CC BY
23
ТДУ К3 7 ТКБ 74.03
ТАШАККУЛИ ШАХСИЯТИ МАКТАББАЧАГОНДАР ЦАРАЁНИ ФА ЪОЛИЯТИ МЕХРАТИ
РАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ ШКОЛЬНИКОВ В ПРОЦЕССЕ ТРУДОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
THE DE VEL OPMENT OF SCHOOLCHILDRENS INDIVIDUALITY IN THE PROCESS OF LABOUR ACTIVITY
Цузиев Мурод Азимович, дотсенти кафедраи технология ва усули таълими они МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров" (Тоцикистон,Хуцанд)
Кузиев Мурод Азизович, доцент кафедры технологии и методики ее преподавания ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Kuziyev Murod Azizovich, Associate Professor of the department of technology methods teaching under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand),E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Вожщои калиди: тарбияи мецнати, интихоби касб, шахсият, хонанда, равоншиноси, таълим
Мацола ба баррасии масъалаи ташаккули шахсияти талабагон дар цараёни таълими мецнат бахшида шудааст.Цайд мешавад, ки дар раванди фаъолияти мецнати шаклцои нави муносибатцо байни насли наврас ба миён меоянд, ки ин ба цараёни шаклгирии шахсияти ощо таъсир мегузорад. Муаллиф дар асоси назарияцои пешницоднамудаи педагогон раванди ташаккуклёбии шахсияти мактаббачагонро омухта, чунин андеша дорад, ки фаъолияти мецнати ба тавсеаи мецнатдусти, интизомноки, созмондици, ирода, муносибати эцоди ва дастцамъона кор кардан барин сифатцои шахсият таъсири мусбат мегузорад. Хулоса мешавад, ки фаъолияти мецнатии хонандагон на танцо дар дарсцои "Технология"(Таълими мецнат"), балки дар раванди омузиши фанцои нави "Асосцои истецсолот", "Интихоби касб", "Информатика ва технологияи цисоббарор" низ бароц монда мешавад.
Ключевые слова: профессиональная подготовка, выбор профессии, личность, ученик, психология, образование
Статья посвящена исследованию одного из важнейших вопросов современной педагогики -формированию личности школьников в процессе трудовой деятельности. Отмечается, что в процессе труда возникают новые формы взаимоотношений между подрастающим поколением, влияющие на формирование их личности. На основе предложенных педагогами теорий автор исследует процесс становления личности школьников и считает, что трудовая деятельность положительно влияет на развитие таких качеств личности, как трудолюбие, дисциплинированность, организованность, укрепление воли, умение творчески подходить и работать в команде. Сделан вывод, что трудовая деятельность школьников осуществляется не только на уроках по предмету «Технология» ("Трудовое обучение)", но и в процессе изучения современных учебных предметов, таких как «Основы производства», ««Выбор профессии», ««Информатика и компьютерные технологии»".
Key-words: vocational training, choice of profession, personality, student, psychology, education
The article dwells on the study of one of the most important issues beset with modern pedagogy being schoolchildren^s individuality formation in the process of labour activity. It is underscored that in the relevant process, new forms of relationships arise between the younger generation affecting the process aimed at their personality formation. Designing on the premise of theories proposed by lecturers and teachers the author canvasses the process in question and believes that labour activity has a positive effect on the development of such personality qualities as, hard-working, discipline, organization, improvement of will, creativity and teamwork skills. In a nutshell, the author concludes that the labor activity of schoolchildren is carried out, not only at technology lessons ("Labor training"), but in the process of study in reference to modern educational subjects such as "Grounds of Production", "Choice of Profession ", "Informatics and Computer Technologies " either.
