CC BY
0
Rahmonov G.
"Menejment va marketing" kafedrasi mustaqil tadqiqotchisi
TATU
TEMIR YO'L TRANSPORTIDA XIZMAT KO'RSATISH FAOLIYATINI BAHOLASH USULLARI VA BOSQICHLARI
Annotatsiya. Mazkur maqolada temir yo 'l transport xizmatining asosiy baholash usullari hamda yo'llari keltirilgan bo'lib, ularning baholashdagi iqtisodiy asoslari hamda vazifalari tavsifi aks ettirilgan.
Kalit so'zlar: transport xizmati, baholash usullari, transport xizmatiga ta 'sir etuvchi omillar, samaradorlik.
Rahmonov G. independent researcher "Management and Marketing" department
TATU
METHODS AND STAGES OF EVALUATION OF SERVICE ACTIVITY
IN RAILWAY TRANSPORT
Abstract. This article presents the main evaluation methods and methods of the railway transport service, and describes the economic bases and tasks of their evaluation.
Keywords: transport service, assessment methods, factors affecting transport service, efficiency.
Mamlakatimizda kun sayin taraqqiy etib borayotgan temir yo'l sohasi mamlakat bo'ylab infratuzilmasini takomillashtirib borganligiga qaramasdan, jamoat transporti sizfatidagi xizmatini uzluksiz yaxshilashga qaratilgan tendensial chora-tadbirlarni amalga oshirish murakkabliklar tug'diradi. A'lo sifat darajasidagi jamoat transportlari rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda raqobat muhitida ish olib borishadi. Aholi yashash joylarida aholining zichligi yuqori bo'lishiga qaramasdan temir yo'l transportidan jamoat transporti sifatida foydalanish ularni tashishda avomobil transportida tashishga qaraganda samaradorligi yuqoriroq ta'sir etadi. Temir yo'l transportida xizmat ko'rsatish faoliyatini samaradorligini oshirish yuzasidan uni baholash borasida bir nechta usullar va yondashuvlar mavjud bo'lib, ular mamlakatning iqtisodiy tuzilmasi hamda uning o'zaro integratsion holatiga ko'ra turlicha tadqiq etiladi. Bunga aniqlik kiritish maqsadida bir nechta muhim baholash usullarini dissertatsiya ishida tadqiq etamiz.
Xitoy o'zining zich aholisi hamda o'ta tezkor savdo aylanmasiga ega mamlakat sanalgani bois mahsulotlarni dunyo bo'ylab yetkazish maqsadida
barcha turlardan keng foydalaniladi, bularning qatorida eng birinchi o'rinda temir yo'l transporti sanalib, uning sifatini doimiy nazorat qilib borishga indekatsion yondashiladi. Buning uchun uch omildan foydalanilgan holda baholashni amalga oshirishni Xitoy olimlari L.Chjan, Ts, Chen, S,Tsuy tomonidan ilgari surilgan bo'lib, hozirda uning CRITIC nomli usulining raqamlashtirilishi ko'rinishida AQSh, Shvetsiya, Norvegiya, Kanada singari mamlakatlar foydalanishadi. Mazkur olimlarning taklif etgan baholash usullari temir yo'l faoliyatini indekslar yordamida, aniqroq izohlaganda temir yo'l xavfsizligi, uning infratuzilmaviy holati, uskunalar bilan jihozlanganligi, qulaylikni tavsiflovchi innovatsion buyumlarni ekspluatatsiya samaradorligi va bugungi kunda muhim sanalgan yashil rivojlanishni aniqlaydi. Ikkinchi omil ostida ular tomonidan ilgari surilgan har bir indeksning mezonlararo korrelyatsiya (CRITIC) usulidan keng foydalanish asosida mezonlarning og'ma va ta'sir ahamiyatidan xulosalashni taklif etganlar. Navbatdagi omil sifatida temir yo'l transporti xizmarlarining samaradorligi CRITIC usulidan nisbiy entropiya nuqtasidan foydalanish orqali ko'p mezonli va mayorlarga tayangan qarorlar qabul qilish MCDM deb nomlanadi. Baholash usullarining ketma-ketlikda foydalanish orqali empirik tahlil natijalarini xulosalash Xitoy temir yo'l byurolarining qay darajada temir yo'l transporti xizmatini ko'rsatish ko'rsatkichlarining rivojlanganligini, shuningdek hududiy joylashuvlarga ko'ra temir yo'l byurolari o'rtasidagi ustunliklar, kamchiliklar hamda aniq farqlarni namoyon etadi.41 Unlarning uch omilli baholash usulining bosqichlari quyida keltirilgan:
41 Liangliang Zhang, Qian Cheng, Siyuan Qu, "Evaluation of Railway Transportation Performance Based on CRITIC-Relative Entropy Method in China", Journal of Advanced Transportation, vol. 2023, Article ID 5257482, 11 pages, 2023. https://doi.org/10.1155/2023/5257482
1.1. -rasm. Temir yo'l transporti xizmati samaradorligini baholash usulining bosqichlari.42
Mazkur baholash usulining asosiy ustunligi shundaki, uning kesishgan korrelyatsion43, entropiyaning ta'sir doirasidagi faktorial44 va optsionlari45ni inobatga olgan holda amalga oshiriladi.
