Научная статья на тему 'Технологик машина ва механизмларидаги ейилиш жараёнларининг таҳлили'

Технологик машина ва механизмларидаги ейилиш жараёнларининг таҳлили Текст научной статьи по специальности «Механика и машиностроение»

CC BY
73
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тишли ғилдирак / ейилиш / узатма / ишқаланиш / мой / пластмасса / пўлат / чўян / машина / дастгоҳ / кинематика / узатма / тишли узатма. / зубчатые колеса / износ / трения / масло / пластмасса / сталь / чугун / машина / станок / кинематика / передач. зубчатых передач.

Аннотация научной статьи по механике и машиностроению, автор научной работы — Хасанов Мажидхон Махмудхон Ўғли, Ёкубжонов Фахриддин Вохиджон Ўғли, Махмуджонов Ғанижон Эркин Ўғли

Амалиёт ва илмий-тадқиқот ишлари ўрганилганда, ишқаланувчи ва қўзғалувчан кесишмаларни ишдан чиқишига асосий сабаб, уларни ишқаланишдан ейилиши эканлиги кўрилди. Ишлаб чиқариш машиналаридаги тишли узатмаларда, сирпанувчи сиртларидаги ейилишни ўрганиш учун махсус қурилмалардан фойдаланилади. Лаборатория шароитида фойдаланиш осон бўлган ейилишни ўрганувчи қурилмалар камдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по механике и машиностроению , автор научной работы — Хасанов Мажидхон Махмудхон Ўғли, Ёкубжонов Фахриддин Вохиджон Ўғли, Махмуджонов Ғанижон Эркин Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Анализ процессов изгиба в технологических машинах и механизмах

Изучение практики и исследований показало, что интервалы трения и эксцизии являются основной причиной разрушения фрикционных и возбужденных пересечений. В зубчатых передачах скользящей поверхности производственных машинах используются специальные устройства для изучения износа поверхностей. В лаборатории недостаточно простых приборов для изучения износа. Возможность разработки такого устройства была рассмотрена.

Текст научной работы на тему «Технологик машина ва механизмларидаги ейилиш жараёнларининг таҳлили»

УДК. 626.21.9

ТЕХНОЛОГИК МАШИНА ВА МЕХАНИЗМЛАРИДАГИ ЕЙИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ТА^ЛИЛИ

Хасанов Мажидхон Махмудхон угли НамМКИ "Тмж" кафедраси стажер-укитувчи. Тел.: (+99899) 519-93-97.

E-mail:-ajidxonhasanov19930@gmail.com

Ёкубжонов Фахриддин Вохиджон угли

НамМКИ талабаси

Махмуджонов Ганижон Эркин угли НамМКИ талабаси

Аннотация: Амалиёт ва илмий-тадкикот ишлари урганилганда, ишкаланувчи ва кузгалувчан кесишмаларни ишдан чикишига асосий сабаб, уларни ишкаланишдан ейилиши эканлиги курилди. Ишлаб чикариш машиналаридаги тишли узатмаларда, сирпанувчи сиртларидаги ейилишни урганиш учун махсус курилмалардан фойдаланилади. Лаборатория шароитида фойдаланиш осон булган ейилишни урганувчи курилмалар камдир.

Аннотация : Изучение практики и исследований показало, что интервалы трения и эксцизии являются основной причиной разрушения фрикционных и возбужденных пересечений. В зубчатых передачах скользящей поверхности производственных машинах используются специальные устройства для изучения износа поверхностей. В лаборатории недостаточно простых приборов для изучения износа. Возможность разработки такого устройства была рассмотрена.

Annotation: A study of practice and research has shown that friction and excision intervals are the main cause of the destruction of frictional and excited intersections. In gears, sliding surfaces of production machines, special devices are used to study surface wear. The laboratory is not simple enough instruments for the study of wear. The possibility of developing such a device has been considered.

Калит сузлар: тишли гилдирак, ейилиш, узатма, ишкаланиш, мой, пластмасса, пулат, чуян, машина, дастгох,, кинематика, узатма, тишли узатма.

