Научная статья на тему 'ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ МАНЗАРА КОМПОЗИЦИЯСИ ЖАНРИГА ОИД АСАРЛАРИ ИНСОНДА ТАБИАТГА ВА ГУЗАЛЛИК ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ'

ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ МАНЗАРА КОМПОЗИЦИЯСИ ЖАНРИГА ОИД АСАРЛАРИ ИНСОНДА ТАБИАТГА ВА ГУЗАЛЛИК ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
159
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
эсаётган майин шаббада / тизма тоғлар / сариқ / тилла рангдаги буғдойзорлар бунга мисол бўла олади. Сариқ майин тилла калоритда ёзилган «Олтин куз» «Тоғда куз» / «Олтин симфония» / «Тошкентда куз» асарларида

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Келдиёр Хамидович Тоғаев

Мақолада манзара тасвирий санъатнинг қадимий жанрларидан бўлиб, тарихий маиший асарларда ҳам воситафон сифатида муҳим роль уйнайди. Қадимий хитой санъатида рассомлар табиатни акс эттирувчи асарлар яратганлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ МАНЗАРА КОМПОЗИЦИЯСИ ЖАНРИГА ОИД АСАРЛАРИ ИНСОНДА ТАБИАТГА ВА ГУЗАЛЛИК ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / http://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 3 / June 2023

ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ МАНЗАРА КОМПОЗИЦИЯСИ ЖАНРИГА ОИД АСАРЛАРИ ИНСОНДА ТАБИАТГА ВА ГУЗАЛЛИК ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Келдиёр Хамидович Тогаев keldiyortogaev@gmail.com Навоий давлат педагогика институти

Aннотация: Маколада манзара - тасвирий санъатнинг кадимий жанрларидан булиб, тарихий маиший асарларда хдм восита- фон сифатида мухдм роль уйнайди. Кадимий хитой санъатида рассомлар табиатни акс эттирувчи асарлар яратганлар.

Калит сузлар: эсаётган майин шаббада, тизма тоглар, сарик, тилла рангдаги бугдойзорлар бунга мисол була олади. Сарик майин тилла калоритда ёзилган «Олтин куз» «Тогда куз», «Олтин симфония», «Тошкентда куз» асарларида

THE WORKS OF THE GENRE OF LANDSCAPE COMPOSITION IN THE FINE ARTS ARE THE FORMATION OF NATURE AND BEAUTIFUL

QUALITIES IN HUMANS

Keldiyor Khamidovich Togaev keldiyortogaev@gmail.com Navoi State Pedagogical Institute

Abstract: In the article, the landscape is one of the ancient genres of fine art, and it plays an important role as a medium and background in historical household works. In ancient Chinese art, artists created works depicting nature.

Keywords: A gentle breeze blowing, ridged mountains, yellow, golden wheat fields are examples of this. In the works "Golden Autumn", "Autumn in the Mountain", "Golden Symphony", "Autumn in Tashkent" written in yellow soft gold calorite.

Европада манзара жанри тарихи XVI - XVII асрларда тараккий этди. Голландия манзарачи рассомлари табиатни ухшатиб хдкконий тасвирлашда катта муваффакиятларга эришдилар.Россияда манзара жанрининг ривожланиши XVIII асрга тугри келади. Москва, Петербург архитектура ёдгорликлари Ф.Э.Алексеев томонидан махррат билан тасвирланган. Манзара санъати ташки дунёнинг гузаллигини акс эттириш билан инсонга ижобий

таъсир этувчи кучга эга. Шунинг учун рассом табиат оламини энг нозик, типик холатларини, ранг гармонияларини англаб, табиатга нисбатан булган эстетик муносабатини билдиради. Манзара асарида инсон шахси, акл заковатини, ички туйгуларини тасвир оркали кушик килиб куйлайди ва табиат образини яратади. Мисол тарикасида И.Левитаннинг «Олтин куз», «Абадий сокинлик узра», И.Шишкиннинг, «Урмон йирокликлари», В.Мешковнинг «Урал хакида уйлар» асарларини келтириш мумкин.

Тасвирий санъатдаги манзара жанрига оид асарлар инсонда табиатга мухаббат ва гузаллик фазилатларини шакллантиради. Рассомлар тарихий ва маиший мавзудаги асарларда бевосита манзарага хам мурожаат киладилар, этюд, эскизлар ёзадилар. Бу холда манзара картинада кушимча фон вазифасини утайди. В.Васнецовнинг «Алёнушка» асари бунга мисол була олади. Табиий гузалигини, замонасига хос янгилик узгаришларни К.Юон, Ю.Пимеаев, Г.Нисский каби рассомлар хам уз асарларида тасвирлаб намойиш этдилар. Урушдан кейинги йилларда мунтазам ташкил этилган Республика, собик иттифок бадиий кургазмалар, Узбекистон тасвирий санъатига ижобий таъсирини курсатди.

