CC BY
0UOT: 372. 8:53
IX SiNiF FiZiKA KURSUNDA "C9R9YANLARIN MAQNiT QAR§ILIQLI TaSiRi" MÖVZUSUNUN T9DRiSiND9 ViRTUAL T9CRÜB9L9RD9N iSTiFADÖ
TEXNOLOGiYASI
Xülasa: Orta maktablarda fizika fdnninin tddrisindd §agirdlarin ddrs materiallarini - fiziki hadisa, qanun, kdmiyydtldr vd onlarin vahidldrinin daha ddrinddn manimsamasi vd fanna maraqlarinin artirilmasinda virtual tacrübalardan sistemli olaraq istifada olunmasi aktualdir.
Tadqiqatin nazari ahamiyyati IX sinif fizika kursunda "Carayanlarin maqnit qar§iliqh tasiri" mövzusunun tadrisinda virtual nümayi§ tacrübasindan istifada texnologiyasini tatbiq etmakdan ibaratdir.
Apardigimiz ara§dirmalar naticasinda müayyan etdik ki, IX sinif fizika kursunun mövzularinin tadrisinda virtual nümayi§ tacrübalarinin (fiziki animasiya va simulyasiyalarin) tatbiqi fiziki hadisa, qanun va kamiyyatlarin §agirdlar tarafindan yax§i va aydin manimsanilmasina kömak edir.
Talim prosesinda virtualfiziki tacrübalardan (animasiyalar va simulyasiyalardan) istifada olunmasi qazanilan faktoloji biliklarin tabiat va hayati hadisalarin, texnoloji proseslarin elmi asaslarinin izah eda bilmak bacariqlarinin formala§masina effektiv tasir göstarir.
Talim prosesinda virtual fiziki nümayi§ tacrübalarindan istifada olunmasi §agirdlarda mü^ahidalara, müqayisa va naticalara maraq oyatmaqla, onlari ahata edan hayati praktika va hayat hadisalari asasinda onlarda fiziki anlayi§larin formala§masini süratlandirir.
ÄQar sözlar: fizika, elektrik, carayan, maqnit sahasi, induksiya xatlari.
ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВИРТУАЛЬНЫХ ЭКСПЕРИМЕНТОВ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ ТЕМЫ «МАГНИТНОЕ ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ТОКОВ» В КУРСЕ
ФИЗИКИ IX КЛАССА
ГАДЖИЕВ ТОФИК МИРАБДУЛЛА
Старший преподаватель Азербайджанского Государственного Педагогического
Университета, Азербайджан
ИСМАИЛБЕЙЛИ ГЮЛЕР АЛИ КЫЗЫ
Преподаватель Мингячевирского государственного университета, Азербайджан
Аннотация: При преподавании физики в общеобразовательной школе важно систематически использовать виртуальный опыт для углубления усвоения учащимися материала урока - физических явлений, законов, величин и их единиц, а также повышения их интереса к предмету.
Теоретическая значимость исследования заключается в применении технологии использования опыта виртуальной демонстрации при преподавании темы «Магнитное взаимодействие токов» в курсе физики IX класса.
В результате нашего исследования мы установили, что использование виртуальных демонстрационных экспериментов (физических анимаций и симуляций) при преподавании тем IX класса по физики помогает студентам хорошо и наглядно усвоить физические явления, законы и величины.
HACIYEV TOFiQ MiRABDULLA OGLU
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi, Azarbaycan
iSMAYILBaYLi GÜL9R 9Li QIZI
Ming39evir Dövlat Unuversitetinin müallimi, Azarbaycan
Использование виртуального физического опыта (с анимацией и симуляцией) в процессе обучения эффективно влияет на формирование умений объяснять явления в природе и научные основы технологических процессов.
Использование в процессе обучения виртуального физического демонстрационного опыта стимулирует интерес учащихся к наблюдениям, сравнениям и результатам, ускоряет формирование у них физических представлений на основе практик и событий из жизни, которые они наблюдает вокруг себя.
Ключевые слова: физика, электричество, ток, магнитное поле, линии индукции.
TECHNOLOGY OF USING VIRTUAL EXPERIMENTS IN TEACHING THE SUBJECT "MAGNETIC INTERACTION OF CURRENTS" IN IX CLASS PHYSICS
COURSE
HAJIYEV TOFIG MIRABDULLA Head teacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
ISMAYiLBEYLi GULER ALi GiZi
Teacher of Mingachevir State University, Azerbaijan
Abstract: In the teaching of physics in secondary schools, it is important to systematically use virtual experiences to deepen students' mastery of lesson materials - physical phenomenal, laws, quantities and their units, and to increase their interest in the subject.
