Научная статья на тему 'Ташқи савдо фаолиятининг тариф бошқарувида божхона тарифи вазифалари'

Ташқи савдо фаолиятининг тариф бошқарувида божхона тарифи вазифалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
434
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зуфарова Н. А.

Божхона тарифлари ва божлари давлат савдо сиёсатининг асосий усули бўлиб, уни қўллашнинг қонунийлиги халқаро меъёрлар томонидан эътироф этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ташқи савдо фаолиятининг тариф бошқарувида божхона тарифи вазифалари»

f ХАЛКАРО ИКТИСОДИЁТ ВА ИКТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАР/ 13"^ [ МЕЖДУНАРОДНАЯ ЭКОНОМИКА И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ_>

Зуфарова Н.А.

и.ф.н.

ТАШ^И САВДО ФАОЛИЯТИНИНГ ТАРИФ БОШК,АРУВИДА БОЖХОНА ТАРИФИ ВАЗИФАЛАРИ

Божхона тарифлари ва божлари давлат савдо си-ёсатининг асосий усули булиб, уни цуллашнинг цонунийлиги халцаро меъёрлар томонидан эътироф этилади.

Савдо сиёсатининг кайси томони мух,имлигига боFлик равишда божхона тарифининг бир-бирини тулдирувчи бир неча таърифлари мавжуд.

Божхона тарифи контекстга боFлик равишда куйидагилар сифатида белгилани-ши мумкин:

• савдо сиёсати ва мамлакат ички бозорининг жах,он бозори билан узаро боFланишда давлат бошкаруви усули сифатида;

• божхона чегарасидан кучириб утказилувчи товарларга нисбатан кулланувчи божхона божлари меъёрла-рининг, ташки иктисодий фаолият товар номенклатурасига (ТИФ ТН) мувофик ти-зимга солинган мажмуи;

• маълум товарнинг мамлакат божхона х,удудидан олиб чикилиши ёки ушбу х,удудга олиб кирилиши пайтида туланиши керак булган божхона божининг аник ме-ъёри. Бу х,олда божхона тарифи тушунча-си божхона божи тушунчаси билан тула мос келади.

Божхона тарифлари савдо сиёсати усули сифатида XVIII асрдан бери ишла-тиб келинади. Иккинчи жах,он урушидан кейин утказилган божларнинг куп марта пасайтирилишига карамасдан, божхона тарифлари, импорт кулами ва струк-турасига таъсир килиб, х,озирги замон ташки савдосининг бошкарилишида жид-дий рол уйнайди. Божхона тарифининг мух,им вазифаларидан бири миллий иш-лаб чикарувчиларни чет эл ракобатидан х,имоя килишдир. Импортнинг тухтатиб турилиши божларнинг нисбатан юкори меъёрлари ва божхона йиFимлари микдорининг товарларга ишлов бериш

даражасига боFлик1 равишда тобора усиб борувчи оширилиши оркали амалга оши-рилади.

Божхона тарифларининг анъанавий фискал вазифаси яни давлат бюджети да-ромадларини купайтириш - купчилик иктисодий ривожланган мамлакатларда иккинчи уринга чекинди. Божхона божлари, одатда, бюджет даромадларининг уму-мий микдоридаги бир неча фоизни таш-кил килади холос. Бирок катор ривожла-наётган, айникса саноати энг кам ривожланган мамлакатларда бу вазифа х,амон илгаригидай мух,им ах,амиятга эга.

Божхона тарифлари миллий хужаликлар ривожланишининг объектив жараёнига ва халкаро савдодаги структуравий сил-жишларга мувофик равишда узгариб бо-ради.

Божхона тарифларини кайта куриш куйидаги тарзда амалга ошади:

биринчидан, саноат мах,сулотларига божлар меъёрлари камаяди ёки кисман бекор килинади;

иккинчидан, иштирокчи мамлакатлар уртасида (барча товарлар ёки товарлар-нинг маълум гурух,лари билан) савдонинг божсиз тартибига эга икки ёклама ёки минтакавий божхона-тариф бирлашмала-ри х,осил булади;

учинчидан, божхона тарифлари ва божхона иши алох,ида тармоклари струк-турасининг унификацияси ривожланади.

