Научная статья на тему 'ТАСАВВУФ ГЕНЕЗИСИ ВА ТАРАҚҚИЁТИ'

ТАСАВВУФ ГЕНЕЗИСИ ВА ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
118
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тасаввуф / сўфий / хол / мақом / сабр / зухд / Қуръони карим / Ҳадис / сулук / шайх. / mysticism / sufism / hal / makam / patience / secession / Karan / Hadith / suluk sheikh.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Пўлатов Сайёдбек Ҳасанович

Мақолада тасаввуфнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва ҳозирги кунда ҳам дунё олимларининг қизғин мавзусига айланиши, сўфий иборасининг келиб чиқиши, сўфийларнинг ўзига хос хусусиятлари, тасаввуфнинг тараққиёт босқичлари ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENESIS AND DEVELOPMENT OF MYSTICISM

The article discusses the origin and development of mysticism, the interest of world scientists in the study of Sufism, the origin of the word sufi, about the hersonal principles of the Sufis, about the stages of development of Sufism.

Текст научной работы на тему «ТАСАВВУФ ГЕНЕЗИСИ ВА ТАРАҚҚИЁТИ»

ТАСАВВУФ ГЕНЕЗИСИ ВА ТАРАВДИЕТИ Пулатов Сайёдбек Х,асанович

Фаргона вил. ^увасой ш., 1- ИДУМ ук;итувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6684153 Аннотация: Мацолада тасаввуфнинг пайдо булиши, ривожланиши ва %озирги кунда %ам дунё олимларининг цизгин мавзусига айланиши, суфий иборасининг келиб чициши, суфийларнинг узига хос хусусиятлари, тасаввуфнинг тарацциёт босцичлари %ацида суз юритилади.

Калит суз ва иборалар: тасаввуф, суфий, хол, мацом, сабр, зухд, Куръони карим, Хадис, сулук, шайх.

ГЕНЕЗИС И РАЗВИТИЕ МИСТИЦИЗМА Аннотация: В статье рассматривается о зарождение и развитие мистицизма, интерес мировых учёных к изучению суфизма, о происхождение слова суфи, о личных принцыпах суфиев, об этапах развитии тасаввуфа.

Ключевые слова и фразы: мистицизм, суфизм, хал, макам, терпение, отщелничество, Каран, Хадис, сулук, шейх.

GENESIS AND DEVELOPMENT OF MYSTICISM Abstract. The article discusses the origin and development of mysticism, the interest of world scientists in the study of Sufism, the origin of the word sufi, about the hersonal principles of the Sufis, about the stages of development of Sufism.

Key words and phrases: mysticism, sufism, hal, makam, patience, secession, Karan, Hadith, suluk sheikh.

КИРИШ

Тасаввуф мана XIV асрдан ортик давр давомида шарк ва гарб илохиёт, исломшунос олимларининг энг жозибали ва хаётбахш билим манбаи ва тадкикот мавзуси булиб келмокда.

Улуг тасаввуф алломаси Азизиддин Насафий суфийларнинг фикри-зикрини, диний ва дунёвий тафаккурини куйидагича таърифлаган: "Билгинки, тасаввуф ахли фикрига биноан солик (суфийлик, тарикат йулига кирган Аллох сафарига отланган) ёмон сузлардан хайрли сузларга, ёмон ишлардан хайрли ишларга, залима (бузук) ахлокдан хамилда (макталган) ахлокка, уз багридан Парвардигори олам борлигига томон харакат килмокда- лар", - деб ёзган.[1:51] Шаркнинг буюк алломалари ва мутафаккирларининг илмий-фалсафий, исломий-фалсафий ва тасаввуфий меросини урганиш ва ёшлар онгига маърифатли, соф исломий гояларни сингдириш бугунги кунда долзарб булиб колди.

