CC BY
2УДК 811.161.1'36
ФУНКЦИИ ГРАДУАТАРАУ У СТРУКТУРЫ ТЭМПАРАЛЬНЫХ ПРЫНАЗОУН1КАВЫХ СПАЛУЧЭННЯУ РУСКАЙ I БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
канд. фтал. навук Г. Ч. РЫЖКОВ1Ч (Гродзенск дзяржауны ушверсШэт тя Я. Купалы) annamichalouskaya @mail. ru
Разглядаецца лексiкаграфiчны статус градуатарау больш, болей, менш, меней (рус. больше, более, менее, меньше), прадстаулены асноуныя функцъи градуатарау (прыназоуткаутваральная, канкрэтызу-ючая), прыводзщца колькасць тэмпаральных прыназоушкавых спалучэнняу з градуатарамi у рускай i бе-ларускай мовах. Даказваецца, што градуатары могуць як самастойна утвараць прыназоуткавую пара-дыгму, так i ускладняць парадыгмы прыназоуткавых спалучэнняу з пэунай семантыкай. Паказваецца, што градуатары уяуляюць сабой nолiфункцыянальны клас адзтак з шырокiмi спалучальнымi магчымас-цямi: яны могуць выступаць як у ролi базавага кампанента тэмпаральнага прыназоуткавага спалучэн-ня, так i у ролi канкрэтызатара; градуатары спалучаюцца з квантытатывамi i могуць выступаць у якасцi фармантау не тольт тэмпаральных, але i сiнтаксем з сткрэтычным значэннем.
Ключавыя словы: тэмпаральнае прыназоуткавае спалучэнне, базавы кампанент, канкрэтызатар, градуатар, парадыгма.
Уводзшы. Даследаванш апошшх гадоу (працы М.У. Усеваладавай, М.1. Канюшкевiч, Е.Н. Вша-градавай i шш.) паказал^ што прыназоушк мае полевую структуру з ядром, блiзкай i далёкай перыфе-pbfflHbiMi зонами Ядро поля складаюць уласна прыназоунш, на перыферыи знаходзяцца адзшю, не адзна-чаныя у лексiкаграфiчных крынщах i граматычных апiсаннях як прыназоунш. Адна з груп - прыназоу-нiкавыя адзiнкi (знамянальныя лексемы, яюя адны або у спалучэннi з першаснымi прыназоунiкамi у тэк-сце выконваюць функцыю прыназоушка, пры гэтым застаюцца у межах сваёй часцшы мовы; «цесныя адзiнствы», яшя «функцыянуюць у падпарадкавальным словазлучэннi як адзшы цэласны сродак сувязi яго кампанентау» [1, с. 16]. М.1. Канюшкевiч выкарыстоувае тэрмiн «прыназоушкавае спалучэнне» (далей -ПС), аналггычныя прыназоУнiкавыя адзшю, утвораныя на аснове спалучэння знамянальнай лексемы -базавага кампанента ПС - з адным щ некалькiмi першаснымi прыназоУнiкамi у прэ- щ постпазiцыi) [2, с. 65].
Прыназоушкавае спалучэнне можа быць ускладнена факультатыунымi элементамi - канкрэтыза-тарамi. Аутары «Русской грамматики» 1980 года ужываюць тэрмiн «канкрэтызатар (удакладняльнiк)» у адносшах да удакладняючых значэнне злучнiкау слоу i адзначаюць, што «канкрэтызатар можа указваць на дабавачнасць далучаемага, на адпаведнасць або, наадварот, неадпаведнасць, несумяшчальнасць суадносных сiтуацый» [3]. На думку П.П. Шубы, «канкрэтызатары удакладняюць тыя адносiны, якiя вы-ражаюцца прыназоУнiкамi з багатым «спектрам» функцыянальных значэнняу» [1, с. 16]. У нашым дасле-даваннi канкрэтызатары - гэта кампаненты, што канкрэтызуюць тыя щ iншыя параметры, якiя уводзяцца прыназоунiкавай адзiнкай. У ролi i базавага кампанента, i канкрэтызатара у структуру тэмпаральнага прыназоУнiкавага спалучэння уваходзщь градуатар.
