usluge, tj. da li se radi o sakupljanju ili isporuci,
CsT>
X
o >
CO
o (N
0£ lu 0£ ZD O
o <
o
X
o
LU
I— >-
Q1 <
I—
S2
w <
-j
CD >0
x
LU I— O
O >
- vrste sakupljanih proizvoda (neophodni kontejneri, specijalno ruko-vanje uredajima koji sadrze CFC itd.),
- transportnih rastojanja i opsluzivanog podrucja i
- postojece infrastrukture.
Transportni troskovi ce se vremenom smanjivati kada se:
- obave potrebna ulaganja u osnovnu infrastrukturu,
- optimizira logistika i
- razvije svest korisnika tako da se omoguci stalno povecavanje sto-pe sakupljanja.
Da bi se obezbedilo da rukovanje i utovar ne uticu na sposobnost ponovne upotrebe, treba:
- osposobiti osoblje da postuje sve aspekte rukovanja (na primer, frizideri i zamrzivaci bi trebalo da budu transportovani uspravno);
- pravilno organizovati transport;
- koristiti odgovarajuca vozila sa liftovima za uredaje velike mase;
- koristiti opremu za pricvrscivanje uredaja prilikom transporta kako bi se izbegla ostecenja i ispustanje opasnih supstanci itd.
Sakupljanje i transport moraju biti izvedeni tako da optimiziraju po-novnu upotrebu i reciklazu onih komponenti ili celih uredaja pogodnih za reciklazu, odnosno ponovnu upotrebu. Ispitivanje potencijala za ponovnu upotrebu bi trebalo da bude sto zastupljenije kako bi se proizvodi za ponovnu upotrebu poslali adekvatnim kanalima ponovne upotrebe bez ika-kvih ostecenja. Modalitete logistickih i organizacionih povratnih nacina treba prilagoditi konkretnim lokacijskim uslovima onih jedinica i ustanova koje stvaraju razlicite tokova E-otpada.
Skladistenje elektronskog i elektricnog otpada
Skladistenje E-otpada je logisticka aktivnost njegovog smestaja i cu-vanja do naredne tehnoloske operacije. Skladistenje E-otpada na komu-nalnim mestima za sakupljanje zahteva:
- dovoljan skladisni kapacitet (prostor i oprema) i
- adekvatne skladisne objekte (natkrivene i otvorene).
Skladisni objekti treba da budu opremljeni odgovarajucom opremom koja ce da obezbedi:
- ocuvanje potencijala ponovne upotrebe,
- laksu demontazu uredaja,
- sprecavanje krade uredaja i delova koji imaju komercijalnu vrednost,
- sprecavanje isticanja opasnih supstanci i zagadenja okoline i
- ograniceno vreme skladistenja.
Odlaganje-deponovanje elektronskog
i elektricnog otpada
Odlaganje E-otpada predstavlja najmanje pozeljno resenje i predsta-vlja posebnu opasnost, posto nijedno tlo nije potpuno nepropusno. Moze doci do curenja, isticanja opasnih materija: ziva iz stampanih ploca, poli-hlorovani bifenili (PCB) iz kondezatora i kadmijum iz specificnih plastika mogu iscureti u zemljiste i podzemne vode. Znacajne kolicine olova mo-gu biti rastvorene iz stakla CRT-a (katodne cevi) pomocu podzemnih vo-da koje sadrze razne kiseline, a nalaze se na deponijama. Poseban problem predstavlja isparavanje zive iz E-otpada. Dodatno, nekontrolisani pozari mogu povecati emisiju veoma toksicnih dioksina i furana usled pri-sustva sirokog spektra opasnih materija na deponijama.
Odlaganje otpada od elektricnih i elektronskih proizvoda bez pret-hodnog tretmana je zabranjeno. Odlaganje E-otpada obavlja se odvojeno od drugih vrsta otpada.
Otpadne tecnosti od E-otpada moraju biti odvojene i tretirane na od-govarajuci nacin. Ukoliko komponente E-otpada sadrze polihlorovane bife-nile obavezno se odvajaju i obezbeduje se njihovo adekvatno odlaganje.
Zakljucak
Da bi se logistika E-otpada generisanog u sistemu odbrane sto us-pesnije odvijala, potrebno je neprekidno raditi na projektovanju, planira-nju i preduzimanju odredenih organizacionih mera. Projektovane mere treba preduzimati tokom realizacije celokupnog procesa logistike E-otpa-da, od aktivnosti sakupljanja na mestu nastanka pa sve do aktivnosti ko-nacnog odlaganja, bilo u postrojenjima za preradu ili na deponijama.