Ташаккули инсон хамчун шахсият дар таъсири байнихамдигарии табиат, мухити ичтимой ва худи шахс чараён мегирад, ки ин ба тагйирёбии хусусии у мусоидат менамояд. Махз дар чараёни фаъолият шаклхои нави муносибат ба зухур омада, инсон хдмчун шахсият ташаккул
меёбад. Ба таври дигар гуем, инсонро кабл аз хама фаъолияти шахсии у такмил ва ташаккул медихад. Мафхуми "фаъолият"-и инсон дар илм мазмуни комилан муайян дорад. Инсон ба фаъолият чун мавчудияти худро аз табиат бошуурона чудокунанда ва бошуурона кушанда барои расидан ба мачсадхои дар назди худ гузоштааш шуруъ менамояд. Тавре ки маълум аст, фаъолиятй мехнатй мавзуи бахси педагогика ва психология мебошад: барои ин фанхо хусусияти басо мухим он аст, ки он хамеша ба максад равона, бошуурона, фаъол ва аз лихози ичтимой шаклёфта мебошад. Бояд тазаккур дод, ки хануз дар солхои бистум мехнат дар шаклхои басо гуногун ба хаёти мактаби маълумоти умумй ворид гашта буд. Вале чунонки натичахои тадкикоти мо нишон доданд, мехнат худ аз худ сифати тарбияи одами навро бехтар намекунад. Натичахои мехнати хонандагон, бешубха, мухиманд, вале ахамияти мехнат, ба фикри мо, пеш аз хама на танхо аз тарафи онхо муайян гардидааст, балки самараи педагогии мехнати мактаббачагон дар низоми умумии ташаккули шахсияти инсон чй гуна аст, вобаста аст. Низоми тарбияи мехнатии хонандагон кисми таркибии чудонопазири тамоми кори таълимиву тарбиявии мактаб мебошад. Гузошта аз ин, онро танхо чун таълими мехнат ва тачрибаи истехсолии хонандагон маънидод кардан комилан хатост. Тарбияи мехнатй, ки бо мехнати таълимй алокаи узвй дорад, ба фаъолона бедор сохтани завк мусоидат менамояд. Таълими муттасили мехнатй ба малакаю махорати зарурц ва интихоби касби мактаббачагон таъсир мегузорад. Бояд хонандагонро бо тамоми гуногунрангй ба намудхои мухталифи фаъолияти чамъиятии фоиданок (аз корхои оддитарини худхизматрасонй то шаклхои бештар ахамиятноки мехнати истехсолии чамъиятии фоиданок) бо максади ташаккул додани мехнатдустй, дастчамъй дар робита бо чихатхои чамъиятию сиёси, зебоипарастй ва гайра чалб карда шаванд. Хама гуна фаъолияти бошуурона аз гузориш ва дарки максад огоз меёбад. ^онунияти мазкур дер боз маълум аст: максад хар чй кадар ахамияти бештари чамъиятй дошта бошад, хамон андоза мактаббачагон ба кор бо дарку эхсоси масъулият муносибат мекунанд ва богайрат мехнат мекунанд. Чунин кор ба ташаккули шахсияти хонандагон таъсири хеле кавй мерасонад. Аз ин ру мохияти чамъиятии хама гуна намуди мехнати истехсолй ва кори чамъиятии фоиданокро онхоро ошкор сохтан зарур аст. "Мо ба он муваффак мегардем, ки кудакро хохиши бо мехнат ба чамъият манфиат расонидан рухбаланд намояд",-навишта буд В.А.Сухомлинский [6, с.102]. Дар мактаби Павлиш ин бозгуи ахамияти чамъиятии мехнат, ки дар он бачагон иштирок доштанд, аз синни хурдсолй огоз ёфта буд. "Хднуз дар солхои бачагй тарбиятгирандагони мо медонанд, ки кори онхо на бозй, балки кори нихоят чиддии зарурии чамъиятй мебошад. Тобистон хонандагони синфхои поёнй барои гусолахо якчанд тонна алафи дорои витамин чамъ меоваранд. Онхо медонанд, ки агар ин корро ичро накунанд, хеч кас ба чои онхо кор намекунад ва дар хочагй чунин хошоки пуркимат чамъ намешавад. Ё богбони хокагй аз мактаббачагони хурдсол гурухи кории на чандон калон ташкил мекунад, ки бог бунёд карда, дар он чо нихолхои дарахтони мевадор мешинонанд. Ё ба яке аз звенохои бачагона супориш медиханд, ки як тоннагй бехтарин тухмихои гандум ва чуворимакка чамъ оваранд. Бачагон медонанд, ки аз ин кори онхо соли оянда дар китъахои кишт чй хосил гирифтан вобастагй дорад" [6, с.103].