Пад тэрмiнам «градуiруемасць» Ю.Д. Апрэсян разумее «здольнасць некаторых уласщвасцяу пад-вяргацца колькаснай ацэнцы, якая у лексем, што абазначаюць таюя уласцiвасцi, адлюстроуваецца у здольнасцi мець атрыбуты тыпу вельмi, крыху, ледзь-ледзь i да т.п. i утвараць ступеш параунання» [4, с. XXVI]. Як адзначае Ю.Л. Варатнiкоу, семантычная катэгорыя градацыйнасцi (градуальнасцi - С.М. Ка-леснiкава) уключае у сябе «розныя вiды ступеняу, аб'яднаных шварыянтным значэннем меры прыкметы» [5, с. 70]. Б.Ю. Норман адзначае, што градацыйныя значэннi могуць быць выяулены пры дапамозе спе-цыяльных слоу-градантау, якiя «мадыфiкуюць ступень прыкметы, што называецца у знамянальным слове, з яюм яны спалучаюцца» [6, с. 21]. С.М. Калесшкава выкарыстоувае тэрмш «градуатары». Градуатары - словы i спалучэннi слоу, «семантычная структура яюх змяшчае градасему (сему меры i ступенi вель чыш прыкметы)» [7, с. 48]. У нашым артыкуле градуатары - гэта знамянальныя лексемы более /больше / менее /меньше (бел. болей /больш /меней /менш).
Асноуная мэта артыкула - выявщь асноуныя функцыи градуатарау у структуры тэмпаральных прыназоушкавых адзшак.
Аб'ектам нашага даследавання з'яуляюцца градуатары як структурныя кампаненты тэмпаральных прыназоушкавых спалучэнняу, прадметам - функцыи градуатарау.
Матэрыялам даследавання паслужылi прыназоУнiкавыя спалучэннi з тэмпаральнай семантыкай, выяуленыя у граматычных апiсаннях i слоУнiках. Акрамя таго, некаторыя прыназоушкавыя спалучэннi
2019
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
былi атрыманы метадам мадэлiравання па аналогii з ужо iснуючымi адзiнкамi з наступнай верыфшацыяй iх кантэкстамi у Нацыянальным корпусе рускай мовы i «Нацыянальным ^корпусе».
Асноуная частка. У сучасных слоушках рускай мовы аутары выдзяляюць два лекака-семантычных варыянта слова более: прыслоуе i слова, якое удзельшчае у фармiраваннi аналiтычнай формы вышэйшай ступенi параунання прыметшкау, прыслоуяу, слоу катэгорыi стану.
Так, у «Словаре русского языка» у 4 тамах градуатары прадстаулены як формы параунальнай сту-пеш прыметнiкау вялШ /малы i прыслоуяу многа /мала. Аутары слоушка фiксуюць асаблiвасцi ужыван-ня слоу больше / более у адмоуным сказе у значэннi «далее, вперед». У «Толковом словаре русского языка» пад рэдакцыяй Д.Н. Ушакова адзначаецца функцыяшраванне слоу более/больше, менее/меньше у якасцi параунальнай ступеш да прыметнiкау большой / маленький i прыслоуяу много /мало. У «Новом толково-словообразовательном словаре» Т. Яфрэмавай адзначаецца функцыяшраванне градуатарау больше / более як прыслоуяу i прэдыкатывау. Як прыслоуе градуатары маюць значэнне «преимущественно, главным образом». У адмоуных канструкцыях больше / более маюць значэнне «далее, впредь», таксама дадзе-ныя градуатары могуць ужывацца пры указаннi на перавышэнне абазначанай колькасцi (у спалучэннях з колькаснымi назоУнiкамi або колькасна-iменнымi спалучэнням^.
Прыслоуе более лексiкаграфiчныя крынiцы рускай мовы трактуюць як сiнонiм прыслоуя больше у некалькiх значэннях: як вышэйшую ступень параунання ад много i большой, як прыслоуе, якое спалуча-ецца з колькаснымi назоУнiкамi або колькасна-iменнымi спалучэннямi i служыць для абазначэння пера-вышэння колькасщ. У Рускай граматыцы 1980 г. болей характарызуецца як часцiца, цесна звязаная з кам-паратывам, у ёй адбываецца сумяшчэнне значэння акцэнтавання з якасна-характарызуючым значэннем.