Ключевых слово: зубчатые колеса, износ, трения, масло, пластмасса, сталь, чугун, машина, станок, кинематика, передач. зубчатых передач.

Keywords: gears, wear, friction, oil, plastic, steel, cast iron, machinery, machine tool, kinematics, gears, gears.

Ишкаланиш ва ейилишни катти; жисмларнинг бузилиши деб караш мумкин. Таш;и ишкаланишда иккита асосий жараёнлар булади: биринчиси - гадир-будирликларни узаро киришиши х,исобига тегишиш нукталарини х,осил булиши ва иккинчиси-улардаги аник контакт изида катта босим таъсирида «пайвандланиш» х,одисаси содир булади. Ишкаланувчи жуфтликлардаги умумий босим озгина юкланишда х,ам контакт изи кичик булгани учун катта булади. Катта юкланиш таъсирида чикикларни х,ар хил даражада жойлашиб колиши натижасида улар кетма - кет контактга киришади. Шунинг учун хдкикий контакт майдони унинг излари ва улчамларини ортиши х,исобига булади.[2,5]

Х,озиргача утказилган илмий - тадкикот ишларидан шу нарса маълумки, яхши

ишлов берилган ва юза гадир - будирлиги ёмон булган сиртларда хдкикий босим жуда катта. Бу босим чуккиларни ейилиб, унинг радиуси ортиб бориши билан камайиб боради.

Ишкаланиш ва ейилишда адгезияли богланишдан бузилиш характери асосий сабабларидан бири деса булади. Бузилиш ё богланиш х,осил буладиган жойда (адгезияли бузилиш, ижобий градиент) ёки бир оз чукуррокда (когезияли бузилиш, салбий градиент) содир булади.

Юкоридагига мос равишда силжиш каршилиги градиенти конуни ишлаб чикилган. Градиент катталиги ва ишорасига юза катламда содир буладиган узгаришлар таъсир этади. Улардан баъзи бирлари куйидагилар:

-ортикча микдорда ваканциянинг х,осил булиши - ижобий градиент (+);

-дислокацияни х,осил булиши, ишкаланиш юзасининг каттиклашиши - салбий градиент (-);

-силжиш каршилиги кам булган химоя пардасининг х,осил булиши - ижобий градиент (+);

-контакт зонасининг кизиши, материалнинг юмшаши - ижобий градиент (+);

Ишкаланиш ва ейилишнинг нормал кечиши учун ижобий градиент булишини таъминлаш жуда зарур.

Бирлик контакт изида босимнинг ортиб бориши бирлик нотекислигининг яссиланишига (сплюшивания) ёки киришига олиб келади. Яссиланиш эса уз навбатида контактда булган нотекиликларнинг кайтмайдиган шаклини х,осил килади ва ишкаланишнинг стационар режимини таъминлай олмайди. Киришиш жараёни факат х,ар хил каттиклик ва бикирлик модулидаги контактда булган жисмларгагина хос булмай, балки бир хил каттикликдаги жисмларда х,ам содир булади. Бунда контактда булган жисмларнинг тегишаётган нотекисликлари шакли (эгрилик радиуси, эгрилик бурчаги) хар х,ил булса, киришиш жараёни булади. (1-расмда) Буртик геометрик шакли коэффициенти билан контактланишда унинг у бурчак билан аникланувчи четларининг шароити орасидаги богланиш курсатилган.

Графикдан куриниб турибдики, пластик х,олатга утишдаги мос келувчи самарали кучланиш у бурчак билан тавсифланади.

Деформацияланадиган контр жисмга учта турдаги механикавий узаро таъсирлашувни ажратиб куллаш маъкулдир: эластик контактда, пластик контактда ва микрокиркилишда.

Бикр контактда бирлик юзадаги кучланиш ва деформация (сферик буртикда моделланувчи) Герц формуласи оркали аникланади. Ярим фазовий материалга бикр сферик буртик ботирилганда, материал дастлаб эластик деформацияланади, уни янада чукуррок ботирилса, деформацияланиш пластик деформацияланишга айланади [6].