"Суфий" ва "тасаввуф" сузлари куръони Карим ва Х,адисларда учрамайди. Бу тушунчалар Мухаммад а.с. сахобаларига хам, тобеъинларга хам нотаниш булган. У даврларда Мухаммад а.с. ни куришга муяссар булган сахобалар ва уларнинг издошлари тобеъинлар хам дунё мулкидан воз кечганлиги ва узларини факат Аллох ибодатига багишлаганлиги билан шараф топганлар ва бошкача ном билан айтилмаганлар. Тобеъут-тобеъин, яъни тобеъинлардан кейинги авлод даврида эса, дунё мулкидан воз кечганлар ва узини факат Аллох йулига багишлаганлар бир неча номлар билан айтила бошлади. Чунки бу давларга келиб ислом худудлари кенг ёйилиб, мусулмонларнинг моддий бойликлари

хам ортиб борган. Энди дунё мулкидан воз кечганлар ва узини факат Аллох ибодатига багишлаганларни "обид", "зохид", "факир", "носик" каби номлар билан атай бошладилар.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Илк давр суфийларининг аникроги, зохид, факир ва обидларининг узига хос хусусиятларидан - ^уръони Карим оятлари устида чукур фикр юритиш, ^уръон ва Пайгамбар а.с. суннатларига катъий амал килиш, кечаларини нафл ибодатлар билан бедор утказиш, кундузлари руза тутиш, хаёт лаззатларидан воз кечиш, гунохдан сакланиш, хоким ва харбийлардан узини узок тутиш (вараъ), узини Аллох ихтиёрига топшириш (таваккул) ва хоказоларни таъкидлаш мумкин. Жумладан, факр, ризо, сабр хусусиятлари уларга хос эди. Умуман олганда, мусулмон оламида мистика, зухд йуналишарининг кучайиб бориши араб киборларининг очкузлигига, уларнинг зеб-зийнатга ружуларига, илк таълимот идеалларини аста-секин йуколиб бораётганлигига, ахлокнинг тубанлашишига карши эзилган синфлар каршилигининг куриниши хам эди.

Хижрий II асрнинг иккинчи ярмидан, кейинчалик кенг таркалган "суфий" тушунчаси ишлатила бошланди. Манбаларда айтилишича биринчи суфий деб номланган одам - Абу Х,аййун (767 ваф.) булган экан, лекин Хуросонлик суфий ^ушайрий (986-1076)нинг сузларига кура - Абу Дошим (778 ваф.) деб курсатилади.[2:17] Х,ар иккаласини Куфадан эканлигини инобатга олиб, айтиш мумкинки бу тушунча биринчи булиб Куфа ва Басрада вужудга келган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

"Суфий" ва "тасаввуф" сузларининг келиб чикиши хакида хам турли нуктаи-назарлар мавжуд. Баъзи бир ^ушайри ва Хужвирий каби муаллифлар "суфий" сузини араб грамматикасидан олинганлигини инкор этиб, буни жуда борса тахаллус булган дейишади. "Суфий" ва "тасаввуф" сузлари араб сузлари узагидан олинган деб фикр билдирувчилар эса бир тухтамга келганича йук ва бугунги кунгача "суфий" сузининг келиб чикиши тугрисида куйидагича таърифлар билдирилган:

"Суффа" сузидан олинган деган фикрлар мавжуд. Мухаммад а.с. нинг Мадинадаги Масжидун-набави (Пайгамбар масжиди)да яшаб, хаёт кечирган, биринчилардан булиб исломни кабул килганларни "асхоба-суффа" дер эдилар; "суфий" сузи "суфана"деб номланган чул усимлигидан олинган деган карашлар хам бор; яна бошкалар "саф" -тозалик маъносини берувчи араб сузидан олинган дейдилар; "Саффун авваль" - биринчи катор, олдинда турувчи деган маъноларни берувчи суздан олинган деган карашлар хам бор; исломдан олдин яшаган бир кабиланинг номи "Банус-суффа" булиб, суфий сузининг келиб чикиши шу кабилага боглик деб фикр билдирувчилар хам бор; "Суфатуль-кафа" узун соч ёки елкага тушган кокил деган маънони беради. Шу суздан "суфий" сузи келиб чиккан деювчилар уз эътиборини суфийларнинг сочларини устириб юришларига ва кийим бошига ахамият бермаслигига каратишган; "Тасаввуф" ва "суфий" сузларини "сиъфат" сузидан олинган деган нуктаи назар тарафдорлари хам мавжуд; буюк аллома Абу Райхон Беруний (1051 ваф.) ва ундан кейин баъзи гарб шаркшунослари хам "суфий" сузининг келиб чикишини юнон сузидан, яъни "хикмат" деган маънони берувчи "софия" дан олинган деб таърифлашади.