Табиатни янгича хис этиш, янгича талкин килиш хиссиёти пайдо булабошлади. Рассом саноат, шахар, лирик манзараларни акс эттирмасин табиатга иштиёки ортиб борди. XX асрни 50 нчи йиллари узбек манзара жанрида Урол Тансикбоев карвонбоши булиб колди. Кишлок хужалик тематикасига оид асарлар яратабошлади. 1950 йили «Узбекистонда бахор», «Пахтани сугориш» асарини яратди. Эрта билан эсаётган майин шабада ва шилдираб окаётган сув, салкин табиатни уйгониши томошабинда кувончли хиссиётни уйготувчи таъсирчан воситадир. Х,аётни объектив конунлари ва инкилобий ривожланишини эпик холатда юзага келиши «Она улка» асарида (1951 й) уз аксини топди. Композиция ечимини панорама усулида ечиш, рассом ижодининг характерли нукталаридан булиб колди. Айникса чулни очишга багишланган «Тахна-Ташу» ва «Иссик кул» номли асарларида намоён булади.

Манзара композициясини панорама усулида тасвирлаш рассомга хос хусусиятлардан биридир. «^айракум ГЭС тонги» (1957 й) энг яхши индустриал манзара асарларидан бири деб тан олинган. (Б.В. Веймарн, У.Тансикбоев Москва Изд. Искусства 1958 г). Асар 1957 йили Москвада собик иттифок кургазмасида ва Брюселдаги кургазмада намойиш этилиб кумуш медал билан такдирланган. Х,озир у Москвадаги Шарк халклари Давлат санъат музейида сакланмокда. Олдимизда катта кенг гидроэлектростанцияни курилиши панорамаси, оркасида бирюза рангли кайрокум денгизи ёйилган композиция маркази хам гидростанция курилиши. Курилиши хали нихоясига етмаган. Тепаликдаги булдозер, тугон устидаги кранлар, олдинги пландаги кумли

дунгликлар, тугон оркасидаги чул манзараси, чулда хосил булаётган муъжизани эслатади. Энг асосийси кайрокумда хакикатни поэтик талкин этилиши билан манзара асарида махоратини курсата билган.

Ёркин декоратив или;, сову; туслардаги контраст пушти, тилла, кукбирюза рангларда гузал табиатни бепоён кенглигидаги кайнок хаёт уз аксини топган. Денгиз сатхидаги куёш нурларида яркираб турган уйноки бликлар рассом томонидан жуда катта махорат билан тасвирлаб берилган. У.Тансикбоев Республика индустриясини ривожланишига багишланган куплаб асарлар яратди. «Алмаликда» 1958 й., «Цемент заводи» 1960 й., «Чарвак ГЭС курилишида» 1969-1970 й. асарлари шулар жумласидандир. Урал Тансикбоев диапазони кенг рассом. У табиатни акс эттирибгина колмай, балки ундаги инсон кули, акл-заковати оркали булаётган узгаришлар тасвирланади. Собик СССР бадиий академиясининг мухбир аъзоси. Узбек табиат манзара санъатининг куйчиси Урал Тансикбоевни куп асарлари Москвадаги Третьяков галлереяси, Узбекистон Давлат санъат музейларида сакланмокда. 40-50 йиллардаги узбек манзара санъатининг яна бир вакили бу Николай Корахондир.

Дастлабки ижодида кишлок хаёти, кенг далалар, йуллар, мехнаткаш халк хаёти асосий мавзу булса, кейинчалик табиатга чирой очаётган йирик иншоатлар, индустрия манзараларидан ташкил топди. Уни халкни фаровон хаёти, мехнат жараёни купрок кизиктирди «Завод трубалари» 1929 й, «Ишга кетаяптилар» (1934 й.) шулар жумласидандир. 50 йилларга келиб рассом ижодида Тог мавзуси асосий урин эгаллади. Купрок бахор, куз, табиатни эрта-кечкурун пайтларини декоратив кук, яшил, сарик, кизил рангларда жозибали килиб тасвирлади. Тогнинг жушкин охангларини «Нанайга йул» 1954 й. «Аму Даряда» 1957 й, «Электростанция» 1957 й. асарларида куришимиз мумкин. 1958 йилларга келиб рассомнинг янги ижодий кирралари очила бошлади. Буни «Гуллаётган Водий» асари мисолида куриш мумкин. Бахор, табиат байрам либосида. Бинафша рангли тог фанида гуллаб турган ок пушти, сарик ок ранглардаги дарахтлар, бепоён далаларга гилам ёзган яшил майсалар, гузал табиатга чирой очиб, инсонга канчадан канча шодлик ва кувонч бахш этади.

