CC BY
15УДК 371:378.4
М. Я. Сяменчык, доктар пстарычных навук, прафесар, загадчык кафедры (БДТУ)
ТЭМА БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАУНАСЩ У АДУКАЦЫЙНА-ВЫХАВАУЧЫМ ПРАЦЭСЕ У ТЭХШЧНЫХ ВНУ
Артыкул прысвечаны праблеме щэалапчнага выхавання студэнтау тэхшчных ВНУ у пра-цэсе выкладання сацыяльна-гумаштарных дысцыплш. Даецца крытычная ацэнка к;нуючых дапаможнгкау па праблемах гумаштарнай адукадьи i щэалапчнага выхавання. Звяртаецца увага на кшуючыя недахопы у трактоуцы дзяржавастваральных працэсау на Бе л ару ci. На прыкладзе тэмы беларускай дзяржаунасэд разглядаецца выхаваучы патэнцыял псторьи Бе л ару ci, пашталогп i асноу щэалогп беларускай дзяржавы.
The article dwells upon the problem of the ideological upbringing of the students of technical higher education institutions in the process of teaching the social and human studies. The critical estimation is given to the present manuals on the humanitarian education and ideological upbringing problems. The existing disadvantages in the explanation of the state formation processes are taken into account. The upbringing potential of the History of Belarus, Politology and the Ideology of the Belarusian State is considered; the concept of the Belarusian statehood being taken as an example.
Уводзшы. Апошнш часам у нашым гра-мадстве актуал1завалася патрэба у щэалапчным выхаванш студэнтау. У ВНУ знешне гэтая пра-ца увасабляецца у мностве 1 разнастайнасщ щэйна-выхава)гсых мерапрыемствау, але, вядо-ма ж, ¡ш не вычэрпваецца. Куды больш значная яе частка адбываецца у працэсе выкладання грамадсюх дысцыплш. Паводле дзеючага Аду-кацыйнага стандарту, ва уах ВНУ, нягледзячы на ¡х профшьныя адрозненш, адбываецца са-цыяльна-гумаштарная падрыхтоука студэнтау з мэтай фарм1равання i развщця ¡х сацыяльна-асабовых кампетэнцый, у тым лшу смраваных на развщцё патрыятызму i грамадзянскасщ [1]. У мнопм тамя ж якасщ, у лшу шшых, заклша-на выхоуваць щэалопя беларускай дзяржавы. Цяжка раскрыць змест успх вызначальных для фарм1равання высокамаральнай асобы щэй i ахарактарызаваць найболын спрыяльныя для таго дысцыплшы. Таму у межах вучэбных пра-грам па псторьи Беларуи, пагаталогп { асноу щэалогп мы спын1мся на асобных аспектах беларускай дзяржаунасщ, на нашу думку, най-болын пленных у адукацыйным i выхава^Нгым планах, асабл1ва у тэхшчных ВНУ, дзе гснуе востры дэфщыт гумаштарнай думю.
Асноуная частка. 1дэя дзяржаунасщ заусё-ды мела щэал алчны падтэкст. Да прыкладу, у савецюя часы у тэхшчных, медыцынсюх i шш. ВНУ выкладалася толыа псторыя панаваушай партьп - КПСС. Акрамя таго, у ВНУ, яюя рых-тавагп выкладчыкау i даследчыкау псторьп, юна-вала дысцыплша «Псторыя БССР». Вщавочна, пгго тагачаснае патрыятычнае i грамадзянскае выхаванне грунтавалася на камушстычных каштоунасцях, да ямх дасавеция дзяржауныя З^варэнш не адносшся. Толыа з пачаткам пе-рабудовы тэты х1б быу пераадолены i «Псторыя Беларуси) стала выкладацца ва ус1х, нават тэхшчных ВНУ.