Аммо юкордагиларнинг барчасида араб грамматикасига тугри келмаслиги билан ажралиб туради.

МУДОКАМА

Энг куп таркалган нуктаи назарлардан бири "суфий" сузининг "суф", яъни араб тилидан "жун" деб таржима килинадиган суздан олинганлиги булди. Биринчи суфийлардан булган Абу Наср Саррож (988 ваф.) айнан "суф" сузидан "суфий" сузининг келиб чикканлиги хакида фикр билдиради: Пайгамбарлар ва валийларга жундан тукилган кийим (тун, плаш) кийиш анъана булган. Абу Наср Саррож фикрини давом эттириб айтадики, одамларни кийган кийимига караб номланиши эски анъаналардан булиб, Исо (алайхиссаллом) издошлари ок кийим кийиб юришни анъана, одат килиб олганлари учун уларни "хаворийлар" (ок кийим кийиб юрувчилар) деб аташган. Худди шундай суфийларни хам, жунли матодан кийим кийиб юришганлари учун суфий деб аташиб, улар урганадиган тасаввуф илмини эса "такямса", яъни узун куйлакка бурканганлар деган маънони берувчи суздан олинган дейди.

Классик давр муаллифлари: Калабази, Абу Нуайм, Имом Газзолий, Ибнул-Жоузи, Сухравардий, Ибн Таймийя ва Ибн Долдун каби алломалар "суфий" ва "тасаввуф" сузларининг араб тилидаги "суф" ("жун") сузидан олинганлигини кайд этадилар. Никольсон, Нольдеке, Массигнон ва Гольдзихер хамда хозирги давр тасаввуф олими, ал-Азхар шайхи Абдулхалим Махмуд хам шу нуктаи назарга кушиладилар.[3:20]

Тасаввуф сузининг келиб чикиши билан бир каторда тасаввуф илмига, унинг мохиятига берилган ягона умумэътироф этилган таъриф хам мавжуд эмас. Имом ал-Газзолий тасаввуфни илм ва амалнинг омухталигидир деб таърифлайди ва шу билан бирга, ал-Газзолий ва Ибн ал-Арабий хам ислом илмининг энг маъкул шаклини тасаввуф деб билиб, унга ислом фалсафасининг негизи деб карайдилар.

Тасаввуф юкори хис-хаяжон объекти булганлиги учун унга берилган таърифлар хам купдир. Дар бир суфий шайх тасаввуфни уз тарикатидан, холидан, макомидан, рухий тажрибасидан, сулук манзилларидан, даражаларидан келиб чикиб таърифлайди. Бундай таърифлар мингтага етади. Айнан шу мавзуга багишланган тадкикотларга кура, дунёда канча суфий булса, шунча тасаввуфга берилган таърифлар хам мавжуд, деган карашлар хам бор. Инглиз шаркшуноси Николсон Кушайрийнинг "Рисолаи Кушайри", Атторнинг "Тазкиратул-унс", Жомийнинг "Нафохатул-унс" каби тасаввуфга багишланган асарларида учрайдиган етмиш саккизта тасаввуфга берилган таърифларни хронологик кетма кетликда келтиради.[4:387-406] Бундай турли чегараларни белгиловчи таърифларни унта гурухга булиш мумкин. Улар куйидагилардан иборат: Тасаввуф - бу таркидунёчилик, зухд; мукаммал ахлок; покланиш ва калб мусаффолигига эришиш; сабр килиш ва нафс билан доимий курашиш; саодат йули, яъни ^уръон ва Суннага итоат килиш; бор вужуди билан факат Аллохга бахшида булиш; Аллох билан бирлашиш, Унга сингиб кетиш; ислом маънавий-рухий оламининг негизи; гайб, сирлар илми; факат танланганларга, хосларнинг-хосларигагина аён буладиган илохий илм хазинаси.

