Научная статья на тему 'ТАВАЛЛО ЛИРИКАСИДА ПОЭТИК ШАКЛ ВА МАЗМУН МУТАНОСИБЛИГИ'

ТАВАЛЛО ЛИРИКАСИДА ПОЭТИК ШАКЛ ВА МАЗМУН МУТАНОСИБЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
69
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тавалло / лирика / поэтика / поэтик шакл / поэтик мазмун / адабий санъат / вазн / аруз / бармоқ. / Tavallo / lyrics / poetics / poetic form / poetic content / literary art / weight / aruz / finger.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — D. Rakhmonova

Ушбу мақолада Тавалло лирикасидаги поэтик шакл ва мазмун мутаносиблиги ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CORRELATION BETWEEN POETIC FORM AND CONTENT IN TAVALLO'S LYRICS

This article talks about the balance of poetic form and content in Tavallo's lyrics.

Текст научной работы на тему «ТАВАЛЛО ЛИРИКАСИДА ПОЭТИК ШАКЛ ВА МАЗМУН МУТАНОСИБЛИГИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТАВАЛЛО ЛИРИКАСИДА ПОЭТИК ШАКЛ ВА МАЗМУН МУТАНОСИБЛИГИ

Рахмонова Дилдора

ТДЮУ Ихтисослаштирилган филиали катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7073523

Аннотация. Ушбу мацолада Тавалло лирикасидаги поэтик шакл ва мазмун мутаносиблиги уацида суз юритилади.

Калит сузлар: Тавалло, лирика, поэтика, поэтик шакл, поэтик мазмун, адабий санъат, вазн, аруз, бармоц.

СООТНОШЕНИЕ ПОЭТИЧЕСКОЙ ФОРМЫ И СОДЕРЖАНИЯ В ЛИРИКЕ

ТАВАЛЛО

Аннотация. В данной статье говорится о балансе поэтической формы и содержания в лирике Тавалло.

Ключевые слова: Тавалло, лирика, поэтика, поэтическая форма, поэтическое содержание, литературное искусство, аруз.

CORRELATION BETWEEN POETIC FORM AND CONTENT IN TAVALLO'S

LYRICS

Abstract. This article talks about the balance of poetic form and content in Tavallo's

lyrics.

Keywords: Tavallo, lyrics, poetics, poetic form, poetic content, literary art, weight, aruz,

finger.

КИРИШ

Куплаб манбаларда XIX аср охири ХХ аср бошлари узбек адабиётида шакл борасида янгланишлар даври сифатида курсатилади. Бунга сабаб сифатида эса давр вокеалари, кишилардаги тафаккурий эврилишлар, бошка халклар адабиётида билан узаро алокаларни курсатиш мумкин. Туркистонда кечаётган вокеалар деярли барча калам сох,иблари ижодида акс этди. Аввалгиларга ухшамаган хдёт тарзи ифодаси - янгича мазмун эса анъанавий шакл ва колипларни, хусусан, арузни рад эта бошлади. Чунки муайян поэтик шакл маълум бир мазмунни факат уз имкониятлари доирасида ифодалайди. Замоннинг шиддаткор рух,ини, янгиликларни укувчи рух,ига таъсир эттириш учун эса янгича шакл изланишларига кул урила бошланди.

Бу хдкда УДамдамов куйидагича фикр билдиради: "...уларнинг шеърияти шаклан х,ар канча арузий куринмасин, мазмунан секин-аста давр рух,ини, тугрироги, унда юз бераётган оламшумул узгаришлар кайфиятини акс эттира бошлаганди. Шунга кура, бизда х,ам "шеър тушунчаси асос-асосларидан узгаришга мажбур" эканлиги аён булиб колган, шеърият шунга эх,тиёж сезаётган эди".

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Тавалло ижодида х,ам ана шундай шакл ва мазмун мутаносиблиги йулида изланишларни учратишимиз мумкин. Поэтик шакл ва ижодий услуб янгиланиши масаласини тах,лил килишдан аввал шакл ва мазмун бирлиги тушунчасини ёритиб утсак.