У 1990-1991 гг. у вучэбныя планы была уключана патталопя, вывучэнне якой дало сту-дэнтам магчымасць з1рнуць на дзяржауны лад СССР не толыа з класавых пазщый, а праз прызму агульначалавечых каштоунасцяу. У вышку таюя капггоунасщ, як «савеци патрыятызм» i «пралетарси штэрнацыянатзм» бьш адкшу-ты разам з аджытой щэалопяй. 3 абвяшчэннем Рэспублш Беларусь патрыятычнае 1 грамадзянскае выхаванне зрабшася больш прадметным i дзейсным У 2003 г. вучэбныя праграмы ВНУ папоуншся «Асновам1 щэалогп беларускай дзяржавы». Мы разглядаем яе як сютэму нацыя-нальных i агульначалавечых каштоунасцяу, у тым лшу уах людзей, свой народ, Айчыну, дзяр-жаву, родную мову, псторыю, культуру, рэль гио. Вядома ж, вывучэнне студэнтам1 «Асноу щэалогп беларускай дзяржавы» значна узмац-няе ¡х павагу да беларускай дзяржаунасщ, як мшулай, так 1 сучаснай. Несумненна, што змеш-чаныя у азначанай дысцыплше тэмы «Беларус-кая супольнасць, нацыянальная щэя i дзяржау-насць», «Уяуленне народа аб сваей дзяржаунасщ», «Абвяшчэнне Рэспублш Беларусь -пачатак новага этапу у развщщ беларускага народа 1 яго дзяржаунасщ», «Саюзная дзяржава Беларуа i Расп - форма практычнай рэал1зацьи беларускай нацыянальнай щэ1 ва умовах сусве-ту, яю глабал1зуецца», «Традыцыйныя (сацыя-культурныя) щэалы i капггоунасщ беларускага народа», «Свабодалюбства i патрыятызм бела-русау» 1 шш., пабудаваныя на сштэзе пстарычных, палиычных i культуралапчных ведау, маюць не столыа адукацыйны, колыа щэйна-выхава)гсы патэнцыял.
Зауважым, аднак, што у свой час складаль-нш «Праграмы выхавання дзяцей 1 навучэнскай моладз1 у Рэспублщы Беларусь» нават не паль чьш патрыятызм паунавартай капггоунасцю i рэ-камендават выхоуваць яго «разам з штэрнацыя-
Воспитательный процесс в вузе
45
ншшмам» [2]. Аб памылковасщ гэтага падыходу сведчыць факт, што менавиа таюя «штэрнацыя-налюты» як В. Кнорын, К. Ландэр, А. Мясшкоу у 1917-1918 гг. бьш катэгарычна супраць афарм-лення беларускай дзяржаунасщ. Ды i патрыётам1 яны сябе не л1чьш.
Студэнты павшны усвядомщь, што патрыя-тызм — гэта не толыа любоу да Радз1мы 1 гатоу-насць абараняць яе у час ваеннага л1халецця, але 1 штодзённая праца у намрунку умацавання яе патэнцыялу. I кал1 патрыятызм асацьируецца з Радз1май, то грамадзянскасць - з дзяржавай. Сапраудны грамадзянш - гэта асоба, якой улас-щвы, найперш, законапаслухменства 1 сумлен-ная праца на карысць сваей крашы. Акрамя таго, i патрыёт, 1 грамадзянш ншш не пацер-пяць зняважтвых слоу на адрас сваей дзяржа-вы ад рознага кшталту касмапали-ау i «штэр-нацыяналютау». Нтлгсцкае стауленне студэн-тау да нацыянальных каштоунасцяу часцей фармуецца стыхшна, але часам таму спрыяе кан'юнктурная творчасць квазМсторыкау 1 не-прафесшная праца выкладчыкау.
Пад тэрмшам «дзяржаунасць» варта разу-мець здольнасць пэунага этнасу адстойваць свае штарэсы з дапамогай палиычнай улады. У гэтай сувяз1 нельга л1чыць Полацкае княства, ВКЛ щ Рэч Паспалиую беларусмм1 дзяржа-вамь Магчымасць яе стварэння склалася толыа з узшкненнем беларускай нацьп. Але зараз зна-ходзяцца аутары, яюя заяуляюць, быццам нельга называць Полацкае або Тураускае княствы дзяржавамь 1м не лшппм было б прыгадаць па-лажэнне Канстытуцьи аб «шматвяковай псто-рьп развшця беларускай дзяржаунасщ» [3] або пачытаць тэкст выступления А. Р. Лукашэнм на IV Усебеларусюм сходзе [4].
Нават не самаму здольнаму студэнту павш-на стаць зраз умелым, што у сгстэме шшых каштоунасцяу азначаныя княствы 1 усё звязанае з 1м1 з'яуляюцца больш прыярытэтным1, чым Юеуская Русь. Характэрна, што грамадзяне су-часнай Раси (этшчныя русюя) абгрунтоуваюць верспо паходжання сваёй дзяржаунасщ не ад Клева, а ад Ноугарада щ Ладап.
Палиычная кан'юнктура перашкаджае боль-шасщ а^арау дапаможшкау па вартасщ ацанщь ролю ВКЛ у лёсе беларусау: дзяржауны статус ¡х мовы, узровень развщця заканадауства, кшга-друкавання, культуры. М1ж тым, выкладчык павшен адкшуць баша аб шбыта навязанай па-лякам1 Люблшскай унп 1 гвалтоуным акатал1ч-ванш беларусау, прывесщ доказы юнавання щэй гумашзму, паказаць прагрэиуную сутнасць маг-дэбургскага права 1 Ли-оускага Статута 1 г. д., каб пераканаць студэнтау у тым, што лщвшы па гэтых паказчыках паюнул1 усходшх «зб1раль-шкау РусЬ> далёка ззаду.