Божхона тарифлари мамлакатлар томонидан музокаралар жараёнида савдо сиёсатининг усули сифатида мукобил тариф ён беришлари учун кенг кулланади. Масалан, ГАТТ/БСТ доираларидаги музокаралар натижасида ривожланган мамла-

^74 ХАЛКАРО ИКТИСОДИЁТ ВА ИКТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАР/ ■-МЕЖДУНАРОДНАЯ ЭКОНОМИКА И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ

катлар божхона соликлари даражаси бу ён беришлар муносабати билан 70%дан купрокка кискарган.1

Ривожланган мамлакатларда божхона тарифлари, коидага кура, куп ко-лонналидир. Хар бир товарнинг ишлаб чиккарилган мамлакатига боFлик равиш-да, даражасига кура турли божлар соли-ниши мумкин. Умумий тариф меъёрлари-нинг энг юкори божларга эга колонкаси мумкин кадар кулайлик бериш тамойили-дан фойдаланмайдиган давлатларга жо-рий килинади. Шартнома божлари колонкаси божларнинг куп ёклама савдо му-зокаралари (масалан, ГАТТ/БСТ доирала-рида) раундлари натижасида биркитиб куйилган анча пастрок бож меъёрларига эга. Тарифлар мустакил устунни ёки шартнома божлари устунидаги преференциал меъёрлар устунини уз ичига олиши мум-кинки, улар ушбу давлат кулайрок божхона тартибини курсатиш х,акидаги битим-лар билан боFлик булган ривожланаёт-ган давлатлар ёки мамлакатларга нисба-тан амал килади.

Божхона тарифи вазифасини батафсилрок куриб чикамиз.

1. Божхона тарифи импорт товар-ларнинг кимматлашувига олиб келади. Уз урнида бу сиёсат мамлакатдаги ишлаб чикарувчиларини шунга ухшаш ёки узаро бир-бирини алмаштирувчи товарлар-нинг ички бозордаги ракобатни кучайи-шидан, яъни чет эл мах,сулотлари боси-мидан, х,имоя килади. Бунда товарларни ортикча импорт килиниши миллий кор-хоналар мах,сулотини сотиш имкониятини чеклаб куйиши мумкин. Мамлакат товар ишлаб чикарувчиларини х,имоя килишга эх,тиёж шу билан боFликки, жах,он бо-зорида катор сабабларга кура мамлакат ишлаб чикарувчиларига караганда ракобатбардош товар таъминотчилари мавжуд.2

Хатто энг саноати ривожланган мамлакатларда х,ам х,аддан ташкари чет эл ракобатидан х,имояланишга мух,тож тармоклар ва корхоналар мавжуд. Бизнес

1 Дэвид Г. Тарр.Торговая политика и значение вступления в ВТО для развития России и стран СНГ. М. Издательство «Весь мир», 2006 - 588с.

2 Tatissif; F. Selected Reading an International Trade

and tariff problems. — N.Y. — 1921.

вакиллари, бу умумий миллий манфаат-ларга х,ам жавоб берганида (биринчи на-вбатда, гап кенгайтириш учун куп мех,нат талаб киладиган ва истикболли корхоналар х,ак,ида кетганда), окибат натижа-да х,укуматдан юксак импорт божлари-нинг урнатилишига эришадилар. Миллий иктисодни айирбошлаш оркали жах,он хужалиги билан бирга кушиш ва ички х,амда жах,он нархларини тенглаштириш учун, чет эл товарларининг, айникса тай-ёр мах,сулотларнинг ички бозорга туши-шини окилона дозалаш зарур.

2. Божхона тарифининг ундирилув-чи божлари давлат бюджетига молиявий маблаFлар тушишининг манбаларидан бири булиб хизмат килади. Бирок жах,он тажрибаси шу х,акда гувох,лик берадики, мамлакатнинг иктисодий ривожланишига караб импорт божларининг давлат даро-мадаларини тулдириш манбаи сифатидаги роли пасая боради. Масалан, АКШда импорт божлари XIX аср охирида бюджетга барча тушумларнинг 50%га якинини бер-ган, х,озирги пайтда эса божларнинг тегиш-ли улуши 1,5%дан ошмайди. Бюджет даро-мадларидаги божлар кийматининг шунга ухшаш кискариши бошка саноати ривожланган мамлакатларнинг купчилигида х,ам содир булган. Бу курсатилган мам-лакатлардаги алох,ида товарларга фискал мулох,азалар нуктаи назаридан юксак божлар сакланиб колинишини истис-но килмайди. Ривожланаётган давлатлар-да, х,атто иктисодий жих,атдан анча ри-вожланганларида х,ам, импорт божхона божларидан тушум (бюджет даро-мад кисмининг умумий йиFиндисининг 8-15%гача) 3 келтирилувчи божларга туFри келади. Божхона тарифи, энг аввал, фискал вазифани бажаришини х,исобга олган х,олда, божхона-тариф сиёсати шак-лланишининг усуллари фискал чораларга каратилган. Божхона тарифининг бундай бах,оланишида у катор заиф томонларга эга:

биринчидан, божларнинг мутлак микдори ах,олининг тулаш кобилиятини х,исобга олмайди;

3 Данильцев А.В. Международная торговля: инструменты регулирования. М.: Деловая литература, 1999. С. 11.