Адабиёт назарияси буйича изланишларида Б. Саримсоков бу тушунчаларга куйидагича таъриф беради: "Бадиий адабиётда мазмун ва шакл муаммоси хдкида гап кетганда, шаклнинг икки хил маънода тушунилишини унутмаслик керак. Биринчиси -

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 5 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

шакл мазмуннинг ифодаси эканлиги, иккинчиси - шакл мазмунга нисбатан бефарк ташки ифода эмаслиги".

Олим мазмунни ута фаол ва узгарувчан категория сифатида курса, шаклни эса унга нисбатан баркароррок деб бах,олайди: "Шунга карамай, даврлар утиши билан айрим жанрлар "эскириб" колади, яъни давр талабларига жавоб бермай колади ва истеъмолдан тушиб колади. Натижада адабий жараёнга янги жанрлар кириб келади".

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Янги жанрлар бир катор ижодкорларнинг муваффакиятли уринишлари х,осиласи сифатида адабиётга кириб кела бошлади. Бу борада Таваллонинг х,ам х,иссаси бор эди. У даставвал анъанавий вазнда ижод килса-да, мавзу ва суз танлаш борасида бошкаларни такрорламасликка, минг йиллик анъаналарни давом эттирмасликка уринди. Хослар шеърияти деб каралгувчи арузда х,ижо талабига жавоб бермайдиган сузлар жадид шеъриятининг халкчиллашуви мах,сули эди. Халкчиллашувдан максад эса миллатни уйготиш. Шу сабабли жадид адабиётида "миллий шеър" аталмиш шаклан арузни, мазмунан бармокни эслатувчи ижод мах,суллари юзага келди. Абдулла Авлонийнинг "Адабиёт ёхуд миллий шеърлар" (1909), Х,амза Х,акимзода Ниёзийнинг "Миллий ашулалар" туплами (1915), Таваллонинг "Равнак ул-ислом (миллий шеърлардан 1-жузъ)" шулар жумласидандир.

Тавалло арузнинг гузал намуналарини ярата олганини унинг ижоди билан танишган х,ар бир укувчи осон англайди. "Миллий шеърлар" эса поэтик шакл мезонларига кура бироз бушрок. Бундай бадиий майорат етишмаётгандек куринган х,олатларни Х,амза Х,акимзода Ниёзий "бу адабиётдан хабарсизлик эмас, кора элимизни тушунувина унгай булсин учун" деб тушунтиради. Жадид даври поэтикаси буйича тадкикотчи Н.Афокова эса "аруздан бошка вазнга утишолди жараёнини акс эттирувчи узгаришлар" деб бах,олайди.

МУ^ОКАМА

Таваллонинг "Хуррият хдкинда табрикнома" газалига эътибор каратамиз:

Кунка тушар/да шошманг, ар/зон жойин та/лошманг,

Бир-бир ила/ матошманг, чи/кингки дона/-дона.

--V _/--V _/--V _/--

Айни шеърни ритмик-интонацион жихдтдан бошкача шакллантирамиз: 1 2 3 4 5 + 1 2

Кунка тушарда шошманг, 1 2 3 4 + 1 2 3

Арзон жойин талошманг, 1 2 3 4 + 1 2 3

Бир-бир ила матошманг, 1 2 3 4 5 + 1 2

Чикингки дона-дона.

а-а-а-б тарзидаги кофияланиш якколрок кузга ташланган иккинчи вариантда шеър пафоси х,ам аник сезилмокда. ^олаверса, бундай мазмундаги шеърлар "мох,иятан кенг оммага каратилган нутк - ваъз" эканлигини, уларнинг яратилишидан пировард максад хдлкни уйготиш эканлигини х,ам х,исобга олмок лозим.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

"Садойи Фаргона" газетасининг 1914 йил 11 май, 15-сонида эълон килинган "Вакт ганимат" шеърида х,ам худди шундай шаклий янгиланишга дуч келамиз: Етди энди,/ оталар, бидъ/атни сиз таш/ларга вакт, Монеъ булманг,/ ум(у)р курсун,/ яшасун ёш/ларга вакт.