Такiм чынам, у лексiкаграфiчных крынiцах словы более/больше, менее/меньше разглядаюцца як 1) прыслоуе 2) прэдыкатывы, 3) форма параунальнай ступеш ад прыметшкау i прыслоуяу. 1х асноунае значэнне - указанне на перавышэнне або памяншэнне абазначанай колькасщ.
Па значэнш словы болей / больш блiзкiя, аднак маюць розную стылктычную акраску, што адзначаецца некаторымi слоУнiкамi, напр., прыслоуе болей мае памету кшжн., устар., слова больш часцей ужываецца у гутарковай мове. Слова более у цэласным словазлучэннi мае лексiчныя абмежаванш i па-трабуе канкрэтызацыi, выражанай колькасным значэннем, у адрозненне ад больш, якое не мае у складзе колькасна-iменнага спалучэння валентнасных абмежаванняу.
Таксама трэба адзначыць сiнтаксiчныя i лексiчныя валентнасныя асаблiвасцi слоу болей / больш, меней /менш, яюя юруюць назоУнiкам або спалучэннем назоушка з лiчэбнiкам з семантыкай часу, патра-буючы ад яго формы роднага склону, утвараюць з iм адну сiнтаксему, выражаюць значэнне колькасщ.
Градуатары - полiфунцыянальныя адзшю. Адна з функцый градуатарау - прыназоуткаутвараль-ная. Градуатары - самая прадуктыуная група для утварэння прыназоушкавых спалучэнняу. Гэта абумоу-лена, з аднаго боку, iх семантыкай (градуатары у спалучэннi з колькаснымi iмёнамi абазначаюць адпа-ведна памяншэнне i павелiчэнне колькасцi), з другога - шырокiмi спалучальнымi магчымасцямi, так як, акрамя тэмпаральных, градуатары уваходзяць у склад фармантау прасторавых сiнтаксем (не болей чым на 5 тламетрау), квантытатыуных (не болей трох лодак), квантытатыуна-дыстрыбутыуных (не болей чым на 1,8 працэнта у месяц) i шш. [13]. Колькасць тэмпаральных прыназоушкавых спалучэнняу з гра-дуатарамi прадстаулена у таблiцы 1.
Таблща 1. - Колькасць тэмпаральных прыназоушкавых спалучэнняу з градуатараш у рускай i беларускай мове
Градуатар (руская мова) Колькасць ПС Градуатар (беларуская мова) Колькасць ПС
Более 85 больш 118
менее 77 менш 89
Больше 71 меней 86
Меньше 66 болей 81
Градуатары могуць выступаць у ролi уласна прыназоушка: Больше года никому не звонил (А. Битов) [1нт.]. Боевые действия на территории Дагестана продолжались более месяца (Г. Садулаев) [1нт.]. По предварительным оценкам, на устранение неисправности потребуется не менее недели (С. Лесков) [1нт.]. Роман с этой женщиной продолжался не меньше двух лет (А. Сапегина) [1нт.]; бел. Больш за тыдзень родныя, сябры I паплечнШ шукалI Дашкев1ча, якога 30 кастрычтка выязны мазырск суд вырашыу натраваць з калонИ у адну з трох «крытых» турмау [1нт.]. Больш як год у Бела-рус1 прадметна гавораць пра важнасць супольнай працы дзяржавы I грамадства у захаваннг нашых г1с-тарычных помткау (I. Тулупава) [1нт.].
Як прыназоушкам, градуатарам уласщвы свой тып парадыгмы. Градуатары фармiруюць некалью парадыгм: морфасштакачную (у спалучэнш з кампаратарамi i абмежавальнiкам): рус. более / больше; более чем / больше чем; не более / не больше; не более чем / больше чем; менее / меньше; менее чем / меньше чем; не менее / не меньше; не менее чем /меньше чем; бел. болей / больш; болей за / больш за;
болей чым /больш чым; болей як/ больш як; не болей /не больш; не болей за /не больш за; не болей чым / не больш чым; меней /менш; меней за /менш за; меней чым /менш чым; меней як/менш як; не меней / не менш; не меней за/ не менш за; не меней як / не менш як.
