CC BY
29
Сащумон Саидов,
номзади игмнои филологї, дот ce-гт и Донишгони давгат ии Хулащ ба ном и акад. Б. Faфypoв
МАТНИ ОСОРИ АДАБЇ ВА ФАРКАНГКОИ ТАФСИРЇ
Качана таанифи ба иcтигoнфapнaнгнoи oiebpi , ки дap онно луготу тapкибoт, киноёт ва aмcoги фopcї мaвpиди тaвзeнкapop ёфтаанд, дap acpнoи ХУШ -Х1Х ба надди pивoлy инкишоф paci^, вале заминано он ба дaвpaи аввали фapнaнгнигopии фopcї пайванд аст. Аввалин лугатнома-нои фopcї манз ба хoтиpи шapнy тавзени вожаву истилоныо, тaъбиpoти шoиpoнa ва кушодани маъниву мазмуннои ocopи cyхaнвapoн элод ме^-диданд. Maхcycaн панн шудани ocopи cyхaнвapoни фopcї дap манотики гуногун ниёзи бeштapи танлилу тaфcиppo ба миён мeoвapд, ки фapнfiнгнe ин вaзифapo адо мeкapдaнд. Аз лумла, дap caдaи ХП-ХШ дap Шибни Kopaи Кинд «Ш оннома»-и Абулкоаим Фиpдaвcї мулиби элоди cилcилaи фapнfiнгнoи фopcї гapдид.
Вокеан, «Ш оннома»-и Устоди Tyci дap азамат ва микдopy apзиш бe^aзиp буда, нам аз дидгони тaъpихy адабиёт ва нам аз нигони фapнfiнгy нyнap таи нfiзop coл мaвpиди тавагтаунн ихлocмaндoн ва номилони илму адаб Rapop дopaд. Давоми ин афно дap пфомуни мавзуву мyндapилa, мазмуну мунтаво ва мacoили мухталифи ин шoнficap бace pиcoлaвy мако-лот таълифу интишop ёфтаанд. Бapoбapи ин, дap acorn матни «Ш оннома» як Kaтop фapнfiнгнoи мyътaбap ва лугатнои мaхcycи ин шoнficap таълиф шуданд, ки дap тaъpихy тамаддуни фopcии толикї пypapзиш аст. Ин аз он шанодат мединад, ки «Ш оннома» ба инкишофи адабиёту забон ва дap пайвастагї бо он rnap pивoлм лyгaтшинocивy луга^з! caнмгиp аст.
Кануз мycaннифи аввалини лугатномаи фopcї - Acaдии Tyci дap тacнифaш бо номи «Л угати 4ypc» аз «Ш оннома» ба тaвpи фapoвoн исти -фода бypдaaст, ки ин анъана rnap лугатнои афнои минбаъда идома ёфта-аст. Г узашта аз ин, нануз аз дaвpaи кадимаи фapнfiнгнигopии фopcї ^ap -нангнои мaхcyce дap «Ш оннома» элод мешуданд. Чунончи, дap <^apHfiH -ги зафонгуёва ланонпуё»-и Бaдpyддин Ибpoним ишopaнo ба acape бо номи «^apH^n Фиpдaвcї » мepaвaд, ки то ба мо нapacидaaст.
Мусаллам аст, ки давоми асрнои Х1У-Х1Х маркази асосии инкишофи фарнангнигории форс сарзамини Нинд буд ва бештарини фарнангно дар намин ло тасниф мешуданд. Дар таърихи фарнангнигории ин мавзеъ «Шоннома»-и Фирдавс мавриди омузиш ва истифодаи муттасили фар-нангнигорон карор доштааст. Аз лумла, дар давраи аввали таърихи фарнангнигории Шибни Кораи Нинд (Х1У-ХУ) як катор фарнангнои муъ-табар монанди «Фарнанги Каввос» (ё худ «Фарнанги Шоннома») (1310), «Дастур -ул-афозил» (1342), «Донишномаи Кадархон» (1405), «Адот-ул-афозил» (1419), «Фарнанги зафонгуё ва ланонпуё» (1433-1434), «Банр-ул-фазоил»(1433-1434), «Уммон-ул-маон'1» (1455), «Мифтон-ул-фузало»
(1455) ва гайра таълиф шуданд, ки муаллифонашон аз матни «Шоннома» фаровон истифода бурдаанд ё махсус дар шарну тафсири лексикаи осори Фирдавс кушидаанд.