V V--/ V V--/ V V--/ _ V _

"Юз йил утиб х,ам уз долзарблигини йукотмаган" "Оламга бир назар" газалида х,ам ритмик-интонацион жихдтдан купрок бармокка хослик куринади: Осмондаги тайёралар бокгил каёнга боралар, Эй нафс ила овворалар, нечун куролмайсиз х,ануз?

Ушбу шеър х,ам мазмунан оммани уйготишга каратилган. Агар уни муаллиф "кунгил озиги" учунгина эзганда эди, балки бошка шакл, бошкача сузларга мурожаат этган буларди. Янги ва номаълум нарса хдмманинг эътиборини тортиши хдкикатидан келиб чикиб, Тавалло "тайёра", "громофун", "гимноз", "семнор" каби янги лексикага мурожаат этади. Суз (яъни мазмун) янги, шакл ноодатий - эх,тимол, бу укувчини купрок узига тортар? Х,акикатдан хдм Таваллонинг бу максади амалга ошди. Ойбекнинг, Насрулло Давроннинг эсдаликларига кура "Равнак ул-ислом" уша пайтнинг энг куп укилган китобларидан булган.

"Имтих,он хдкинда болалар тилиндан" айтилган ушбу шеър х,ам Таваллонинг шакл ва ижодий услуб янгиланишига мисол була олади: Фарз бизларга, илм изларга, Арз сизларга, бизни оталар. "Мактабдур рах,бар, илм эрур гавхдр", Деди пайгамбар куб хддисларда. Укусун ^уръон, х,ар мусулмон, Яшасун урфон, яшасун миллат.

Тавалло лирикасида бу каби шеърлар куплаб учрашини юкорида х,ам таъкидладик. Сабабларини х,ам баён этдик. Аммо бу изох,лар яна бир саволни пайдо килиш табиий. Нега замоннинг бу узгаришлари поэтик шакл янгиланиши оркали ифода этилиши керак? Бу омил, бизнинг назаримизда, купрок укувчининг - халкнинг рух,ий полати билан боглик. Яъни кескин сиёсий узгаришлар, очарчилик, мардикорчиликка олиш вокеалари, доимий зугумлар, турмуш тарзининг тобора ёмонлашуви шароитида халкка курашувчилик, мардонаворлик рух,ини бериш керак эди. Бу худди чакалок парваришида "Алла", туйда "Ёр-ёр", таъзияда йуклов-марсияларга эх,тиёж булгани каби узгача ритмга эх,тиёж билан боглик эди. Мардикорлик кушиклари орасида энг машхурларидан булган "^аргалар" кушигини эслайлик. Бу х,ам инсон рух,иятининг муайян ритмга эх,тиёжи мавжудлигини курсатади. Халк огзаки ижодига мансуб достон, эртак, кушикларда х,ам кахрамоннинг физиологик ва рух,ий х,олати ритмлар оркали курсатиб берилади. Биргина ритм воситасида биз вокеаларнинг тезлашаётганлиги ёхуд сустлашганлиги, поэтик образнинг кувонч ёки аламни х,ис этаётганлигини англаймиз. "Авазхон" достонидан келтирилган ушбу парчага эътибор каратсак. Х,асанхон дустларини узок сафарга чорлаш максадида кирк йигитга карата шундай дейди:

^ани энди бунда ман-ман деганлар,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Гуруглининг чойу тузин еганлар. От кутариб сатта шоввоз булганлар, Мининг отга, бундан Хунхор борамиз.

Ушбу парча бармокнинг 11 бугинли улчовида, 4+4+3 вариантида. Энди асарда вокеалар фаол харакатга кучган уринга эътибор киламиз: Х,асан полвон бош булиб, Бирдай кузу кош булиб, Бир-бирига сирдош булиб, Хунхор караб жунашди, ^ирк битта йулдош булиб.