Юкорида айтганимиздек "тасаввуф" ва "суфий" сузлари ^уроъни Каримда ва Дадисларда учрамасада, тасаввуф илмининг туб мохияти ^уроъни Карим ва Суннадан иборат. Бунга далил килиб мутасаввиф алломалар ^уроъни Карим ва Хадислардан куплаб накл ривоятлар келтирадилар. Бундан ташкари деярли барча тасаввуф тарикатлари узларининг силсила давомийлиги занжирини Мустафо Мухаммад а.с. дан бошланишини эътироф этадилар.

Тасаввуф таълимотининг вужудга келиши ва тараккиёти тарихини уч даврга булиб урганиш максадга мувофикдир.

Биринчи давр - зухд, таркидунёчилик даври. Бу давр саодат давридан, яъни Мухаммад а.с. яшаган даврларидан бошланиб тобеъинлар ва тобеъут-тобеъинлар яшаган исломнинг биринчи икки асрига тугри келади.

Иккинчи давр - VIII асрнинг охиридан то биринчи тарикатлар вужудга келиши, яъни XII асргача даврни уз ичига олади. Бу даврларда "суфий" "тасаввуф" тушунчалари истилохга киритилиб, биринчи машхур суфийлар пайдо булди. Тасаввуф институти шаклланиб, Жунайд Багдодий, Боязид Бистомий, Х,аким Термизий, Нурий, Мансур Х,аллож, Абу Наср ас-Саррож ва Имом Газзолий каби етук мутасаввиф олимлар шу даврларда яшаганлар.

Учинчи давр - XII асрдан тасаввуфда энг таъсирчан тарикатларнинг пайдо булиши ва ижтимоий хаётнинг бир кисмига айланиши билан изохланади. Мана шу жойда айтиб утишни жоиз деб топдик, яъни шу даврда йирик ислом теологи Абу Х,омид ал-Газзолийнинг буюк хизматлари билан тасаввуф расмий ислом билан мувофиклаштирилди. Бу давр Ибн ал-Арабий каби буюк мутасаввиф алломалар яшаган, тасаввуфнинг адабиёт ва шеърият ривожига мисли курилмаган даражада таъсир этган давр булиб, бу жараён то хозирги кунгача давом этмокда. Яна айтиб утиш керакки, уша пайтда вакти-вакти билан мадраса ва такя (хонакох) орасида ихтилофлар чикиб турган.

Юкорида тасаввуфга асос булган таркидунёчилик кайфиятлари деяри ислом билан бир даврда юзага келди деб айтиб утдик. Суфийликнинг илк намояндалари деб Пайгамбар а.с. нинг Абу-д-Дардо, Абу Зарр, Хузайфа (ваф. VII асрнинг иккинчи ярми) каби сахобалари хисобланади. Аммо исломдаги суфийлик окимининг шаклланиши VIII асрнинг урталари IX асрнинг бошларига тегишли. Бу даврда суфийлар каторига мухаддислар, корилар, куссослар, Византия билан чегара урушларида катнашган жангчилар, косиблар, тижоратчилар, шу жумладан исломни кабул килган христианлар кирганлар.

Зийрак психолог, "илм ал-кулб ва-л-хавотир" - "калблар ва фикрлар илми"га асос солган ал-Х,асан ал-Басрий бекорга суфийликнинг асосчиларидан хисоблан- майди. Ал-Х,асан ал-Басрийнинг асхоблари, басралик зохидлар - Рабох ибн Амр, Рабиъий ал-Адавий, ал-Доринийларнинг (VIII-IX асрлар) ваъз ва маърузаларида Аллохга булган соф мухаббат, унга якинлашишга булган интилиш хакидаги фикрлар пайдо булди.