The theoretical significance of the research consists in applying the technology of using virtual demonstration experience in the teaching of the topic "Magnetic interaction of currents" in the IX class physics course.
As a result of our research, we found that the use of virtual demonstration experiments (physical animations and simulations) in teaching subjects of the IX physics course helps the students to master physical phenomena, laws and quantities well and clearly.
The use of virtual physical experiences (with animations and simulations) in the training process has an effective effect on the formation of the ability to explain the nature and life of events, scientific bases of technological processes.
The use of virtual physical demonstration experiences in the training process stimulates students' interest in observations, comparisons and results, and accelerates the formation ofphysical concepts in them based on the life practices and life events that surround them.
Key words: physics, electricity, current, magnetic field, induction lines.
Bu movzunun tadrisina qadar §agirdlar "Maqnit hadisalar. Sabit maqnitlar", "Maqnit sahasi. Maqnit sahasinin mangayi", "Maqnit sahasinin induksiyasi", "Carayanli duz naqilin maqnit induksiyasi" va s. movzularin tadrisi prosesinda maqnit hadisalari, sabit maqnitin xassalari, maqnit sahasi va onun man§ayi, maqnit sahasinin induksiya vektoru va onun istiqamati, carayanli duz naqilin maqnit induksiya xatlari va maqnit induksiya vektorunun istiqamatinin tayini mexanizmini manim-sayarak, onlar maqnit sahasi va onu xarakteriza edan anlayi§lar va kamiyyatlari oyranirlar. §agirdlar "Maqnit sahasi" faslinin movzularinin tadrisi prosesinda elektrik va maqnit hadisalari arasindaki alaqa ila tani§ olurlar. Bu da §agirdlarin politexnik dunyag6ru§unun inki§afinda boyuk ahamiyyata malikdir.
Carayanin maqnit sahasini oyranarkan carayanin istiqamati ila maqnit quvva xatlarinin istiqamati arasindaki alaqa avvalca maqnit aqrabinin komayi ila muayyan edilir, sonra isa "sag burgu qaydasi" ila tayini izah edilir. Metodik olaraq "burgu qaydasi" ona gora ahamiyyatlidir ki, elektrik carayani ila maqnit sahasi arasindaki alaqani ayani §akilda gostarir. Quvva xatlarinin istiqamatini bilarak carayanin istiqamatini tayin etmak olur. §agirdlarin "burgu qaydasi"ni yax§i manimsamasi
ûçûn "düz va dairavi carayanin" maqnit sahasini nümayis etdirmakla qaydanin tatbiq edilmasini göstarmak kifayatdir.
"Maqnit sahasi" faslinin materiallari ancaq keyfiyyatca öyranilir, yani bütün naticalar müallimin nümayis etdirdiyi tacrübalardan va ya laboratoriya islarinin icrasi vaxti müsahidalardan çixarilir. Ona göra da nümayislari sözla tasvir etmakla avaz etmak olmaz. Bir çox hallarda bu nümayis tacrübalarini nümayis etdirmak ûçûn lazimi avadanliqlar olmur. Texniki imkanlar sayasinda müallim bu mövzularin tadrisi prosesinda virtual tacrübalardan istifada eda bilar.
Maqnit sahasinin manzarasini nümayis etdirmak ^ün müallim "Maqnit", düz-xatli carayanin maqnit sahasini nümayis etdirmak ^ün isa "Carayanli naqilin maqnit sahasi" adli animasiyadan istifada eda bilar.
Talim prosesinda "Maqnit" adli virtual tacrüba nümayis etdirilir va qeyd olunur ki, sabit maqnit atrafinda yerlasdirilan çoxlu sayda maqnit aqrablarinin "§imal" uclari sabit maqnitin "canub" qütbüna, maqnit aqrablarinin "canub" uclari isa sabit maqnitin "§imal" qütbüna dogru istiqamatlanirlar. Qeyd edilir ki, maqnit sahasinin qüvva xarakteristikasi, maqnit sahasinin induksiyasi adlanir.
Maqnit sahasinin induksiya vektorunun (В) istiqamati sahanin verilmis nöqtasinda yerlasan maqnit aqrabinin §imal qütbü istiqamatinda yönalir (§akil 1:a). Ona göra da maqnit sahasinin manzarasi maqnit qüvva xatlari ila modellasdirmak olur (çakil 1:b).