Фикри В.А.Сухомлинскийро дар ин маврид такмил дода, М.Н.Скаткин чунин мехисобад, ки "гамхориро дар хакки мактаббачагон ба андозаи рушди худфаъолиятй дар онхо суст карда, педагог бояд ба дасти онхо чустучуи максадхо ва вазифахои фаъолияти мехнатии чамъиятии фоиданокро дихад, хамзамон дар онхо муносибати хочагидорй, мавкеи фаъоли шахрвандиро парварида, ташаббусро хамачониба кадр ва дастгирй намояд" [4, с.62]Дамин тавр дар шароитхои мувофик ва максаднокии муайян мехнати мактаббачагон дар тарбияи шахсият омили халкунанда мегардад. Мухимтарин шарти психологй-педагогии таъсири ривочёбанда ва тарбиятгари мехнат фаъолнокии хонанда мебошад. Барои боло бурдани он педагогхои варзида бояд масъалаи омухтани проблемахои техника, технология ва ташкили мехнатро дар равандхои истехсолии вокеии мушаххас ба миён гузоранд. Мактаббачагон бо хамин рох усулхои тахлили холатхои мехнатй, тавсияти муаммохои техникй, пешниходи ихтироот, гирифтан ва асосноккунии карорхои таълимй-истехсолиро меомузанд.
Лозим ба таъкид аст, ки барои фаъолнокии мактаббачагон фаъолияти тадкикотй, ки дар чараёни таълими мехнатй, мехнати истехсолй ва чамъиятии фоиданок ташкил меёбад, ба андозаи муайян мусоидат менамояд. Ба шартхои табдилдихандаи фаъолияти мехнатй ба фаъолияти асосй ва пешбари мактаббачагон муносибатхои тарбиявй ва дидактикиро дохил кардан мумкин аст, ки дар чараёни таълими мехнатй ва мехнати истехсолии фоиданоки
чамъиятй арзи вучуд менамоянд. Натичанокии баланди мехнат, арзиши ичтимоии он, фахмиши ахамияти субъективонаи мехнати марбут ба чидду чаьд ва гайрат, мачмуи хиссиёт, кайфият ва кушишхои ахлокй, эстетикй ва аклониро ба вучуд меоранд. Донистани мазмуннокии мехнат, асосноккунии илмии он, пахлухои эчодй ба далелнокии фарох, ки ба таълимот ва фаъолияти мехнатй таъсир мерасонанд, мусоидат менамоянд.
Яке аз натичахои табдил ёфтани фаъолияти мехнатии мактаббачагон ба фаъолияти асосй ва пешбар, бешак, омодагии равонй ба мехнат мебошад.
Аксар муаллифон мунсифона чунин мехисобанд, ки "... омодагй ба мехнат, аввалан, дар чараёни таълим ва тарбияи мехнатй, иштироки мактаббачагон дар мехнати истехсолй, фоиданоки чамъиятй ташаккул ёфта, вазъи устувори психологй мебошад, ки бо мавчудияти талабот ба мехнат муайян мегардад;
Сониян, бо чунин сифатхои шахсият тавсиф мегардад, ки шарти муносибати мусбат ба фаъолияти мехнатй, имкони фаъолнокии он, татбики эчодй, хамчунин мухимияти ин имконият хар дафъа, вакте ки зарурати чамъиятй ва шахсй ба миён меояд;
Сеюм, он хам унсурхои марбут ба шахсият ва хам марбут ба амалиётро дарбар мегирад.
Ба унсурхои аввал инхо мувофикат мекунанд: силсилаи муносибатхо, манфиатхо, максадхо, одат ва дастур ба мехнат (ва чун натича-талабот ба мехнат, ки аз чумла дар худмуайянкунии касбй татбик мегардад), сифатхои аз чихати касбй мухимми шахсият, хусусиятхои хиссй ва иродавии он. Ба унсурхои амалиётй низоми донишхо махорати умумимехнатй ва касбй (махсус), хусусиятхои фаъолияти аклонй" [2, с.8-9].
Дар адабиёти психологиву педагогй аксар чанбахои ташаккули шахсият дар фаъолияти мехнатй баррасй мегарданд. Чунончй Э.А.Фарапонова таъкид менамояд, ки махсусияти талаботхои инсонй бо табиати ичтимоии фаъолият, пеш аз хама хусусияти чамъиятии мехнати инсон муайян карда мешавад. Дар ин чанба метавон гуфт, ки талабот ин натича ва заминаи фаъолияти мехнатй мебошад. Талабот ба мехнат чун категорияи ичтимой дар рафти инкишофи чамъият ба андозаи такомули куввахои истехсолкунанда ва муносибатхои истехсолии он тагйир меёбад. Дарки мохияти ичтимоии мехнат, зарурат ва умумияти он барои мавчудият ва инкишофи чи чамъият дар мачмуъ ва чи шахсият талаботи ташаккулёфта дар мехнат мебошад [7, с.13].