chipta narxi
qatnov jadvallari poyezdlarning o'z vaqtida harakatlanishi muntazam poyezdlar jadvalini, narxlarning boshqa jamoat transporti bilan integratsiyasini va mintaqadagi vokzallarni
jo'nash stantsiyasida to'xtash joyi bortdagi velosipedlar
stantsiyalarda aniq va tezkor ma'lumot bortda aniq va tezkor ma'lumot
poyezdga qulay ulanishlar va boshqa transport turlari haqida
sayohat xodimlarining xushmuomalaligi va malakasi chiptalarni nazorat qilish chastotasi va to'g'riligi
42 S. Liu, T. Zhang, and R. Wang, "Chinese railways development level research based on entropy," Frontiers in Artificial Intelligence and Applications, vol. 314, pp. 305-313, 2019.
43 Michali, M., Emrouznejad, A., Dehnokhalaji, A., et al.: Noise-pollution efficiency analysis of European railways: A network DEA model. Transp. Res.: Part D 98, 102980 (2021)
44 Zhang, L., Hua, X.: Evaluating efficiency of railway transportation based on cross-efficiency evaluation method and relative entropy evaluation method in China. IET Intell. Transp. Syst. 17, 2410-2418 (2023). https://doi.org/10.1049/itr2.12420
45 Liang, Z.J., Lei, L.: Research on input-output efficiency evaluation of China railway freight cars based on two-stage network DEA model. Railway Transp. Econ. 43(9), 13-18 (2021)
1.2-rasm. Ternir yo'l xizmatlari sifatini ko'p bosqichli kompleks baholash indikatorlari46
Bu kabi baholash usulini mamlakatimizdagi temit yo'l faoliyatida tadbiq qilish uchun dastavval baholash usulini tarkibini shakllantirish lozim bo'ladi. Italiya iqtisodchi olimlari L.Eboli, Y.Fu, G.Mazzullalarning temir yo'l xizmatlari sifatini ko'p bosqichli kompleks baholash yuzasidan 26 ta indikatorni tavsiflovchi modeldan foydalanishni taklif etganlar (1.2-rasm).
Temir yo'l tashish sifatini baholash uchun ko'rsatkichlarni tanlashda yo'lovchi tashish xususiyatlarini, yo'lovchilarga bo'lgan talabni va temir yo'l transporti korxonasining imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Tranzit xizmatlari sifatini aniqlashga asoslanib, model temir yo'l xizmatlari sifatini baholash uchun ba'zi asosiy ko'rsatkichlarni taqdim etadi. Xususan, xavfsizlikni ta'minlash yo'lovchi tashish kompaniyasi uchun muhim masala bo'lib, yo'lovchilar ko'pincha o'z tajribalariga asoslanib xavfsizroq deb hisoblaydigan transport kompaniyasini tanlashadi. Shuningdek, bugungi kunda barcha yo'lovchilar toza transport turini tanlaydilar va bunga o'ta injiqlik bilan yondashadilar.
Konfort, odatda, sayohat paytida temir yo'l sayohatining umumiy tajribasini anglatadi, yo'lovchilar sayohatlari qulayligiga borgan sari yuqori talablarni qo'yadi. Bu xizmatni aniq tavsiflashga ta'sir etadi. Jumladan, transport yo'lovchilarga yuqori darajadagi xizmat ko'rsatishni ta'minlanishi uchun xizmat tavsiflari taklif etilayotgan xizmatdan kelib chiqqan holda shakllantiriladi. Shuningdek, yo'lovchining poyezd safaridan oldin va undan keyingi xizmatlarga tegishli bo'lib, "Boshqalar"ni tasvirlash uchun indikatorlarni baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Ma'lumotlar yo'lovchilar uchun juda foydali. Ta'riflangan ma'lumotlarga qarab yo'lovchilar ichki hotirjamlik asosida rejaviy harakatlanadilar, ma'lumotning yetarlimasligi ko'plab xato va noroziliklarga sabab bo'lishi, bu esa kompaniya uchun qimmatha tushishi mumkin.