Яке аз фарнангное, ки махсус ба «Шоннома» бахшида шудааст ва бо номи «Фарнанги Шоннома» низ ёд мешавад, «Фарнанги Каввос» мебошад. Ин фарнанг зониран дар охири садаи наштуми нилр'1 таълиф шудааст. Нависандаи он Фахриддин Муборакшони Fазнавi аз гуяндагони маъруфи давраи Алоуддин Хилл' - подшони Н>индустон будааст. Фахри Каввос бо ин рисолати хеш поягузори фарнангнигории Ниндустон мансуб шуда, дар миёни фарнангнои макшуф баъд аз «Лугати фурс»-и Асадии Туо.' таснифи уро кунантарин фарнанги форс пазируф-таанд. Вални таълифи асарро Фахри Каввос дар дебочаи асар чунин ба калам додааст: «:...рузе дар анлумане нишаста будам, ёрони намдил ва намманиш бе неч пайгора ва сарзаниш гирд омада буданд. Орзуи хондани корнома дар дили эшон рон ёфт. «Шоннома», ки бентарин номаност, пеш оварданд... ва нушу гуш бар он устувор гумоштанд, то он чи аз у пушиданои он дар дил доштанд, бипурсанд, нам суи якдигар медиданд, аммо касе он дар бознамекушод ва доди он суханно басазо намедод. Дусте ба ман руй овард ва гуфт:
Гуёи ланон чаро хамуш аст,
Барлуш кунун, ки лои луш аст.
Моро аз ин забон банраманд ва аз ин насл данаписанд кун. Маро чу аз гуфти у гузир ва гурез набуд, хушнуд шудам ва дари басутун ва устунро бар худ барбастам... то фарнангноманоро бо нам кунам. Нахуст «Шоннома»-ро, ки шони номаност, пеш овардам ва аз сар то по ба хона фуру хондам» (1, 27-29).
Аз он иборот возен мешавад, ки Фахри Каввос китобро махсус ба-рои шарну тафсири вожанои душворфанми «Шоннома» элод кардааст. Вокеан, бештарини мусаннифони фарнангнои фора дар Шибни Кораи Нинд вални таълифашонро дар як чиз дидаанд: гуруни дустон, фарзан-дон, дар аглаби мавридно шогирдон аз муаллиф хониш мекунанд, ки
барои маърифати ин ё он асари манзум кумак кунад. Дар бештари ин мавридно онно «Шоннома»-и Фирдавсиро дар назар доштанд. Аз лумла, мусаннифи «Дастур -ул-афозил» Нолиб Хайроти Денлав'1' низ дар мукад-димаи осораш зикр мекунад, ки нигоштани фарнанг дар у баъди бо дус-тон хондани «Шоннома» пайдо шудааст. Аз навиштанои боло метавон ба чунин натила даррасид, ки дар огози садаи Х1У анъанаи «Шоннома-хош » дар кишварнои форсигуён идома дошт ва дар Шибни Кораи Нинд низ руи кор буд ва табиист, ки форсизабонони Ниндустон ба шарну тафсири вожанои душворфанми «Шоннома» ниёзманд буданд.
«Фарнанги Каввос», ки аз панлбахш иборат аст, тафсири бештар аз 1400 моддаи лугавиро фаро гирифта, дар панлонмаврид аз «Шоннома» байтно истинод шудааст. Чунончи:
Кеш - дин бошад. Фирдавс/ гуфт ааст:
Наку дост он зад худованди кеш,
К и буи бинишг ояд аз лони хеш.
Лома - шеьрро гуянд Фирдавс/' гуфт а:
Яке чомагую дигар чангзан,
Яке пой кубад шикан бар шикан
Куном - бешаро гуянд. Фирдавс/ гуфт аасг:
Бубинщд яке руи даст они Сом,
К и буд парваронида андар куном.
Бояд газаккур дод, ки дар фарнанг абёти шонид аз девоннои Рудакиву Сузан/ бештар аз «Шоннома» накл шуда. Кзвмчунин исгифодаи Каввос аз гуфтанои Унсур/, Низом/, Хокон/ такрибан ба намин дарапаесг, ки у аз Фирдавс/ исгифода намудаасг. Вале бо вулуди далелу санадно «Фарнанги Каввос» анамияти худро чун «Фарнанги Шоннома» гум накардаасг, зеро максади муаллифи фарнанг тавзени вожанои душворфанми «Ш оннома» буда, дар ин лода комилан муваффак шудааст.