А.А.Смирнов масъалахои равонии омодагии мактаббачагонро ба мехнат тахкик намуда, унсурхои зерини талаботи бошууронаро дар он нишон додааст: фахмиши равшани мохияти чамъиятии мехнат, зарурати он дар хаёти чамъият ва хар як инсон дар алохидагй; эътимод бар он ки хеле хуб мехнат кардан лозим аст, дастур ба хосилнокии баланди мехнат; хохиши катъй ва одат ба мехнат кардан; мухаббат ба мехнат, ки дар рафтори вокеии мехнатй ва хамзамон (ва ин хатмист) ба тамоми халкахои киссиёт, ки мехнат дар хар нафар ба вучуд меорад, ки барои у он кори хаётист; самти мехнатии равшан ифодаёфтан шахсият дар робитаи устувори он бо рафтори худ дар мехнат; махорату малакахои зарурии мехнатй; эхтиром ба хама гуна мехнати фоиданоки чамъиятй, аз чумла пастихтисос; ташаккулёбии манфиатхои мехнати, майлу рагбат ва муносибати интихобй ба намудхои гуногуни фаъолияти мехнатй, ки бо тафовутхо дар мундаричаи онхо ва таносуби хусусиятхои инфиродии шахсият вобастагй доранд, гузашта аз ин, омодагии бошуурона ва ихтиёрй хангоми зарурат ба ичрои хама гуна кор. Акидаи муаллифро идома дода гуфтан лозим аст, ки талабот ба мехнат чун яке аз мухимтарин категорияхои шахсият ба андозаи матлуб бояд ташаккулёфта ва тарбиятгирифта бошад. Худи тарбияи талабот ба мехнат бояд, бешак, тавре ки Э.А.Фарапонова дуруст кайд менамояд, дар робита бо максадхои усулхои чамъиятии ичрои амалхое, ки ба олоти мехнат (тарзу усулхои амал) дар чараёни фаъолияти мехнатии ахамияти чамъиятй дошта мавриди назар карор дода шавад [5, с. 14].
Шинос кардани инсон ба мехнат, ворид намудани он ба фаъолияти мехнатй ва ташаккул, тарбияи талабот ба мехнат бидуни талкини сифатхои шахсият, ки барои фаъолияти муваффаконаи мехнатй заруранд, камсамар хохад буд. Дар байни чунин сифатхо мехнатдустй, интизомнокй, созмондехй, пахлухои иродавии шахсият, муносибати эчодй ва фаъолона ба мехнат, тамоюли дастчамъона ва масъулияти марбутаро чудо кардан мумкин аст. Ба чуз сифатхои ишораёфтаи шахсият, ки дар чараёни фаъолияти мехнатй ташаккул меёбанд боз хусусияти мехнатй (касбй), хавасмандй ба натичахои фаъолияти мехнатй, кушиш ба мустакилият ва хавасмандй чи дар чараёни технологии мехнат, чи дар натичахои онро ба таъкид овардан мумкин аст. Сифатхои ишораёфтаи интегралии шахсият дар фаъолияти
ма;садноки мецнатй, ки бо назардошти хусусиятцои синнусолии бачагон ва наврасон дар шаклцои гуногун ташкил меëбанд, муваффа;она метавонанд ташаккул ëбанд. Э.А. Фарапонова ба ин сифатцо тамоюли чамъиятй, дастчамъонаи шахсият-омили ташкилдицандаи низом мецнатдустй, ки дар он талаботи шаклгирандаи инсон ба мецнат инъикос меëбад, масъулият, муста;илият, ки чун муста;илияти самаранок фацмида шуда, заминаи худташкилдицй, худтанзимшавй, худтакмилдицй, ташаббускорй ва муносибати эчодй ба мецнат мебошад [7, с. 14].Вале муаллиф чунин сифатцоро монанди самти шахсият ва моцияти чамъиятиву дастчамъонаи он чудо ва ишора намуда, онро ба цисоб намегирад, ки дар амалия тамоюли мецнатй (касбй) низ вучуд дорад.