Za E-otpad generisan u sistemu odbrane kao i za sve otpadne mate-rijale mogu se istaci zajednicke mere za poboljsanje logisticke usluge i to: racionalizacija sakupljanja i privremenog skladistenja otpadnih materi-jala; motivacija pripadnika sistema na povecanje efikasnosti u postupanju sa otpadnim materijalom i stednji resursa; optimizacija broja, strukture i rasporeda sredstava, za prikupljanje i smestaj otpadnih materijala; racionalizacija tokova transporta otpadnih materijala u pogledu iskoriscenja transportnih sredstava; optimizacija tokova transporta otpadnih materijala, sa stanovista izbora najkracih puteva-ruta kretanja,
Pojedine performanse kvaliteta logisticke usluge E-otpada mogu se poboljsati. Pri tome treba imati u vidu: potrebu razvoja primerenih sistema za selektivno prikupljanje E-otpada; potrebu podele odgovornosti unutar logistickih operacija i finansiranja upravljanja E-otpadom; moguc-nosti uspostavljanja razlicitih kontrolnih mehanizama za upravljanje ot-
CsD
X
o >
CO
o (N
0¿ LJÜ 0£ ZD O O
_l <
o
X
o
LU
I— >-
Q1 <
I—
S2
CO <
-J
O ■O
X LU I— O
o >
padnim materijama, uz nastojanje razvoja metoda za sprecavanje stvara-nja E-otpada; razvoj mera za sprecavanje upucivanja E-otpada na depo-nije ili postrojena za insineraciju; otezano utvrdivanje potpuno pouzdane kolicine E-otpada zbog izvesnih neodredenosti u vezi proizvodnje i potro-snje elektricnih i elektronskih uredaja; potrebu uspostavljanja efikasnih organizacionih i logistickih povratnih sistema; mogucnosti i potrebu sistema da definise broj, kapacitet, lokaciju i organizaciju unutar mesta saku-pljanja; osposobljavanje lica za pravilno rukovanje, utovar, pretovar i is-tovar E-otpada, kako bi se ocuvala sposobnost ponovne upotrebe.
Literatura
American Society for Testing amd Materials, 1981, Thesaurus on Resource Recovery Terminology, Philadelphia.
Jovanovic, D., Mihajlovic, M., 2011, Kvalitet logisticke usluge otpadnih materi-jala, Zbornik radova I naucno-strucnog skupa POLITEHNIKA - 2011, str. 339-343, decembar 02, Beograd.
Jovanovic, D., Petrovic, Lj., Vujanovic, D., 2012, Logistika otpadnih materi-jala, Visoka skola strukovnih studija - Beogradska politehnika, Beograd.
Kilibarda, J. M., Zecevic, M. S., 2008, Upravljanje kvalitetom u logistici, Sa-obracajni fakultet Univerziteta u Beogradu.
Parasuraman, A., Zeithamal, V. A., Berry, L., 1985, A Conceptual Model of Service Quality and Its Implications for Future Research, Journal of Marketing, fall.
Ratkovic, B., 2010, Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava - ve-zbe, Saobracajni fakultet Univerziteta u Beogradu.
Sluzbeni glasnik RS, 2009, Zakon o upravljanju otpadom, br. 36.
Sluzbeni glasnik RS, 2010a, Pravilnik o kategorijama, ispitivanju i klasifika-ciji otpada, br. 56.
Sluzbeni glasnik RS, 2010b, Pravilnik o nacinu skladistenja, pakovanja i obelezavanja opasnog otpada, br. 92.
Vidovic, M., 2010, Povratna logistika, predavanja, Saobracajni fakultet Univerziteta u Beogradu.
THE POSSIBILITIES TO DEVELOP THE LOGISTICS OF ELECTRICAL AND ELECTRONIC WASTE IN THE MILITARY DEFENCE SYSTEM OF THE REPUBLIC OF SERBIA
FIELD: Logistics
ARTICLE TYPE: Review Paper
Summary
The military defence system of the Republic of Serbia (the Ministry of Defence and the Serbian Army) represents a complex organisational and technical-technological system. The nature of its
operations imposes it to be equipped with a considerable amount of electrical and electronic equipment and devices. Such equipment and devices during operation, over time, lose their primary function, become useless and turn into electrical and electronic equipment waste; therefore, they must be handled properly.
This article discusses the problems and possible directions of the logistics of development and implementation of electrical and electronic waste generated in the defence as the logistics of waste and reverse waste logistics, which is, in a narrower sense, a part of waste materials management. For the purpose of this paper, the logistics of electrical and electronic waste in the defence is regarded as the process of planning, implementation, control and realisation of flows, processes and activities of electrical and electronic waste materials from their place of origin to their place of disposal, through collecting and transportation to the final destination (places of treatment, reuse, disposal and destruction) in order to meet the requirements of all stakeholders at minimal cost.
The legislation and European initiatives in the area of electrical and electronic waste
In 2003, the European Union, stimulated by the rapid emergence and amount of e-waste, as well as its hazardous influence on the environment, adopted two directives: Directive 2002/96/EC of the European Parliament and the European Council on 27.01.2003 on the management of electrical and electronic waste (WEEE - Waste from Electrical and Electronic Equipment) and Directive 2002/95/EC of the European Parliament and the Council of Europe 27.01.2003 on the restrictions on the use of hazardous substances in electronic and electrical equipment (RoHS - Restriction of the use of hazardous substances). The adopted Directives should improve the management of e-waste and make its treatment safer.