Студэнты павшны ведаць, што ВКЛ працяг-вала сваё юнаванне у складзе Рэчы Паспали-ай амаль да канца 80-х гг. XVIII ст. Няма падстау л1чыць гэты этап дзяржаунасщ выключна нега-тыуным, а палиыку у дачыненш беларусау толыа гвалтоунай. Так, асноуная маса сялян i гараджан Беларуа спавядала ушяцгва, а шляхта акатал1чвалася i апалячвалася дабрахвотна. Гэта яна, а не улада, дамаглася замены у 1696 г. беларускай дзяржаунай мовы на польскую.
Адэкватнаму асэнсаванню ricTopbii Рэчы Паспали-ай спрыяе вывучэнне матэрыялау аб дасягненнях у гаспадарцы i культуры, войнах з захошжам1, паустаннях супраць прыгняталь-HiKay i шш. Варта падкрэслщь, што са зншгаэн-нем гэтай дзяржавы дух яе жыхароу, у першую чаргу шляхты i каталщмх вершкау Бел ару ci, застауся непарушным, аб чым сведчьип спробы аднаулення ВКЛ у часы напалеонаускага на-шэсця, дзейнасць тайных таварыствау, паустан-Hi 1830-1831 гг. Менави-а у асяроддз1 мясцовай шляхты каталщкага i ун1яцкага веравызнанняу з'явшся napacuci беларускай нацыянальнай свядомасщ. Гэтыя людз1 марьш аб адраджэнш Рэчы Паспали-ай i у яе межах — наданш Ли-ве (Беларуси пэунай самастойнасщ.
Сяляне па-ранейшаму заставалюя далёмм1 ад палиым, але хваля рус1фшацы1, якая абры-нулася на Беларусь у 1864 г. пасля падаулення польскага паустання, акрамя imnara, паспрыяла вылучэнню з ix асяроддзя чыноунщтва i штэл1-rerajbii. Ix щэйная кансалщацыя з беларуска-арыентаванай шляхтай значна стымулявала пра-цэс фарм1равання беларускай нацьп, а разам з тым — пошуку шляхоу да нацыянальнай дзяржаунасщ у межах Расшскай iMnepbii. Члены су-полю «Гомон», Ф. Багушэв1ч i шш. першыш апелявал1 да мшулага вопыту беларускай дзяр-жаунасц1. Жаданне беларусау «людзыш звацца», выказанае у вершы Я. Кутталы «А хто там щзе?», стварала магутны падмурак усенароднага руху за «вольную Беларусь».
Студэнтам важна давесщ, што не тольи ца-рызм, не толыа руси щ польси шавшзм, a i Hi3Ki узровень нацыянальнай самасвядомасц1 беларусау перашкаджал1 гэтаму руху. Да таго ж, нават пасля звяржэння самауладдзя у 1917 г. юнаваушыя ¡мперск1я щэ1 i ¡дэалопя заходне-рус1зму не паюдал1 беларусам шанцау не толыа на афармленне дзяржаунасщ, але i на стварэнне беларускай школы. Актыв1заваны Кастрычш-кам рух беларуск1х арган1зацый за нацыяналь-ную ajh-aHOMiro у складзе Расшскай дэмакра-тычнай рэспублш скончыуся у ноч на 18 снеж-ня 1917 г. разгонам бальшавкам1 Усебеларус-кага з'езда. Адзначым, што рэал1зацыя яго ар-гагазатарам1 пастауленых мэтау пазбауляла народы цяперашшх Рэспублт Беларусь i Ра-
сшскай Федэрацьп патрэбы стварэння саюзнай дзяржавы.
У чарзе наступных падзей асобае месца зай-мае БНР як узор беларускай дзяржаунасщ на нацыянальна-дэмакратычнай аснове. Toe, што яе аргашзатары ¡мкнулгся ажыццявщь нацыя-нальныя щэалы ва умовах германскай акупацьп, толыа робщь ím гонар. Роуна як i дзеячам Бел-нацкома i Беларусмх секцый РКП(б), яюя пры падтрымцы У. Ленша i I. Сталша 1 студзеня 1919 г. абвясцш аб стварэнш дзяржавы на рэ-валюцыйна-класавай аснове — БССР.