К.К.Платонов самти мецнатро ба таври умумй чун зерсохтори шахсият тавсиф менамояд. Дар ин маврид аз чониби у таъкид мегардад, ки "самт"-и шахсият як ;атор сифат; сатй, фарохй, сермацсулй, устуворй, таъсирбахшй ва як ;атор шаклцо; шав;у рагбат, хоциш, манфиатцо, лаë;ат, идеалцо, чацонбинй ва эътимод дорад [3, с.74].Вале ин муаллиф тавсифи самти мецнатй (касбй)-и шахсиятро, ки чун дигар сифатцои шахсият дар чараëни фаъолияти мецнатй шакл меëбад, низ намедицад. Хол он ки, ба андешаи мо, самти мецнатй цамон заминаест, ки муваффа;ии фаъолияти шахсият дар намуди мушаххаси мецнат ба он такя менамояд.
Хол он ки, тавре ки муца;;и;он дуруст ;айд менамоянд, масъалаи фаъолияти мецнатй то цол ба ;адри кофй омухта нашудааст ва бинобар он сохтани ;олабцои он, чудо кардани низоми параметрцо, ки самти мецнатиро тавсиф менамоянд, та;сими робитаи ин бузургицо вазифаи басо муцим мебошанд. Тачрибаи муайяни равшан сохтани моцияти самти мецнатй ва чудо кардани бузургицои он аз тарафи Ю.А.Кореляков чараëн гирифт. Самти мецнатиро у чун ".... самте, ки дар асоси он низом ма;садцои сахт афзалиятдошта аз бобати иерархц муташаккил ;арор дорад, ки бо фаъолияти мецнатй ало;аманд мебошанд. Мацз чунин низом устувории олии шахсиятро дар муносибати он ба мецнат таъмин менамояд" [1, с. 108]. Ба а;идаи мо, тасдиыи муаллиф сацец аст, ки танцо як низоми ма;садцои афзалиятдошта, аз чицати иерархц ташкилëфта самти мецнатиро пурра таъмин карда наметавонад, яъне самти мецнатй бо таъсири на танцо як ма;сад ташаккул меëбад.
Сипас Ю.А Кореляков самти мецнатиро ба тацлил гирифта, чацор аломати онро ба тари;и зайл нишон медицад: "Ч,ицати аввал бо ма;садцое пайвастагй дорад, ки хонандагонро ба дигаргунсозии ма;садноку фаъол ва "ба инсон хоси табиат, олотцои мецнат ва бо ëрии олотцои мецнат ба мацсули мецнат табдил додани оньо, яъне ба ашëцои ба одамон зарури водор менамояд. Минбаъд ин чицатро мо ичтимоияти самти мецнатй меномем. Ч,ицат (параметр)-и дуюм бо ма;садцое ало;аманд аст, ки хонандагонро ба мецнат кардан, пеш аз цама, ба манфиати умумй водор месозад. Ин чицати дуюмро мо вобастагй (ë зуцури) чамъиятии самти мецнатй меномем. Нишондицандаи сеюм ба мачсадцои водоркунандаи хонандагон ба азхудкунии самаранок, аз чумла ба истифодаи фаъолона, пурсамар ва эчодии олоти мецнат ва дигар воситацои истецсолот такомули онцо, цамчунин ба инкишоф ва дигаргунсозии худ чун иштирокдорони раванди мецнат ало;аманд мебошад. Ин нишондицандаро мо чун самаранокй ишора мекунем. Ч,ицати чорум бо ма;садцое иртибот дорад, ки хонандагонро ба ворид гаштан ба чомеацои мецнатй, мутоби;ати фаврй ба онцо, ба омухтани усулцо ва воситацои таъсири цамдигарии ма;садноки бевосита (дар шакли таълим) ва бавосита (ба воситаи ашë ва олотцои мецнат, цуччатцои гуногун ва дигар воситацои истецсолот) бо дигар иштирокчдани чараëни мецнатй, здада аз ин ба тобеъ гардонидани манфиатцои худ ба кори умумй водор менамоянд. Минбаъд чицати чорум коммуникативият номида мешавад" [б, с. 109-110]. Пасон муаллиф боз се аломатро ба ;олаб ворид месозад, ки онцо устуворй, муассирй ва фарохй мебошанд.