Müallim "Carayanli naqilin maqnit sahasi" adli virtual tacrübalari nümayis etdirarak
§agirdbrin diqqatini carayanli naqil atrafinda hamisa maqnit sahasinin ya-ranmasina yönaldir va bu sahanin yaran-masi elektrik
yüklarinin harakati ila alaqadar oldugu izah edilir. §agirdlar düz carayanin atrafinda maqnit sahasinin qüvva xatlarinin çevralarla yerlasdiyini görürlar (§akil 2:a,b).
Virtual tacrübanin nümayisi ila naqildaki carayanin istiqamati ila maqnit sahasinin qüvva xatlarinin istiqamati arasindaki alaqanin oldugu müayyan edilir.
Qeyd olunur ki, carayanli naqil atrafinda bir neça maqnit aqrabi yerlasdirdikda, maqnit aqrablarinin simal istiqamati maqnit induksiya vektorinin istiqamatinda yönalir. Düz naqillardan axan carayanin istiqamatini dayismakla maqnit aqrablarin istiqamatlarinin dayismasi asasinda qüvva xatlarinin istiqamatinin neca dayismasi sagirdlara izah edilir (§akil 2: a,b).
Yani, tacrüba asasinda müayyan edilir ki, maqnit sahasinin qüvva xatlarinin istiqamati naqildan axan carayanin istiqamati ila baglidir. Qüvva xatlarinin istiqamati sag burgu va sag al qaydalari ila neca tayin edilmasi sagirdlara izah olunur (§akil 2: a,b).
1820-ci ilda fransiz fiziki A.Amper apardigi tacrübalar asasinda müayyan etmisdir ki, carayanli paralel naqillar arasinda maqnit qarçiliqli tasirlar mövcuddur.
? s
4
4 * «
SS? ßb ff) $
#
V s
ч
^ \ \
—\
v sM ^
шшЦЩш
\ Î ^
А ». ► > V
S #
( ? У
4 X ^ 4
a)
sakil 1
b)
a) b) sakil 2 C) d)
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Carayanli paralel naqillar arasindaki qar§iliqli tasiri "Amper qanunu" adli animasiyadan istifada etmakla numayi§ etdirmak olar.
Numayi§ asasinda muayyan edilir ki, paralel naqillardan axan carayanlar eyni istiqamatli olduqda, onlar arasinda maqnit sahalarinin aks qutblari yarandigindan onlar bir-birini cazb edirlar (§akil 3:a,b).
Paralel naqillardan axan carayanlar aks istiqamatli olduqda isa onlar arasinda maqnit sahasinin eyni qutblari yarandigina gora onlar bir-birindan italanir (§akil 4: a, b).
• Carayanli paralel naqillar naqillar arasindaki qar§iliqh tasir - maqnit qarphqli tasir quvvasi adlanir.
a) sakil 4 b)
Carayanli paralel naqillar arasindaki maqnit qar§iliqli tasir quvvasinin qiymati naqillardaki carayan §iddatindan, naqillarin uzunlugundan va onlar arsindaki masafadan asilidir.
F M ll'12 Л7
F = -----¡—•M
2 n a
Burada F-carayanli paralel naqillar arasindaki maqnit qar§iliqli tasir quvvasinin modulu, д-maddanin maqnit nufuzlugu, I1 va I2-paralel naqillardaki carayan §iddati, Д/-naqillarin uzunlugu, d-onlar arasindaki masafadir.
Carayan §iddatinin BS-da vahidi-amper (A) carayanli paralel naqillar arasindaki maqnit qar§iliqli tasir quvvasina asasan tayin olunmu§dur.
9D9BiYYAT
1. M.i.Murquzov, R.R. Abdurazaqov, R.M. 9liyev, D.Z. 9liyeva. Fizika 9, Darslik, Bakina§r, 2017. 224 s.
2. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M.0liyev, D.Z.0liyev, H.L.Bayramli Fizika 9, Muallimlar u9un metodik vasait, Bakina§r, 2020. 224 s.
3. Физика в школе - HTML5 (Физика. Анимации/Симуляции). 2021 https://www.vascak. cz/physicsanimations.php?l=ru.
4. Phet.colorado.edu simulations. https://phet.colorado.edu/en/simulations/filter? subj ects=physics&typ e=html,prototyp e