Experience of developed countries in dealing with electrical and electronic waste
Most of the management of e-waste in the developed countries of Europe and the world is organized around the existing municipal waste collection points. A common thing is the existence of three primary channels for collecting e-waste: municipal collection points, retail stores and direct return to the manufacturer. There is a great diversity in the amount of collected and treated electrical and electronic waste, although different categories of devices and the size of the population were considered. In addition to quantitative measures, various qualitative measures for the management of e-waste are defined:
- Environmentally acceptable treatment (Denmark),
- Adequate treatment in accordance with the regulations (Norway),
- Pre-treatment of waste prior to disposal in landfills (Sweden, Switzerland),
CD CD
1
oo
C cp
CD c
2 _Q T3
o ^
E
CD
CO T3
CO p
o
O)
o c >CJ
2 JD CD
eg o
tn d o
2 JD CD
Ci
o
CO
'eO
o >
cp g
o
d
■o ■>
o
c
CO >
o
X
o
> 03
o <N
W 0£ ZD
o
C L A C
x
C E T
Y R
A T
S2 w
A L
CD >Q
X
E T
O
o >
- Minimum standards for the treatment, recovery of metals and incineration of chemicals that cannot be restored (Switzerland),
- Division of devices into reusable and non-reusable ones (Belgium).
Production of electronic and electrical waste in the defence system
During the development and technological modernization of the military and defence system as a whole, a substantial part of electrical and electronic equipment and devices is coming into the state when it is either replaced by newer equipment or rejected. Most of such equipment and devices become e-waste.
The specificity of e-waste generated in the defence system is its complexity and speed with which electrical products become obsolete and replaced by new ones. Due to rapid technology development, faulty equipment and devices are rarely repaired, but rather replaced with new ones, because it is simpler and often more cost-effective. The average life span of computers has been reduced from six to just two years. The situation is similar with other IT and telecommunications equipment.
The amount of e-waste generated in the defence system is growing rapidly, and the content of hazardous substances in electrical and electronic equipment is a major concern of the e-waste management and its recycling that it is not implemented to a sufficient extent.
The amount of electrical and electronic waste generated in the defence system
In the Republic of Serbia as well as in its defence system there are no exact figures on the amount of e-waste generated in a year. Establishing fully reliable amounts of e-waste is very difficult because there are some difficulties in the quantitative determination of the parameters related to the production and consumption of electrical and electronic devices. Besides that, determining the amount of e-waste in the defence system depends on how much waste is generated in the Army units and in the organizational units of the Ministry (administration and sectors), quantities of old equipment and devices in warehouses, etc. To determine the potential volume of e-waste generated in the defence system, different approaches and methods can be used, depending on the availability of the required data. The European Agency for the Environment has proposed the use of the following methods:
- Time-progressive method (Time Step),
- Market methods,
- Carnegie-Mellon methods,
- Approximate methods I and II.
The accuracy of the established amount of e-waste depends on the reliability and completeness of the database. To obtain a more
reliable estimate of the potential amount of e-waste, it is advisable to simultaneously use a number of possible methods and compare the results. Given the nature of the defence system, to determine the potential volume of e-waste generated in it, it is possible to use the method of gradual time and approximate methods I and II.
Activities of electrical and electronic waste logistics
To fulfill the requirements of the Directive on e-Waste, it is necessary to establish effective organizational and logistic feedback systems. Collection and transportation must be organized to optimize the reuse and recycling of the components or whole appliances suitable for recycling or reuse. The preservation of devices for reuse requires proper organization and logistic operations of collecting, transporting, sorting, and waste-storage, all in order to preserve the re-usability of the product.
Conclusion
For successful logistics of e-waste generated in the defence system, it is necessary to continuously work on designing, planning and undertaking certain organizational measures. Designed measures should be taken during the execution of the whole process of e-waste logistics, from collection activities at the source to final disposal activities, either in processing plants or landfills.
Some quality performances of e-waste logistics services can be improved. The followingt should be considered: need for development of appropriate systems for the selective collection of e-waste; need for sharing responsibilities within the logistic operations and financial management of e-waste;, possibility of establishing different control mechanisms in the management of waste materials, with efforts to the development of methods for e-waste prevention; development of measures for the prevention of sending e-waste to landfills or incineration lines; difficulties in establishing fully reliable amounts of e-waste due to some uncertainty regarding the production and consumption of electrical and electronic devices; need to establish effective organizational and logistic feedback systems; opportunity and need for the system to define number, capacity, location and organization within a collection point; and training of personnel for proper handling, loading, unloading and reloading of e-waste in order to preserve the ability to re-use it.
Keywords: defence system, electrical and electronic waste, logistics.
Datum prijema clanka/Paper received on: 25. 12. 2012.
Datum dostavljanja ispravki rukopisa/Manuscript corrections submitted on:
09. 01. 2013.
Datum konacnog prihvatanja clanka za objavljivanje/ Paper accepted for publishing on: 11. 01. 2013.
CD CD I
oo
C cp
<D c
.a
T3
o ^
E <u
ro
T3
ro
CP O O)
o c >o
2
<D
Cg O
tn c o
2 <D
Ci O
<0 'cT
o >
2
CP ^
eg o
d
>o ■>
o c
ro >
o