Парадыгма можа пашырацца за кошт уключэння у яе склад:
а) першасных прыназоушкау: рус. более ... от, более чем на, более чем через, не менее чем на, не менее чем до; бел. болей чым на, больш чым праз, меней чым праз, не менш чым на, не меней як на;
б) другасных прыназоушкау: рус. более ... назад, больше ... тому назад, менее чем ... назад, менее ... тому; бел. больш за ... таму, больш за ... таму назад, больш як ... назад, больш як ... таму назад.
У структуры тэмпаральных прыназоушкавых адзшак градуатары таксама могуць выступаць у ролi канкрэтызатара.
Градуатары уваходзяць у склад мнагакампанентных прыназоушкавых адзшак - фармантау, база-вым кампанентам яюх з'яуляюцца назоунш период, интервал, промежуток (бел. перыяд, iнтэрвал, пра-межак), у iх семантыцы ёсць указанне на абмежаванне працягласщ працэсу або падзек рус. с периодом меньше месяца, с интервалом более года; бел. з перыядам менш дзесяц дзён, з ттэрвалам менш месяца. Як правша, дзеянне абмежавана шжняй i верхняй межаш.
Напрыклад, за перыяд болей за; за перыяд болей чым; за перыяд болей як; за перыяд больш; за перыяд больш чым; за перыяд больш як; за перыяд не болей за; за перыяд не болей чым; за перыяд не болей як; за перыяд не больш за; за перыяд не больш чым; за перыяд не больш як; за перыяд меней за; за перыяд меней чым; за перыяд меней як; за перыяд менш за; за перыяд менш чым; за перыяд менш як; за перыяд не болей за; за перыяд не болей чым; за перыяд не болей як.
Колькасць прыназоушкавых спалучэнняу у такой расшыранай морфасштагматычнай парадыгме павялiчылася за кошт градуатарау больш, болей, менш, меней (з перыядам менш дзесяц дзён, з перыядам менш тыдня) у спалучэнш з кампаратарамi (з перыядам менш чым дзесяць дзён, на перыяд больш як тыдзень) i абмежавальшкам не (на перыяд не больш чым тыдзень).
Ускладненне прыназоушкавага спалучэння адбываецца наступным чынам:
- прыназоушкавае спалучэнне + градуатар (з перыядам больш кольюх адзшак часу, з перыядам менш кольюх адзшак часу);
- прыназоушкавае спалучэнне + градуатар + кампаратар (з перыядам больш чым колью адзшак часу, з перыядам больш як колью адзшак часу);
- прыназоушкавае спалучэнне + абмежавальшк + градуатар + кампаратар (з перыядам не больш чым колью адзшак часу, з перыядам не больш як колью адзшак часу).
Градуатары таксама выконваюць функцыю апракаматара - паказчыка прыблiзнасцi часу. У кан-тэкстах: рус. Из-за тяжёлого материального положения семьи посещал школу не более года, но сумел выучиться грамоте и полюбил книги [1нт.]. Ремонт подлодки «Екатеринбург» займет не менее года [1нт.]. Одни пролежали там не меньше десяти лет, другие - несколько недель (Е. Бай) [1нт.]; бел. Але больш чым на тыдзень майго iмпэту чамусьц не хапала [1нт.]. Больш за тыдзень гомельскя донары не маглi атрымаць грошы за здадзеную кроу [1нт.]. Больш як трыццаць гадоу я кожны тыдзень прыяз-джала у Руан, каб яе пабачыць [1нт.]. Для таго, каб рыба набрала паутара кшаграма вагi, патрабуецца не менш за сем месяцау [1нт.].
Выбар градуатара абумоулены задачай гаворачага: калi яму неабходна адкрыць верхнюю мяжу, то выкарыстоуваюцца градуатары рус. больше / более, бел. больш / болей (рус. более года, больше двух недель; бел. больш пяц гадоу, больш чым два разы на год, болей чым на месяц), калi шжнюю - то перавага аддаецца градуатарам рус. менее /меньше, бел. менш /меней (рус. менее недели, меньше трех месяцев; бел. менш месяца, менш чым на год).
Градуатары могуць уваходзщь як у склад фарманта, так i у склад лекачнага кампанента тэмпа-ральнай сштаксемы: параун.: рус. больше чем на месяц - на больше чем месяц; бел. болей чым на месяц -на болей чым месяц, больш за год - за больш чым / як год.