Xodimlar tavsifini indikatorlar ro'yxaatida aks ettirish inson omilining inson omiliga ta'sirini namoyon etadi. Bu eng muhim samaradorlik sanalib, bunda o'ziga xos eng muhim parametrlar orqali baholanadi. Yuqoridagi tahlilga ko'ra, baholash indikator tizimini qurish mumkin, unda temir yo'l xizmatlari sifati umumiy baholash ko'rsatkichi, xavfsizlik, tozalik, qulaylik, xizmat ko'rsatish, boshqa, axborot va xodimlar 7 ta asosiy baholash ko'rsatkichlari va 26 ta yuqori ko'rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan:
46 Laura Eboli, Yanbing Fu, Gabriella Mazzulla, Multilevel Comprehensive Evaluation of the Railway Service Quality,
Procedia Engineering, Volume 137, 2016, Pages 21-30, ISSN 1877-7058, https://doi.org/10.1016/j .proeng.2016.01.230.
1.3-jadval
Temir yo'l xizmatlari sifatini ko'p bosqichli kompleks baholash _indikatorlari tarkibi va taxminiy qiymatlar47_
Bal íolangan qiymatlar
Ko'rsatkichlar Xizmatdan o'ta Xizmatdan Xizmatdan a'lo
norozi o'rta darajada darajada
Holatda qoniqqan qoniqqan qoniqqan
Juma
Kun Shanba >0,3 >0,45 >0,7
Yakshanba
< 12 soat >0,35 >0,55 >0,7
<8 soat >0,3 >0,45 >0,6
Vaqti <6 soat >0,25 >0,45 >0,6
<4 soat >0,2 >0,4 >0,6
<2 soat >0,25 >0,35 >0,6
Kasbiy yondoshuv Ishchi >0,4 >0,55 >0,75
Talaba >0,35 >0,5 >0,7
Boshqa >0,2 >0,45 >0,8
16-25 >0,35 >0,55 >0,7
26-40 >0,3 >0,45 >0,6
Yosh 41-65 >0,25 >0,45 >0,6
>65 >0,2 >0,4 >0,6
Noma'lum >0,25 >0,35 >0,6
Temir yo'l xizmatlari sifatini baholash turli iyerarxiyalarga bog'liq bo'lgan ko'plab baholash ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi, ular o'rtasida bo'ysunish munosabatlari mavjud. Umumiy ball va eng yaxshi 7 ball yo'lovchilar faqat umumiy tajribasidan kelib chiqib baholashlari mumkin bo'lgan bilvosita xizmat atributlari bo'lib, eng yaxshi 26 ball esa yo'lovchilar o'z tajribalari asosida baholashlari mumkin bo'lgan bevosita xizmat atributlaridir. Shu bilan birga, turli baholash ko'rsatkichlari temir yo'l xizmatlari sifatini baholashda turli rol o'ynaydi. Shuning uchun biz temir yo'l tashish sifatini ehtimollar nazariyasi yordamida baholashni taklif qilamiz.
Baho reytingi-baholash talablaridan kelib chiqqan holda, ushbu hujjat N = (Nk), k = 1,2,. I, sifatida belgilanadigan barcha baholash ko'rsatkichlari uchun baholash ballini o'rnatadi, l baholash balli miqdorini ifodalaydi. Ushbu holatda uch darajali sharh qo'llaniladi. Xizmatdan o'ta norozi holatda qoniqqan, xizmatdan o'rta darajada qoniqqan hamda xizmatdan a'lo darajada qoniqqanligiga ko'ra qoniqish darajasi tavsiflanadi.
Baholash mezonlari-ko'rsatkichlarning mezonlari yo'lovchilarning fikriga ko'ra aniqlanadi. Biz yo'lovchilar namunasiga yo'naltirilgan so'rovnomadan
47 Laura Eboli, Yanbing Fu, Gabriella Mazzulla, Multilevel Comprehensive Evaluation of the Railway Service Quality,
Procedia Engineering, Volume 137, 2016, Pages 21-30, ISSN 1877-7058, https://doi.org/10.1016/j .proeng.2016.01.230.
foydalanib, darajasini hisoblarini olamiz. Yo'lovchilardan reyting diapazoni 1 dan 10 gacha bo'lgan barcha ko'rsatkichlarning ahamiyatini baholashlari so'raladi va bu raqam qanchalik ko'p bo'lsa, ko'rsatkichning muhimlik darajasi shunchalik yuqori bo'ladi.