Аб тым, што беларусы прышш савецю лад i спрьнш яму, сведчаць ix удзел у стварэнш СССР, вынш сацыялютычнага будаунщтва, беларусь зацыя, Канстытуцьп 1927, 1937 i 1978 гадоу. Невыпадкова яны так мужна змагалюя за сва-боду i незалежнасць сваей Радз1мы i СССР у Вялисай Айчыннай вайне, так самааддана ад-наушш сваю крашу у другой палове 1940-х гг. I наогул, лепшыя узоры патрыятызму i грама-дзянскасщ у першую чаргу бачны менавиа на прыкладзе Вялисай Айчыннай, i крыху менш — у аднауленчы перыяд. I гэта велыуп амватчна, бо найлепшыя чалавечыя якасщ выяуляюцца не толыа на вайне, але i у м1рнай працы.
Асобае месца у выхаванш патрыятызму i грамадзянскасщ займае час, кат наша краша набыла свой суверэниэт i потым яго умацоу-вала. Варта адзначыць, што мнопя палиычныя дзеячы л1чаць развал СССР буйнейшай геапа-лиычнай катастрофай. Тым не менш, без гэтай катастрофы не адбылося б утварэння незалеж-най Бел ару ci, аб якой спрадвек марьин нашы продай. Менави-а на яе умацаванне сиравана уся пал1тычная, сацыяльна-эканам1чная, культурная дзейнасць грамадзян Бел ару ci. Асабл1вы клопат у гэтым сэнсе выказваецца да студэнц-кай моладз1 як будучых яе гаспадароу. Таму за-клйсана спрыяць пастаянная увага урада, у тым лшу праз змест адукацыйных праграм. Так, да нашага часу змест «Патталогй» ютотна змян1у-ся у бок большага адлюстравання беларуск1х пал1тычных рэалш. У яе праграму змешчаны пункты «Функцыянаванне пал1тычнай улады у Рэспубл1цы Беларусь», «Развщцё прававой дзяржавы i грамадзянскай супольнасщ», «Вы-барчая сютэма Рэспублш Беларусь» i шш.
Пры гэтым тэарэтычны матэрыял, як1 там раз-мешчаны, арган1чна спалучаецца з нашай рэча-юнасцю.
У нашы дш тэма дзяржаунасщ займае адно з асноуных месцау у щэалапчным выхаванш моладз1. Не стращць яна сваей значнасщ i пад-час ажыццяулення стратэпчнай мэты — утварэння саюзнай дзяржавы Беларуа i Расп. ¿пробы маскоусюх алтархау навязаць свае умовы аб'яднання выклшал1 цвёрды адказ Прэзщэнта А. Р. Лукашэню: «Суверэштэтам не гандлюем!». «Суверэштэт - казау ён на IV Усебеларусюм сходзе, — гэта вышэйшая нацыянальная каштоу-насць, якую трэба штодзённай працай умацоу-ваць i абараняць» [4]. У гэтых словах, акрамя шшага, змешчана канцэнтраваная ацэнка нашай мшулай i сучаснай дзяржаунасщ, а таксама га-рантыя пабудовы моцнай i кв1тнеючай Беларус1.
Заключэнне. Тагам чынам, беларуская дзяр-жаунасць на у ах этапах яе разв1цця - ад Полац-ка i да сучаснай Рэспублш Беларусь - уяуляе сабой адну з самых найвялшшых нацыяналь-ных каштоунасцяу. Тэма беларускай дзяржаунасщ пры умелай пастаноуцы адукацыйна-выхава^ай працы у тэхшчных ВНУ пав1нна зрабщца для студэнтау невычарпальнай крынь цай ведау, духоунага здароуя i высок1х щэйна-маральных якасцяу.
Л1таратура
1. Образовательный стандарт Республики Беларусь. Высшее образование. Первая ступень. Цикл социально-гуманитарных дисциплин. — Введ. 01.09.2007. - Минск: М-во образования Респ. Беларусь, 2006. - 28 с.
2. Праграма выхавання дзяцей 1 моладз1 у Рэс-публщы Беларусь. - Мшск: БДТУ, 2001. - 80 с.
3. Конституция Республики Беларусь 1994 года (с изменениями и дополнениями, принятыми на республиканских референдумах 24 ноября 1996 г. и 17 октября 2004 г.). - Минск: Амал-фея, 2008.-48 с.
4. Наш исторический выбор — независимая, сильная и процветающая Беларусь. Из выступления Президента Респ. Беларусь А. Г. Лукашенко на IV Всебелорусском народном собрании // Беларуская думка. - 2010. - № 12. - С. 3-17.
Паступша 15.04.2011