Нормал ва уринма кучлар таъсирида юкланган эластик ярим фазовий жисмнинг кучланган х,олатини тах,лилидан шу нарса маълум буладики, бунда берилган уринма кучланиш куйидагига тенг булади:

=К' / * Рг

бу ерда к - мустах,камлик гипотезаси, Пуассон коэффициентига боглик булади ва асосан 3 дан (урта эластик материал учун) 5 гача (мурт материал учун) узгаради.

1-расм. Буртик геометрик шакли коэффициенти билан контактланишда унинг у бурчак билан аникланувчи четларининг шароити орасидаги богланиш графиги.

Бикр материални чукуррок ботирилганда пластик деформацияланиш буртикда пайдо булади = <т ) . Бу х;олда

Н_ Я

> 2,4

с<7 Е

\2

У

Бикр материални яна ботириш давом эттирилса, деформация бутун контакт буйича таркалади ((<ур = <Т ). Бу х,олда

А > 5,4

Я

Г \2 ' с<Т л

V ~Ё~ у

бу ерда С « 4.

Пластик деформацияланиш шароитида бундай буртикнинг сирпанишидан буртик остида босимни таркалиши кузатилади - кучланишни факат сирпанувчи сферанинг фронтал кисми кабул килади.

2,а - расм кузгалмас контакт учун босимни таркалиш х,олатига мос тушади; 2,б - расм сурилишдаги котакт учун мос келади.

Бу буйича ботиб кириш чукурлигини куйидаги формуладан аниклаш мумкин:

2

Н = 2НстЛ/Г^.

~ СТ■

Сирпанувчи контакт шароитида ботирилган буртик орасида чузувчи деформация х,осил булади:

£

1

1 +-^

Н <т

бу ерда

та - ишкаланиш солиштирма кучининг молекуляр тузувчилари; И - ботиб кириш чукурлиги.

Бикр жисмни янада чукуррок ботирилганда пластик деформацияланиш микрокиркилишга олиб келувчи нисбий ботиб кириш чукурлигини Крагельский-Друянова формуласидан аникланади:

/ _ Л

к

г

> 0,5

1

с

V ^т У

Умумий юкланишга карамасдан хдкикий контакт изида, материалнинг назарий мустах,камлигини 1/5-1/10 кисмига етувчи юкори солиштирма босим х,осил булади.

Юкланиш ортиб бориши билан тегишаётган буртиклардаги реал босим сезиларсиз ортади. Текис юза узунлиги буйича юкланишнинг ~1/25 даражасида, эгри чизикли контурли юзалар учун ~1/5 даражада. ^аттик гадир - будур жисм юзаларида даврий равишда сезиларли босим градиенти пайдо булади, чунки алох,ида буртиклар контур -жисм билан узаро илашишга киришаётганда даврий юкланади.

б)

2-расм. а-к^^алмас контакт учун босимни таркалиш х,олатига мос тушади; б - расм сурилишдаги котакт учун мос келади.

Юкори солиштирма босим ва температурани атроф - мух,ит билан биргаликда материалга таъсири, ишкаланаётган жисм юза катламининг геометрик, физикавий ва механикавий хоссаларини сезиларли узгартиради. Хоссаларни озгина узгариши х,ам ейилишга сезиларли таъсир курсатади, шунинг учун емирилиш куплаб таъсирлашув натижасида содир булади.

Х,амма узгаришларни уч синфга булиш мумкин:

I - юзани геометрик конфигурациясига тегишли;

II - каттик жисмнинг юкориги катлами тузилишига тегишли, у ишкаланишнинг механик тузувчисига таъсир этади;

III - юзада х,осил буладиган пардага тегишли, у ишкаланишни молекуляр тузувчисига таъсир этади.

Бу синфларнинг х,ар бирини куйидаги гурух,ларга булиш мумкин:

1. Контакт геометриясини узгаришидан: юза гадир-будирлиги; тулкинлик; контактда оралик зарраларни (абразив, емирилиш зарралари) геометрик таснифини борлиги.