Aniq bo'lishi uchun, ustki belgisi 0 bo'lgan barcha o'zgaruvchilar asosiy baholash ko'rsatkichlariga taalluqlidir va 0 turdagi ko'rsatkichlar sifatida belgilanadi va 1 ustunli barcha o'zgaruvchilar tegishli bo'lgan yuqori darajali baholash ko'rsatkichlariga tegishli. xavfsizlik ko'rsatkichiga va birinchi turdagi ko'rsatkichlar sifatida belgilanadi va 2 ustunli barcha o'zgaruvchilar tozalik ko'rsatkichi bilan bog'liq bo'lgan yuqori darajali baholash ko'rsatkichlariga tegishli bo'lib, ikkinchi turdagi ko'rsatkichlar sifatida belgilanadi va Cf baholash ko'rsatkichi i ni belgilaymiz, bu d turidagi baholash ko'rsatkichlaridan biridir. J ball (j = 1,2,. Nu) j) yo'lovchi balli, d ko'rsatkichining muhimlik darajasi uchun Cf, indikatorining mezonlari wf, Nu esa foydali anketalar soni, eng yuqori ko'rsatkichlarning og'irligini quyidagicha hisoblash mumkin:
zd
£nU_ZJL
-j=iyd
1=7
d
wf = ji, i=1,2,.,nd, d=1,2,.7.
"u
Z^w? = 100%, d=1,2,.7.
Baholash matritsasi. Baholash matritsasi bitta turdagi baholash ko'rsatkichidan qoniqish darajasidan iborat. 26 ta yuqori darajali baholash ko'rsatkichlari uchun 7 ta baholash matritsasi, 7 ta asosiy baholash ko'rsatkichlari uchun 1 ta baholash matritsasi va umumiy baholash ko'rsatkichi uchun 1 ta baholash vektori mavjud. Ed 26-eng yuqori baholash ko'rsatkichi uchun d turdagi baholash ko'rsatkichlarining baholash matritsasi bilan belgilangan:
Ed =
¿yd ¿yd ¿yd
c11 &12 . V11 d
. . elk .
Pd pd d
vnd1 cnd2 . cnd
, (d=1,2,.7)
Bu yerda d - baholash ko'rsatkichlarining tasnifi, nd - d tipidagi baholash ko'rsatkichlari soni va efk - barcha so'ralgan yo'lovchilardan d deb ishonadigan yo'lovchilar sonining foizini bildiradi. k baholash ko'rsatkichi Cj* baholashga mutanosibdir. E0 7 ta asosiy baholash ko'rsatkichlarining baholash matritsasi bilan belgilanadi.
Yuqoridagi baholash orqali transport xizmatining ichki va tashqi omillarini bosqichli nazoratini olib borish imkoni berib, unga kiritiladigan yangiliklarni tahlil qilish qiyinchilik tug'dirmasligi bilan alohida ustunlikka egadir. Biroq, xizmat ko'rsatishda risklarni hisobga olgan holda boshqarish iqtisodiy faoliyatning himoyalanganligini anglatadi. Temir yo'l transporti xizmatlarida ishbilarmonlik yuzasidan tashqari milliy xavfsizlik, mahsulotning sifaatinin ta'minlanganligini saqlanishi, yuklarning talofatlarsiz buyurtmachiga yetkazilishini ta'minlanishi, shuningdek, insonlarni tashish mobaynida
ko'rsatiladigan ijtimoiy hamda tibbiy xizmatlarning sifatli, o'rinli, shu bilan bir qatorda namunaviy bo'lishiga erishish riskning uzoq yillik natijaviy nisbiy kurashini anglatadi. Bu o'z navbatida uning hisobga olinishi zaruratini hamda dolzarbligini ifodalab, bir nechta komponentlarni tarkibiy ta'sir doirasini omillar misolida tadqiqt etishga safarbar etgan holda mavjud holarning baholanishida shaffoflik asosida kuzatishlar olib borish imkonini beradi. Shunga ko'ra, Slovak iqtisodchi olimlari E.Nediliakova, M.P.Hranitski, M.Valla tomonidan temir yo'lda xizmat ko'rsatish faoliatida "risk xavflarini aniqlash metodologiyasi va temir yo'l xizmatlarining sifatini baholash" usulidan foydalani sh tavsiya etiladi. Buning uchun mualliflar tomonidan baholash maqsadida tegishli izlanishlar ketma-ketligini amalga oshirish talab etiladi (1.3-rasm).