Тавре ки мебинем, ;олаби коркардашудаи низоми самти мецнатй ба цадафцо такя менамояд. Ба назари мо чунин мерасад, ки ;олаби низомцое, ки ба чицатцои танцо ма;садцо такя менамоянд, коркарди минбаъда ва мукаммалро металабад. Аз афташ, мафцум, цамчунин низоми муайян (самти мецнатй)-ро дар мачмуъ дар доираи нисбатан фарох танцо бо нишондицандаи мачсадцо мацдуд нашуда, мавриди назар ;арор додан зарур аст. Тачриба ба таври муътамад нишон медицад, ки дар ташаккули самти мецнатй ба чуз ма;садцо, манфиатцо, майлу рагбат, муносибати хонандагон ба мецнат (мусбат ва ë манфй), цамчунин худи омодагии мецнат (мундаричаи он, ташкили шаклцо, таъсири тарбиявй) начши басо муцим доранд.
Ба тарбияи самти мецнатии фаъол чунин омили муцим, ки тез-тез ба назар мерасад, чун моцияти чамъиятии мецнати мактаббачагон, махдудии он якрангй, боздеци сусти и;тисодй таъсир мерасонад.
Дар замони хозира шиносоии пурсамари мактаббачагон ба мехнат, ташаккули сифатхои арзишманди ахлокии шахсият дар чараёни таълими фанни "Технология" (таълими мехнат), тарбияи самти мехнатй дар зиёдшавии вакти таълими ба мехнат чудошаванда ба назар мерасад. Мехнат ба чадвали соатхо (чамъиятии фоиданок ва истехсолй) дохил карда шудааст, фанхои нав (асосхои истехсолот, интихоби касб, информатика ва техникаи хисоббарор), чорй гардидаанд, тибки конунгузорй, дар асосьои шартномавц, робитаи мактаб бо истехсолот барои ташкили омодагии мехнатии хонандагон густариш меёбанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Кореляков, Ю А. Воспитание трудовой направленности у сельских школьников /Ю.А.Кореляков//Психологические основы трудового воспитания школьников.-М.,1988.-31с.
2. Народное образование в СССР. Общеобразовательная школа. - М.: Юрид.лит., 1987. - 333с.
3. Платонов, К.К. Структура и развитие личности/К.К.Платонов.- М.: Наука, 1986. - 254 с.
4. Скаткин,М.Н.Школа и всестороннее развитие людей/М.Н.Скаткин.-М.:Просвещение,1980.-144 с.
5. Смирнов,А.А.О психологической подготовке к труду /А.А.Сминов//Вопросы психологии.-№ 1. М.1964.
6. Сухомлинский, В.А. О воспитании/В.А.Сухомлинский.-М.;Политиздат,1979 - 270с.
7. Фарапонова, Э.А.Психологические основы трудового воспитания школьников / [Э. А. Фарапонова, Т. И. Данюшевская, Т. И. Жукова и др.]; Под ред. Э. А. Фарапоновой; НИИ общ. и пед. психологии АПН СССР. - М. : Педагогика, 1988. - 163с.
REFERENCES:
1. Korelyakov, Yu A. Upbringing of a Labor Orientation in Rural Schoolchildren/Yu.A.Korelyakov// Psychological Grounds of Schoolchildren's Labor Education. - M.,1988.-31 p.
2. Public Education in the USSR. Comprehensive School. - M.: Juridlit., 1987. - 333 p.
3. Platonov,K.K.Structure and Development of Personality/K.K.Platonov.-M.: Science, 1986. - 254 p.
4. Skatkin, M.N. School and All-Round Development of People / M.N. Skatkin. - M.: Enlightenment, 1980. - 144 p.
5. Smirnov, A.A. On Psychological Preparation for Labor / A.A. Sminov // Issues of Psychology. - No. 1. - M., 1964.
6. Sukhomlinsky, V.A. Concerned with Upbringing / V.A. Sukhomlinsky. - M.: Politizdat, 1979 -270 p.
7. Faraponova, E.A. Psychological Grounds of Schoolchildren's Labor Education / [E.A. Faraponova, T.I. Danyushevskaya, T.I. Zhukova and others]; under the editorship of E.A. Faraponova; The Research and Pedagogico-Psychological Institute of the USSR Academy of Pedagogical Sciences. -M.: Pedagogy, 1988. - 63 p.