IX аср давомида тасаввуф назариёти ва амалиётини ишлаб чикиш учун кизгин харакатлар давом этди. Басра билан бир каторда Багдод ва Хуросон суфийлик мактаблари энг нуфузли мактаблар сифатида юзага келди. Уларнинг намояндалари аввалгидек суфийнинг ички дунёсига асосий эътиборни каратар эдилар. Уларнинг "хол", "макоматларига" батавсил тасфсирлар бердилар. Бошка мистик таълимотлар каби унга суфий босиб утганида "дунё гунохкорлигидан" покланиб, илохиётга якинлашишга , Унга сингиб кетишга сабаб буладиган йул (тарик) сифатида карадилар. "Ниятлар" хакидаги таълимот янада чукурлаштирилди. Бунда уз-узини назорат (мурокаба, мухосаба) килишга эришиш учун унинг "ихлос" ва "садокат" билан булишига асосий ургуни бердилар. Тасаввуфда Аллохга етишиш факатгина Узини куриш билан эмас, Унга кушилиб кетиш, сингиб кетиш ("фано" ва ундан кейин "бако") билан булиши хам мумкин деган фикр

илгари сурилди. Мансур ал-Даллож, ибн Ато, Айн ал-^удот ал-Дамадоний каби кишиларнинг катл этилиши бошка суфийларни хушёрликка чакирди.

ХУЛОСА

Ислом динида биринчи суфий номини олганлардан Абу Дошим Шомий (778 й. ваф.), тасаввуф усулига биринчи марта шарх берган киши Имом Моликнинг шогирди булмиш Зуннуни Мисрий (870 й. ваф.), минбардан туриб биринчи маротаба тасаввуфга чакирган киши Шиблий (946 й. ваф.), тасаввуф усулини кенгайтириб тартибга солган киши Жунайд Багдодий (1008 й. ваф.), тасаввуфда авлиёлик (валоят) хакида гапириб, уларни Аллохга энг якин кишилар деб белгилаган биринчи киши Даким ат-Термизий (869 й. ваф.) эди. Аёллардан биринчи суфий булган киши Робиъа Адавиййа (753й. ваф.) булган.

Тасаввуфнинг халк огзаки ижодига, адабиёт ва санъатга таъсири бекиёс эди. Суфийлар орасида куплаб истеъдодли шоирлар ва адиблар булган. Саъдий Шерозий, Дофиз Шерозий, Низомий Ганжавий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Боборахим Машраб, Мирзо Бедил тасаввуфий ижоди, уларнинг Аллох нури билан сугорилган гоявий манзиллари иймон-эътикодга чексиз садокати, инсоннинг эзгу хулк одоби, эзгу амали, эзгу сузи, эзгу нияти, эзгуликка бахшида этилган хидояти каби мавзулар алломаларнинг сузида, тилида, калбида, бархаёт яшаган. Умуман олганда тасаввуфниниг ривожланиш йули ислом тарихининг ажралмас бир кисмидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Азизиддин Насафий. Зубайдат ул-Хакойик (Дакикатлар жавхари). - Т.: "Камалак" (Нажмиддин Комилов таржимаси), 1996.

2. Йылмаз Х.К. Тасаввуф и тарикаты. Перевод с турецкого, Азат Урманов. М.: ООО Из. «САД», 2007.

3. Профессор, доктор Хасан Камил Йылмаз, Тасаввуф и тарикаты. Пер. с турецкого. М.:ООО "Издательская группа "САД", 2007.

4. 4. Атхам Жабаджиоглу "Определение тасаввуфа, проведённие профессо- ром Николсоном в хронологическом порядке". Университет анкары, Журнал факултета богословия, XXIX, Анкара, 1987.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.