xavfning yuzaga kelishiga ta'sir etuvchi omillar majmuini aniqlash;
risk ustuvorligini hisoblash formulasini aniqlash;
nosozlik usullari va oqibatlarining o'zgartirilgan tahlilini ishlab chiqish;
temir yo'l infratuzilmasi holatini boshqarish metodologiyasini risk jihatdan tahlil qilish
1.3. -rasm. Risk xavflarini aniqlash metodologiyasi va temir yo'l xizmatlarining sifatini baholash bosqichlari.48
Risklarni aniqlash uchun bir bora tadqiqot yoki kuzatish olib borishning o'zi kifoya emas, uning davriyligini tadqiqotning maqsad hamda uning tadbiq etilishiga ko'ra ehtiyohning kelib chiqishini aks ettiruvchi faoliyatning amaliy havolasi belgilab berishi kuzatiladi. Temir yo'l transportida xizmat ko'rsatish faoliyatining risklarini aniqlash uchun unda ishtirok etuvchi manfaatdor tomonlarning xizmatdan foydalanishi va undagi riskga ta'sir etuvchi omillar bilan belgilanadi.
Bizning tadqiqotimiz doirasida ko'zlangan vazifalarni muvafaqqiyatli bajarilishini ta'minlash maqsadida temir yo'l transporida xizmat ko'rsatishni uning funksionalligiga ko'ra ajratgan holda baholashni qamrab oluvchi usulni ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi.
48 Nedeliakova E., Hranicky M. P., Valla M. Risk identification methodology regarding the safety and quality of railway services //Production Engineering Archives. - 2022. - T. 28. - №. 1. - C. 21-29.
Temir yo'l transportida xizmat ko'rsatishni baholash
r i Yo'lovchilarni tashish xizmatini baholash Yuk tashish xizmatini baholash
Mamlakatdagi temir yo'lning yo'lovchilarga xizmati Tashish davomida ko'rsatiladigan xizmat sifati Qatnovlarning tezligi Yo'l kiraning qiymati va uning tariflari Magistral yo'llardan foydalanish darajasi yuk tashish va saqlash darajasi yuklarni tashishda beriladigan kafolatlar yuklarni yetkazib berish xizmati
1.4. -rasm. Temir yo'l transportida xizmat ko'rsatish faoliyatini baholash49
Demak, temir yo'l transporti xizmatining funksionalligiga ko'ra insonlarni tashish, yuk hamda jonivorlarni tashish xizmatlarini ajratgan holda baholash usulini tizimlashtirish lozim sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. G'ayrat I., Olim M., Davlat R. Klaster tizimining qishloq xo'jaligi samaradorligiga ta'siri //Agroiqtisodiyot.-Toshkent. - 2020. - №. 1. - C. 20-23.
2. Ismatulloyevich R. G. THE IMPACT OF CYBER THREATS ON ECOMMERCE SITES //Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences. - 2022. - T. 1. - №. 10. - C. 274-284.
3. Fazliddinovich R. G. Some disadvantages of the architectural design of residential buildings and their solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 4. - C. 411-416.
4. Raxmonov G'.I. Temir yo'l transportida xizmat ko'rsatish jarayonini rivojlantirishning retseptiv tahlili. "YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT" ijtimoiy, iqtisodiy ilmiy ommabop jurnal, 2024-yil, may. № 5-son, 557-562
5. Shokirovna B. Z., Xurram o'g'li X. S. INNOVATIVE FOUNDATIONS OF A UNIFIED ECONOMY IN THE FIELD OF RELIGIOUS EDUCATION //Western European Journal of Modern Experiments and Scientific Methods. -2024. - T. 2. - №. 5. - C. 110-113.
6. Shokirovna B. Z., Muxayyo Y., Xurram o'g'li X. S. TOPIC: DIRECTIONS FOR THE DEVELOPMENT OF INNOVATIVE ENTREPRENEURIAL ACTIVITY IN UZBEKISTAN //Scientific Impulse. - 2023. - T. 2. - №. 16. - C. 42-45.
7. Shokirovna B. Z., Xurram o'g'li X. S. INNOVATIVE FOUNDATIONS OF A UNIFIED ECONOMY IN THE FIELD OF RELIGIOUS EDUCATION //Western European Journal of Modern Experiments and Scientific Methods. -2024. - T. 2. - №. 5. - C. 110-113.
49 Muallif ishlanmasi
8. Maraimova, & Imamov, J. (2022). TASHKILOTDA INSON KAPITALI SIFATINI BAHOLASHNING IQTISODIY AHAMIYATI. Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук, 2(11), 190-194.