ХАЛКАРО ИКТИСОДИЁТ ВА ИКТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАР/ МЕЖДУНАРОДНАЯ ЭКОНОМИКА И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИ-Я-'

иккинчидан, божларнинг оширил-ган меъёрлари чоFида, берилиши ло-зим туловлардан товарларни уз номи би-лан эмас, балки божлар меъёри пастрок булган товар номенклатураси коди буйича эълон килиш оркали "кетиш" имконияти билан боFл и к булган реалиялар х,исобга олинмайди.

Шундай килиб, импорт божхона божи-нинг юкори даражаси алох,ида х,олларда божхона коидаларининг бузилишини усишига олиб келади.

Шу муносабат билан божхона тари-фи меъёрларини унификациялаш буйича ишларни утказиш долзарб булиб боради-ки, улар бир хил хусусиятларга эга товар-ларга даражаси буйича бир хил меъёрлар урнатилишидан иборат.1

Тажриба гувох,лик берадики, божларнинг баланд меъёрлари факат у ёки бу товарлар келтирилишини чеклаш за-рур булган х,олдагина самаралидир. Агар бундай максад куйилмаса, юкори меъёрлар х,алол бизнес олиб бориш-га кумаклашмайди ва окибат натижа-да божхона туловлари маблаFларининг кискаришига олиб келади. Шу билан бир-га божлар меъёрлари даражасининг нис-бий кискариши ташки савдо фаолиятига кулай таъсир курсатади ва бюджетга ту-шимларнинг купайишига имкон беради.

Узбекистон учун божхона тариф-ларининг фискал вазифаси х,ам мух,им ах,амиятга эга. Ислох,отларнинг алох,ида йилларида импорт божлари ундириш-дан тушимлар давлат бюджети даромад-ларининг катта кисмини таъминлаган. Шуни кайд килиш мух,имки, импорт божлари давлат хазинасини тулдиришнинг энг ишончли манбаларидан биридир.

3. Импорт тарифи мамлакат савдо ва тулов балансини мувозанатлаш усу-лидир. Хали иштирокчи мамлакатлар-ни ташки савдони либераллаштиришга мулжалловчи ГАТТ ишланаётган чоFдаёк, унинг матнига XII "Тулов баланси муво-занатини таъминлаш максадларидаги че-кловлар" моддаси киритилган булиб, унда уз ташки молиявий ах,волини ва

1 Аналитическая записка «Внешнеторговый режим Узбекистана и основные направления его совершенствования», Центр экономических исследований. Ташкент 2009.

тулов баланси мувозанатини таъминлаш максадларида, давлат ёки ГАТТ импорт-га рухсат берилувчи товар микдорини ёки кийматини чеклашлари мумкинлиги айти-лади.

Урушдан кейинги даврда купчилик мамлакатлар - ГАТТ аъзолари бу х,укукдан нисбатан кенг фойдаланганлар.2

4. Икки ёклама, минтакавий, куп то-монлама музокаралар жараёнидаги узаро х,амкорлик асосида импорт тарифи савдо шериклари мамлакатларида божларни пасайтиришга эришишга имкон беради. Шунингдек тарифдан бошка мамлакатлар-нинг камситувчи акцияларига каршилик курсатиш, мумкин кадар кулайлик бериш тартиби жорий килинувчи мамлакатларга кулланадиган тариф преференцияларидан ёки божларнинг пасайтирилган меъёрла-ридан мах,рум килиш воситаси сифатида фойдаланиш имконияти х,ам бор. Импорт тарифининг кайд килинган савдо-сиёсий вазифаси нуктаи назаридан божларнинг юкори даражаси бундай музокаралар са-марадорлигини кучайтиради, паст даражаси эса уни заифлаштиради.

5. Импорт тарифи мамлакат иш-лаб чикарувчилари ва экспортчилари ракобатбардошлилигини ошириш им-конини беради ва бу билан бошка мамлакатларга олиб чикишга мулжалланган мах,сулотни тайёрлаш учун материаллар ва асбоб-ускуналарни четдан келтириш пайтидаги божларга нисбатан божларсиз ёки имтиёзли тартиб урнатиш йули билан уларнинг фаолиятини раFбатлантиришга имкон беради.