Асарда ранг колорити ечими асосий роль уйнайди. Эсаётган майин шаббада, тизма тоглар, сарик, тилла рангдаги бугдойзорлар бунга мисол булаолади. Сарик майин тилла калоритда ёзилган «Олтин куз» (1962 й), «Тогда куз» (1959 й), «Олтин симфония» (1962 й), «Тошкентда куз» (1967й) асарларида Николай Корахон одил фикрли етук манзарачи рассом сифатида намоён булади. Рангли бекасамга уралган табиат куйнига беркилган тог ёнбагридаги кишлок, куёш нурида жилваётган дарахтлар орасидаги бурма йуллардаги одамлар киёфаси, эртак манзарасини эслатади. Уша даврдаги кекса рассомлар О.Татевосьян, М.Новиков, А.Волковлар манзара жанрида ижод килиб,

Узбекистон табиати ва хаётдаги содир булаётган янгиликларни акс этдирдилар. З.Ковалевская, З.Иногамов, Н.Кузибоев, К.Богадухов, Г.Улько, М.Есин, Н.Шурыгин каби рассомлар Узбекистон табиатини акс эттирувчи лирик манзара асарларини яратдилар. П.Бенков методикасини яхши эгаллаган шогирди А.Розиковни «Узбек ховлиси» (1947 й), «ШерДор ховлисида» (1950 й), «Самаркандда бахор» (1958 й) каби асарлари Беньковни эслатади. Рашид Тимуров гузал Самаркандни куйлаган етакчи рассомлар каторига киради.

У шу шахарда яшаб, куп асрли кадимий ёдгорликларни, гуллаган богларни, хаётни севиб табиат гузаллигидан илхомланиб ижод килди. «Самарканд боглари» (1946 й. ГМИ), «Биби-хоним майдони, бахор» асарларида сокинлик, халкни байрам тараннуми ифода этилган. Самарканддаги «Шохи-Зинда», «Хазрат Хизар», «Улугбек мадрасаси», «Афросиёб» ёдгорликларини севиб тасвирлаган Рашид Тимуров манзарачи рассом сифатида табиатни яхши хис этарди. У «Самарканд» (1958 й ГМИ) асарида куриш нуктасини жуда тугри топган, панорама куринишида тасвирланган ёдгорликлар чукур фалсафий фикрлашга чорлайди. Х,ар бир рассом, хар бир авлод уз даврида манзара жанрида хам узини синаб куради, лекин хаммалари хам манзарани яхши хис этаолмайди. Манзарачи рассом булаолмайди. Табиатни вужуди билан хис этиб севган малакали рассомгина уз хис-туйгуларини манзара тасвирида ифодалаб беради. Куплаб кекса авлод рассомлари бизларга гузал манзара асарларни яратиб мерос колдирганлар.

Улар яратган санъат асар мазмунини композиция тузилишини, уларни иш тажрибаларини ёшларга ургатиб, кургазмали восита сифатида фойдаланиш уринлидир. 70-80 йилларда Г.Абдурахмонов, Ф.Тохиров, Р.Чориев, К.Богодухов, М.Есин, Пудовкин каби рассомлар манзара жанрида самарали ижод килдилар. Хрзирги вактда куплаб изланувчи иктидорли рассомлар, А.Нуритдинов, О.Козоков, З.Исломшиков, А.Муминов, А.Мирсоатов кабилар мустакил Узбекистон гузал табиатини мадх этувчи мафтункор манзараларни яратиб келмокдалар. Манзаранинг бир неча турлари мавжуд: Шахар (Архитектура), кишлок (тог) манзара, саноат (завод, фабрика, иншоат курилиш), тарихий, романтик, лирик, панорама (куринишида) манзаралари шулар жумласидандир. Буларни хар бири негизида ифодаловчи мазмун, гоя ётади.

Шахар манзарасида шахар хаёти билан боглик, архитектура, транспорт воситалари, одамлар, оромгох боглар хамда ер ости утиш жойлари композиция тасвири учун мисол була олади. Кишлок манзараси, бепаён кенглик, тог манзараси, яйловлар, коя тош, усимликлар, водийдаги жилвакор сувлар тасвири композиция негизини ташкил этади. Саноат манзараси катта завод ховлиси, сув омбори, куприк, метро курилиши, техника курилиш воситалари билан

богланган. Лирик манзарада табиатни «Эрта тонг», «Бахор» каби мавзудаги табиатни нозик, сокин гузаллигани, унинг уйгониш холатини акс эттирувчи, инсонга олам - олам кувонч бахш этувчи асарни куз олдимизга келтирамиз. Манзаранинг композиция воситалари (белгилари): жойни танлаш, куриш нуктаси, куриш чизиги, фазовий масофа, формат, пербспектива, ритм, колорит, ёруг, рефлекс, композиция маркази шулар жумласидандир.