Бу парчада эса бармокнинг 7 бугинли улчови, 4+3 вариантидан фойдаланилмокда. Демакки, асарга узгача рух, кушимча маъно юклашда ритмнинг урни юкорилигини жадид даври ижодкорлари хам яхши англашган ва шаклий жихатдан янгиликларга тез-тез кул уришган.

Тавалло шеъриятида "Муштум" журналида ижод килган йиллар узига хос боскич булди. Энди у услуб жихатидан хам, бадиий майорат жихатидан хам аввалги Таваллони эслатмайди.

Таваллонинг "Муштум"га киритилган шеърлари ичида жамият ва миллат тараккиётига тускинлик килувчи иллатлар каламга олинади. "Магзава", "Мухбирча" тахаллуслари билан халк хаётини руй-рост курсатиб, мана шу иллатларни очиб ташлайди.

"Муштум"даги шеърларини укий туриб, укувчида бир савол тугилиши табиий: бадиий ифода, анъанавий шакл, истеъдод жихдтидан етарли даражада шаклланган адибнинг адабий мезонларга кура кам тош босадиган асарлар ёзишига нима сабаб булди экан? Айримлар унинг жун ва истехзоли ижод йулига тушиб колишига фарзанд догига чидолмай ичкиликка берилгани сабаб дея курсатишади. Бизнингча, йул бошида куйилган улкан максадларнинг йукка чиккани, бир умр курашилган орзунинг бошкалар томонидан топталгани унга купрок таъсир килган деб уйлаймиз.

"Муштум" журналининг 1924 йил, 7-сон (11-бет)ида "Х,озирги пивохона ашуласи" эълон килинади. Бу шеър мавзу, услуб, ифода шакли ва воситалари жихатидан хам Тавалло ижодида янгилик эди: Ошнамсан, ошнамсан, Этугимдаги пошнамсан. ^уй пивангни, торт тевангни, Бизга червон "ни почём?" Арман тогам пиваси, Богда пишган меваси. Улдурадур шеваси Милисалар "ни почём".

Журналнинг 1924 йил 22 декабрь, 23-сон (б-бет)ида эълон килинган "Муборакбод" шеъри эса халк огзаки ижодидаги шеърларни ёдга солади. "Янчилган узбек эли..." деб бошланадиган шеърнинг таг замиридаги маънони илгаб олиш хам кишидан катта мехнат талаб этмайди:

^адрингни билмаганлар уз кадрини билолмас, Берсанг унга вазифа, асло адо этолмас,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Булса гаранг кулоFи сузга кулок осолмас, Бошида маFзи йуклар бир фойда хам ололмас, Х,ой, хой дедим, хой узбек, сенга сокол муборак. Амма-холаси хаводор!... ХУЛОСА

Тавалло шеъриятида уз даврига хос булган на бир услубий янгилик унинг макароник поэзияга хам кул урганидадир. "Ажнабий сузларни (варваризмларни) куплаб киритиш натижасида яратилган кулгули сатирик ва юмористик шеърлар" ини асосан "Муштум" журнали оркали укувчиларга етказди. Мана, улардан бири: "Издираст" "азнакум" десам кучада, Бир хотин ухшатиб чунон урди. "Бинават фажалист " десам карамай, Судрабон тептилар, шурим куриди. "Вот билат мен чилен" дедим йиFлаб, "Чурт , ишак, молчи !" деб юзин бурди...

Шеър гарчи "Бир шуринг кургур тилидан" баён этилаётган булса-да, унда уша даврдаги миллатдошларимизга хос тил билмаслик, ичкиликка ружуъ куйиш, алалокибат, уз Ватанида елка кисиб юришга мажбурлиги баён этилади.

REFERENCES

1. Rahmonova, D. Prayerfully and Uzbek national satire. International Journal on Integrated Education, 3(1), 35-38.

2. Mirzakarimovna, R. D. (2022). Literary-aesthetic thinking-a factor of renewal of poetic image in tavallo's work. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 72(5), 195-199.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.