Г узашта аз ин, бисёр моданои лугавии фарнанг аз кабили доро, додор, кирдор, офаридгор, довар, гаргар, суруш, кеш, хуршед, шед, гаразмон, кайвон, нурмуз, нонид, тир, ахтар, шабонанг, гет/, ховар, ахгар, эдун, эдар, ранг, ожир, набард, пархош, сур, дайним, афсар, фарасб ва калиманои дигар, ки дар «Фарнанги Каввос» бо асноди байтнои шоирони мухталиф тавзен ёфтаанд, дар «Ш оннома»-и Ф ирдавс/ серистеьмол буда, ба такрор мавриди истифода карор гирифтаанд. Ш ояд аз намин чашмандоз фенрастнигори китобхонаи Калкатта ба чунин хуло -са омадааст, ки «Фарнанги Каввос» китобе кунна дар фарнангнависии форс/ шомили вожанои нодиру камёб аз «Ш оннома» мебошад.
Аз омузиши «Фарнанги Каввос» ва баъзе аз лугатнои фарнангнигории сарзамини ^инд дар асрнои ХШ -ХУ метавон мушонида намуд, ки офариданои лексискографии ин анд чун дастури муфиде барои
мaъpифaти «Ш оннома» хидмат мекyнад, зеро фарнангнигорон пеши худ вазифа намегузоштанд, ки лyfатy фарнангнои налман 6узург биофаранд, ки тамоми забони адабии форсиро фаро гирад. Аз нигони муаллифон таълифи эшон бояд вазифаи тафсири баъзе аз вожанои душвор ё кyнна-шударо, ки дар осори анди бостон, махсусан дар «Шоннома»-и ФирдавсЇ мавлуд буд, адо мекунад. Зиёда аз ин, нар яке аз фарнангно дар тафсири вожанои як доираи махсусе кушида ва аз такрори якдигар парнез кардаанд. Чунончи агар дар доираи тафсири фарнанги «Дастур-ул-афозил» номи ашхоси таърихии «Шоннома», аз кабили Рустам, Рудоба, Сунроб, Ардавон, Отбин ва монанди ин карор гирифта бошад, муаллифи «Фарнанги Каввос» дар тафсири номнои марбут ба олами атрофу табиат ва инсон иктифо варзидааст.
Ин ло метавон чунин натила бардошт, ки фарнангнои форсии давраи аввал заминаи бунёди фарнангнои шеъриро гузошта буданд. Боиси зикр аст, ки маводи ин фарнангно дар мавриди накду баррасии осори суханварони асри Х, таснену танкен, муайян кардани муаллифони аслии асарно, бозёфти ашъори парешон арзишманд аст.
Мусаннифи фарнанг дар лyfатнoмаи худ асноди шеъриро аз шоирони дигари асри Х, чун Шаниди БалхЇ, ХусравонЇ, Мунлик, КисоЇ, Абуша-кури БалхЇ овардааст, ки он метавонад дар таснену баркарор кардани намунаи ашъори ин шоирон хидмат кунад. Чунончи, дар китоби осори РУдакЇ байте омада:
З^аш Ут opm он к и нахони-ш туз дaбиp, Як номи у Ут opmy як номи уст Тиp.
Дар «Фарнанги ашъори Рудак'Ї » байти мазкур айнан дар тавзени вожаи «Уторид» омадааст. «Фарнанги Каввос» танти вониди лyfавии «Тир» ин байтро шомил аст:
Пиpaш Угopид, он, ки нахониш туз Ma^p, Номаш яке Ут opmy номи ди^-ш Тиp (1,4G).
Аз нигони мо нусхаи «Фарнанги Каввос» ба асл наздик аст. Ба кавли Мунаммад Fиёсиддин - муаллифи «^иёс-ул-лугот» «Уторид - ситораи маъруф аст бар фалаки дувум тобад ва онро дабири фалак гуянд. Илму акл бад-y тааллук дорад». Аз ин ру, вожаи «пир», ки ба маънии «устод», «муаллим», «доно», «хирадманд» пазируфта шудааст, дар байти устод РудакЇ ба маврид омада, матлаби шоирро равшан таъмин мекунад.
Шоири дигари ин анд, ки 34 байти у дар тавзени лyfавии «Фарнанги Каввос» чун шонид интишор ёфтааст, Абулнасан Малдиддин Иснок Кисоии МарвазЇ мебошад. Намунанои асили фарнанг дар таснени баъзе аз абёт ва порчанои нокиси ашъори КисоЇ, ки то ба мо расидаанд, кумак мекунад. Чунончи, дар «Ашъори намасрони РудакЇ » (сан.189) омада:
Ба pomuom ниёз al-^дapyн caфap масигол
Ки мард куфг а гардад бад-он ранандар сахт.