2. ^аттик жисм тузилишини узгаришидан:

а) кристалл тузилишда нуксоннинг ортишидан нуктали, чизикли, юза, хджмий нуксонлари;

б) металл таркибини узгаришидан: кристалл панжарага айланиши; карбидларни х,осил булиши ва аралашиши; бир жисмни иккинчисига диффузияланиши; фазали узгариш; рекристалланиш.

3. Ишкаланиш юзасида пардани х,осил булиши: атроф мух,итдан (газ, мой) адсорбцияланиш; атроф мух,итдаги хемосорбцияли парда ва кимёвий брикма пардалари (оксидлар, сульфидлар, хлоридлар); контржисм юзасига утиб колган материал х,осил килган парда.

Сирпаниш билан бирга юза гадир-будирлиги узгариб стабил кийматга интилади. Дастлабки гадир-будир юзалар силликланади, дастлабки силлик юзалар эса гадир-будирликка утади. Бир хил шароитда бир хил материалларни мослаб ишланиши, бир неча соат ичида уларни юзалари гадир будирлиги бирхиллаштирилади [8, 9].

Парда ташкаридан суюк ёки газсимон фазалар киритилганда пайдо булади. Суюк фазага кулланиладиган ейилаётган юзага мойни узатиш механизми етарлича аникланмаган. У диффузияланиш характерида, ё хуллаш булиши мумкин ва бошкалар; агар юза канча силлик булса, яъни контакт изи узун булса, бу контактни изини хуллаш вакти шунчалик узок вакт давом этади.

Нуктали манбадан икки фазали диффузияни куйидаги тенглама оркали ифодаланади:

г = Аг0-5,

бу ерда г - изни ёйилганлик радиуси; t - вакт.

А коэффициентини физикавий маъноси куйидагича:

/

А = 2П3

1/2

1п

т

V 4*ВаСог у

0,5

бу ерда DS - юзани диффузияланиш коэффициенти;

^ - диффузияланган модда концентрацияси; m-манба массаси.

Ишкаланаётган юзаларнинг емирилиши асосан материаллардан ажралиб чиккан зарралар натижасида содир булади. Уларни улчами микрометрни бир кисмидан то бир неча микрмертгача булиши мумкин. Бундай заррачаларни ажралиб чикишига якка нотекисликларда юкланишни, хдрорат импульсини куп маротаба таъсири сабаб булади. Юзадаги кайтарилмайдиган узгаришлар натижасида уни структураси х,ар хиллашади, кучланиш полати содир булади, сунгра ёриклар пайдо булади, улардан ейилиш заррачалари ажралиб чикади [1, 2, 3, 4,11].

Емирилиш х,ар хил мух,им ва шарт-шароитда булгани учун ейилишни таснифланади. Масалан: мойли ва мойсиз х,олдаги юмалашдаги ёки сирпанишдаги ишкалиниш; жилвирловчи кукун билан ажратилган каттик жисмларнинг ишкаланиши; адгезия, коррозия, киркилишдаги ишкаланиш; оксидланиш; иссикдаги ишкаланиш ва х,.к.

Машина ва дастгох,нинг асосий элементларининг кизиши натижасида ейилиш ортиб, унинг асосий геометрик улчамлари ва шаклини узгаришига олиб келади. У уз навбатида дастгох аниклигини таъминловчи элементлар хдракатига таъсир этади.

Валларнинг цапфалари, шкив, шестерня ва бошка деталлар урнайдиган сиртлари, шпонка арикчалари, резбалари ва бошка жойлари ейилади. Натижада ишкаланадиган сиртлар овалсимон, конуссимон, бочка ёки эгарсимон шаклга айланади, шпонка арикчалари кенгайиб кетади, резбалар эгилиб, кесилиб, чузилиб кетади [10,11].