6. Божхона тарифи куплаб мамлакат-ларда юкларнинг чегара оркали утиши устидан каттик давлат назоратини таъ-минловчи усул сифатида фойдаланилади.3 Божларнинг х,атто унчалик баланд булмаган меъёри х,ам божхона хизмати-дан товарнинг аник тенглаштирилишини, божхонада расмийлаштириш ва божлар ва соликлар тулаш чоFида зарур булган х,ужжатларни расмийлаштириш учун унинг микдори ва кийматини синчиклаб х,исоб-китоб килишни талаб килади.

2 www.wto.org

3 Данильцев А.В.Основы торговой политики и правила ВТО. - М.: Международные отношения. 2006.

^Гб ХАЛКАРО ИКТИСОДИЁТ ВА ИКТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАР/ ■-МЕЖДУНАРОДНАЯ ЭКОНОМИКА И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ

Санаб утилган вазифаларни божхона тарифи барча мамлакатларда, шу жум-ладан Узбекистонда, воситалар маж-муи ёрдамида бажаради. Уларнинг ора-сида асосийси импорт товарини камрок ракобатбардошли киладиган ва бу билан унинг ички бозорга четдан келтирилиши-ни чеклайдиган бождир.

Ёрдамчи воситалар:

• алох,ида мамлакатларга нисба-тан (преференция) ёки йилнинг маъ-лум пайтида кулланувчи (кейинги-си одатда кишлок хужалигининг ва денгиз х,унармандчилигининг катор мах,сулотлариги нисбатан кулланади) божларнинг х,ар хил даражаси;

• товар кийматини божхона максадларида бах,олаш усули, унга бож микдори боFл и к булади;

• товарнинг келиб чикишини бел-гиловчи коидалар (тариф имтиёзларини олиш учун).

Умуман, маълумки, тариф сиёсати куйидаги вазифаларга жавоб бериши ке-рак: 1

1 Сиражиддинов Н. Теоретико-методологические аспекты повышения эффективности внешней торговли Узбекистана: Дис... док. эконом. наук.-Т. МИД РУ, 2005.-С.280.

1) товарларни четдан келтириш товар структурасининг окилона ташкил эти-лишига;

2) товарлар чикариш ва келтириш, валюта даромадлари ва харажатларининг окилона узаро нисатини саклаб туришга;

3) ишлаб чикариш ва истеъмол струк-турасидаги илFор узгаришлар учун шаро-итлар яратишга;

4) иктисодиётни чет эл ракобатининг номакбул таъсиридан х,имоя килишга;

5) жах,он иктисодиётига самарали бирлашиш учун шароитлар таъминлашга.

Хар кандай мамлакатнинг божхона тарифи божхона божларининг четдан келти-рилувчи ва четга чикарилувчи товарларни соликка тортиш максадлари учун ишлати-ладиган аник меъёрларидан ташкил топа-ди. Шу билан бирга божхона божлари ме-ъёрлари ягона ва улар товарларни божхона чегарасидан олиб утувчи шахсларга, битимлар турлари ва конунда кузда тутил-ган х,оллардан ташкари, бошка омиллар-га боFлик равишда узгартирилмаслиги ке-рак. Божхона тарифлари сиёсати давлатни иктисодий сиёсатига х,ам таъсир курсатади ва самарали шакилланган божхона тариф сиёсати мамлакатни иктисодий усишига олиб келади.

Адабиётлар руйхати:

1. Аналитическая записка «Внешнеторговый режим Узбекистана и основные направления его совершенствования», Центр экономических исследований. Ташкент 2009.

2. Данильцев А.В.Основы торговой политики и правила ВТО. - М.: Международные отношения. 2006.

3. Данильцев А.В. Международная торговля: инструменты регулирования. М.: Деловая литература, 1999. С. 11.

4. Дэвид Г. Тарр. Торговая политика и значение вступления в ВТО для развития России и стран СНГ. М. Издательство «Весь мир», 2006 - 588с.

5. Сиражиддинов Н. Теоретико-методологические аспекты повышения эффективности внешней торговли Узбекистана: Дис... док. эконом. наук.-Т. МИД РУ, 2005.-С.280.

6. Tatissif; F. Selected Reading an International Trade and tariff problems. -N.Y. - 1921

7. www.wto.org.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.