Бу жанрда композиция яратиш учун, каламтасвир рангтасвир сохаларида мукаммал билимга эга булиш керак. Натурадан дастлабки чизилган чизги рангли этюдлар манзара композициясини тузишда асосий мавзу булиши мумкин. кишлок манзарасини композициясини тасвирламокчи булсак аввал табиатда куёшли, булутли кунлар, пешин, окшом холатини характерли хусусиятларни синчиклаб кузатиш лозим. Форматни аниклаб, уфк чизиги, куриш нуктасини белгилаб олиш керак. Сунгра хаво ва ерни текисликда нисбатларни белгилаб, олдинги, кейинги орка планни ва предметлар масштабини топиш даркор.

Композицияни бир неча вариантларини сангина, кумир каби юмшок материалларда бажариш тавсия этилади. Бажарилган хомаки эскиз вариантини рангда тасвирлаш асар колоритни аниклашга ёрдам беради. Сифатли бажарилган эскиз асосида манзара композицияни якуний нусхасини амалда бажариш керак. Уни когоз, картон, холст, акварель, гуашь, мойбуёк оркали амалга оширилади. Булажак рассом учун хаётни кузатиш, мавзу юзасидан кундалик каламчизги ва этюдларни бажариш машкларни килишга киришса максадга мувофик иш булади. Манзара жанридаги асарлар инсон учун маънавий озика беради, уни рухлантиради, хаётга шодлик ва кувонч багишлайди.

Хулоса. Хулоса килиб шуни такидлаш лозимки. Булажак рассом учун хаётни кузатиш, мавзу юзасидан кундалик каламчизги ва этюдларни бажариш машкларни килишга киришса максадга мувофик иш булади.Манзара жанридаги асарлар инсон учун маънавий озика беради, уни рухлантиради, хаётга шодлик ва кувонч багишлайди.Композитсия - бу муаллифнинг ижодий, бадиий иродаси, махсули хисобланади.Тасвирий санъат миллийликка асосланади, айни пайтда эзгулик, олижаноблик, дустлик, хамжихатлик, маънавий етуклик каби умуминсоний гояларни таргиб этади. Юртимизга четдан кириб келаётган барча асарни хам санъат деб кабул килиш нотугри. Бугунги глобаллашув жараёнида, тезкор ахборотлашув даврида ёшларни окни корадан, яхшини ёмондан фарклай олишга ургатиш зиммамиздаги асосий вазифалардандир.

Шу боис булажак тсвирий санъат укитувчилари олий укув юртида таълим олаётган вактданок камровли фаолиятга узларини тайёрлаб боришлари лозим.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистан Республикаси Президентининг "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чоратадбирлари тугрисида" 2017 йил 20 апрелдаги ПФ-2909 сонли карори // Халк сузи, 2017 йил 20 апрель

2. Узбекистон Республикаси Президентинин "Узбекистан Бадиий академияси фаолиятини ривожлантириш ва янада такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида" г Карори. 16.08.2017 й. н пк-3219

3. Жахон санъати тарихи Н.Абдуллаев тошкент "давр пресс" 2007 бет 4-22.

4. Дастгохли ранг тасвирда композитсия асослари (Санъат олий таълитн укув юртлари ва коллежлари укитувчилари учун методик кулланма) С. Раметов «Шарк» Нашриёт манба акциядорлик бош тахририяти тошкент 2007

5. Узбекистон санъат тарихи Н.Абдуллаев Узбекистон файласуфлари миллий жамият нашриёти Тошкент-2007 бет 179

6. Ирбутаева, М. Т., Махмудов, М. Ж., & Махмудов, М. Э. (2020). Живопись и гармония музыки. Ученый Х Х И века, 6-1(65), 31-34.

7. Ma'mura Irbutayeva The importance of the teacher-student system in teaching the fine arts. Academic Research In Educational Sciences Vol.1 No. 2. 2020 ISSN 21811385 Page 399-404

8. Махмудова, М. Т. (2020). Мусиканинг тасвирий санъат асарларидаги урни ва ахамияти. Academic Research In Educational Sciences, 1 (4), 80-84.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.