А г ар хилоф кунї т амърову нам бар вай Ба дард ор ба мил оьанин бувад намлахт.
^ангоми гашреьи абёги мазкур возеьба назар мерасад, ки ду мисраи сонї шомили маьнї ва матлабе несганд.
Иштибонеро, ки магншинос ё худ мусаннифи «Ашъори намасрони Рудакї » содир кардааст, бо ёрии зенну дониш дуруст намудан сангин корест. Хушбахтона, нусхаи солими ин байт дар тавзени моддаи лугавии «намлахг» мунташир аст. Ьамлахт - низ пойафзол аст. К исої гуяд:
Б а шонроы ниёз андару,н сафар мегисол К и мард куфг а гардад, бад-он рав андар сахт.
А г ар хилоф кунї т абърову нам биравї,
Бидаррад ар ба масал ошанин бувад намлахт.
№амин гарик, фарнангнои давраи аввали лексикографияи форсу голик бо максади шарну тавзени мафнумнои душворфанми осори суханварон элод шуда, сабк ва услуби нигориши фарнангнои шеъриро замина гузоштаанд.
Нзамчунин ин фарнангно аз назари илми матншиносї арзиши баланди илмиро доро буда, дар таснену баркароркунии осори адабї муфид аст.
ПАЙНАВИШ Т
1.МуборакшоььКаввоси Fазнавї. Фарнанги Каввос. Фаронамоварандагони мати, муалгифони пешгуфг ор, т авзеног ва фенрисг но М. Холаева ва С. Саидов. -Хуланд: Нури маърифат, 2003.
2. Баевский С. И. Ранняя персидская лексикография Х1-ХУ вв. -М.: Наука, 1989.
3. Осори Рудакї. Танг и т анрири А .Мирзоев. -Ст атинобод, 1958
4.Мухторов А. Ашъори Рудакї дар Фарнанги Каввос. //Адабиёг ва санъат. 19.12.1985
Садов Саидумрон,
кандидат фигогогических наук, доцент ХГУ им. акад. Б. Гафурова
Текст /иг ерат урных памяг ников и т соковые сповары
Кочевые слова: текст художественного наслдия, токовые словари, лексические единицы, коррект ировка т ексг а, сг ихот ворные иллосг рации, т ексг ология
В данной статье авт ор рассмат ривает проблему значения т огковьхс сговарей ранней исг ории персидско-т адж икской лексикографии в подгог овке крит ических т ексг ов л/т ературньх памят ников, в часг носг и «Ш ахнаме» Фирдоуси, поэт и-ческое наследие таких вьщаощихся представителей той эпохи, как Рудаки, Кисои, Шахид Балки, Мунчик, Абушакур Багхи и многих других.
А вт ор счиг аег, чт о приведенные примеры в г аких лексикографических работах, как «Лугати фуре» А сада Ту си, «Фарханг»-и Фахр Каввас Муборакшаха Газнави, «Фарханг-и зафонгуё и дж аханпу&> Бадридцина Ибрагима и другие, г акие комменг арии веек авт оров семанг ики эг их спэв, г ерминов, имен собсг -венных во многом помогает усг ранит ь неправильные г окования, разночг ения, произшецших по многим объект ивным и субъект ивным причинам, и воссг ановит ь ист ину и подгот овит ь крит ический г ексг дошецших до наших дней во многом благодаря эг им г огковым словарям.
S.Saidov
The Texts of Literary Monuments and Interpretation Dictionaries
Key words: text of literary heritage, interpretation dictionaries, lexical units, text editing, versified citations, textology
In his article the author dwells on the problem of interpretation dictionaries referring to the early history of Persian-Tajik lexicography, critical texts of literary monuments, such as Firdawsi 's “Shakh-Name”, poetic heritage of such outstanding representatives of that epoch as Rudaki, Kisoi, Shakhid Balkhi, Munchik, Abushakid Balkhi and many others.
The author of the article keeps to the opinion that the examples adduced from such lexicographic productions as “Lugati Furs” by Asad Tusi, “Farhang”-i by Tahr Kavvas Muborakshakh Gaznavi, “Farhangi Zofonguyo and Djahanpuyo”by Badriddin Ibraghim and a number of others help mostly obviate wrong interpretations, differing understandings of the material read caused by objective and subjective considerations, restore the truth, prepare extant critical texts. Among the examples delivered we find semantics of words, terms, proper names and etc.