Заключэнне. Градуатары - асобы клас адзшак, яюя мадыфшуюць ступень прыкметы, што называецца у знамянальным слове, з яюм яны спалучаюцца.
Для градутарау характэрны шырокя спалучальныя магчымасщ, паколью яны спалучаюцца з кван-тытатывамi i могуць выступаць у якасщ фармантау не толью тэмпаральных, але i сштаксем з сшкрэтыч-ным значэннем.
Градуатары полiфункцыянальныя: яны з'яуляюцца базавым кампанентам для утварэння тэмпаральных прыназоушкавых адзшак, служаць для расшырэння прыназоушкавай парадыгмы i выконваюць функцыю апракаматара.
Градуатары утвараюць сваю парадыгму: морфасштакачную (рус. более - не более - более - не более чем на; бел. болей - болей чым - болей за - болей як - не болей - не болей чым i шш.), формаутваральную (рус. более - больше, менее - меньше; бел. болей - больш, меней - менш).
2019
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
ШТАРАТУРА
1. Шуба, П. П. Прыназоутк у беларускай мове / П. П. Шуба. - Мшск : БДУ 1мя У. Летна, 1971. - 224 с.
2. Конюшкевич, М. И. Релятивный потенциал имени / М. И. Конюшкевич // Лшгвютичш студп: зб. наук. праць / Донецький нац. ун-т ; наук. ред. А. Загштко. - Донецьк, 2008. - Вип. 16. - С. 60-66.
3. Русская грамматика : в 2 т. / под ред. Н.Ю. Шведовой. - М. : Наука, 1980. - Т. 1. - 783 с.; Т. 2. Синтаксис. - 714 с.
4. Апресян, Ю. Д. Лингвистическая терминология словаря / Ю. Д. Апресян // Новый объяснительный словарь синонимов русского языка; под общ. рук. Ю. Д. Апресяна. - М.; Вена : Языки славянской культуры; Венский славистический альманах, 2004. - С. XXII-LII.
5. Воротников, Ю. Л. Функционально-грамматическая сфера градационности признака в современном русском языке : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02 / Ю. Л. Воротников ; Ин-т РАН. - М., 1987. - 26 с.
6. Колесникова, С. М. Функционально-семантическая категория градуальности в современном русском языке / С. М. Колесникова. - М. : Высш. шк., 2010. - 279 с.
7. Норман, Б. Ю. К вопросу о внутренней структуре функционально-семантического поля / Б. Ю. Норман // Исследования по языкознанию: К 70-летию члена-корреспондента РАН Александра Владимировича Бондарко / отв. ред. И. В. Недялков. - СПб. : СПбГУ, 2001. - С. 13-22.
8. Канюшкев1ч, М. I. Беларусюя прыназоунт i ix аналап. Граматыка рэальнага ужывання : матэрыялы да слоутка : у 3 ч. / М. I. Канюшкевiч. - Гродна : ГрДУ, 2008-2011. - 3 ч.
Пастутла 30.11.2018
THE FUNCTIONS OF GRADUATION IN THE STRUCTURE OF TEMPORAL PREPOSITIONAL COMBINATIONS OF RUSSIAN AND BELARUSIAN LANGUAGES
Н. RYZHKOVICH
We consider lexography status graduate more pain, me, me (Rus. more, more, less, fewer), presents the main functions of cities (prenatal, contratista), gives the amount of thermal Priazovskaya combinations with gradutaion in Russian and Belarusian languages. It is proved that graduatory able independently to form prikaznov paradigm and paradigm clarnece prenatal combinations with a certain semantics. The main changes maraline privatae combination, a base component, concretizacao, graduate, apraxia, paradigm. The purpose of the study is to identify the basic functions graduate in the structure temporally prenatal units. Scientific news of the conducted study lies in the fact that graduatory represent papuntang class units: they can act both as base componenta foreign Priazovskaya combinations, and as concretizacao, graduatory healthy to form independently Prinsendam paradigm and complicate the paradigm printou combinations.
Keywords: the proposed temporal combination, a base component, concretization, graduator, approximator paradigm.