Тишли узатмаларда ейилиш ортса кинематик хатолик келиб чикади [5,6]. Бу уз навбатида деталнинг ишлов берилаётган сирти сифатига салбий таъсир курсатади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тукимачилик машиналаридаги баъзи сирпанувчи механизмларга узгарувчан юкланишнинг таъсир килиши, металл киркувчи дастгох,ларда деталга ишлов берилаётганда кесувчи асбоб томонидан унга юкланиш берилади. Бу юкланиш ишчи органга тушади. Демак, унга хдракат утказаётган тишли узатма сиртларида босим ортиб, унинг ейилишини орттириши мумкин [1,2].

Хулоса. Юкоридагилардан келиб чикиб куйидаги вазифаларни амалга ошириш зарур деб х,исоблаймиз:

1) тишли гилдираклар ва сирпанувчи деталларни х,ар хил юкланиш шароитида ейилишини урганиш;

2) тишли гилдираклар ва сирпанувчи деталларнинг ейилишини тадкик килиш учун

конструкцияси содда булган курилмани ишлаб чикиш.

АДАБИЁТЛАР

1. Дадаханов Нурилла Каримович, Хасанов Мажидхон МЕТОДИКА ПРОВЕДЕНИЯ ИССЛЕДОВАНИЙ НА ПРИБОРАХ ДЛЯ ИЗУЧЕНИЯ ПРОЦЕССА ИЗНАШИВАНИЯ // Universum: технические науки. 2021. №4-2 (85). URL:

2. Дадаханов, Нурилла Каримович (2020) «ХДР ХИЛ МАТЕРИАЛЛАРНИНГ ЕЙИЛИШ ЖАРАЁНИНИ УРГАНУВЧИ ^УРИЛМА», Acta Туринского политехнического университета в Ташкенте : Vol. 10: Вып. 4 , статья 9.

3. Mansurov. M. T., Nishonov, F. A., & Xojiev, B. R. (2021). Substantiate the Parameters of the Plug in the" Push-Pull" System. Design Engineering, 11085-11094.

4. Mansurov, M. T., Otahanov, B. S., Xojiyev, B. R., & Nishonov, F. A. (2021). Adaptive Peanut Harvester Stripper Design. International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology, 1(4), 140-146.

5. Мелибаев, М., Нишонов, Ф., Махмудов, А., & Йигиталиев, Ж. А. (2021). ПЛОЩАДЬ КОНТАКТА ШИНЫ С ПОЧВОЙ НЕГОРИЗОНТАЛЬНО ОПОРНОЙ ПОВЕРХНОСТИ. Экономика и социум, (5-2), 100-104.

6. Отаханов, Б. С., Пайзиев, Г. К., & Хожиев, Б. Р. (2014). Варианты воздействия рабочего органа ротационной машины на почвенные глыбы и комки. Научная жизнь, (2), 75-78

7. Rustamov, R., Xalimov, S., Otaxanov, B. S., Nishonov, F., & Xojiev, B. (2020). International scientific and scientific-technical conference" Collection of scientific works" on improving the machine for harvesting walnuts.

8. Rustamov, R., Xalimov, S., Otaxanov, B. S., Nishonov, F., & Xojiev, B. (2020). International scientific and scientific-technical conference" Collection of scientific works" on improving the machine for harvesting walnuts.

9. Нишонов, Ф. А., Хожиев, Б. Р., & Кидиров, А. Р. (2018). ДОН МАХСУЛОТЛАРИНИ САКЛАШ ВА КАЙТА ИШЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ. Научное знание современности, (5), 67-70.

10. Х,ожиев, Б. Р., Нишонов, Ф. А., & Кидиров, А. Р. (2018). УГЛЕРОДЛИ ЛЕГИРЛАНГАН ПУЛАТЛАР КУЙИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ. Научное знание современности, (4), 101-102.

11. Мухамедов, Ж., Турдалиев, В. М., Косимов, А. А., & Кучкоров, С. К. (2017). РАСЧЕТ МОЩНОСТИ КОМБИНИРОВАННОГО АГРЕГАТА ДЛЯ ПРЕДПОСЕВНОЙ ОБРАБОТКИ ПОЧВЫ И ПОСЕВА МЕЛЬКОСЕМЕННЫХ ОВОЩНЫХ КУЛЬТУР. Вестник Науки и Творчества, (3 (15)), 93-98.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.