CC BY
77TARIX FANINI O'RGANISHDA "OSSURIYA DAVLATCHILIGPNING O'RNI
VA AHAMIYATI
Aysulu Adil qizi Xaydaraliyeva
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti 1-kurs talabasi
aysuluadilovna@gmail. com
ANNOTATSIYA
Maqolada Qadimgi Sharq tarixiga oid manbalar haqida o'rganishimizda, juda boy arxivga ega bo'lgan Ossuriya davlatining davlatchiligi haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: Osurshunoslik, sikl nazariyasi, T.Ravilson, dastlabki imperiya, savdo kaloniyalari, Amorey qabilasi, kassit, ishshiakum, Ashshur, "Buyuk podsho", Ashurbanipal II.
THE ROLE AND IMPORTANCE OF "ASSYRIAN STATEHOOD" IN THE
STUDY OF HISTORICAL SCIENCE
Aysulu Adil qizi Khaydaralieva
Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent Region aysuluadilovna@gmail.com
ABSTRACT
The article tells about the statehood of the Assyrianstate, wich has a very rich archive, in our study of sources on the history of the Ancient East.
Keywords: Assyrian studies, cycle theory, T.Ravilson, the first empire, trade colonies, the amorean tribe, cassite, ishshiakum, Ashshur, "the Great King", Ashurbanipal II.
KIRISH
XIX asr oxiri XX asr boshlarida sikl nazariyasi yetakchi o'rin egallagan, ushbu nazariya har qanday sivilizatsiya fedal tizimdan boshlanadi, kapitalizm darajasiga yetib keyin ichki qarama-qarshiliklar tufayli halokatga uchraydi, shundan so'ng,sikl yana qaytariladi degan g'oyani ilgari suradi.Shunga ko'ra, XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner, P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho beradilar.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ossuriya haqida birinchi eslatmalar ( Injilning Aski Ahdida) mualliflar Gerodot,
www.scientificprogress.uz
Ksenofon, Strabon, Aristotel kabi qadimiy mualliflarning asarlarida uchraydi ular yarim afsonaviydir. Ossuriya qadimgi dunyoning birinchi imperiyasi edi.Ushbu davlat dunyo xaritasida deyarli 2000 yil, miloddan avvalgi 24-asrdan 7-asrgacha va taxminan 609-yilgacha mavjud bo'lgan. Ossuriya Dajlaning yuqorgi qismida, janubda Zabning quyi oqimidan sharqda Zagra tog'lariga va shimoli g'arbda Masios tog'lariga qadar cho'zilgan kichik maydonni egallagan, eng kata rivojlanish davrida Ossuriyaning uzunligi 350 mil, eni (Dajla va Evfrat) 170 dan 300 milgacha yetgan. Ingliz sayyohi T.Ravilsonning so'zlariga ko'ra, Ossuriya egallagan butun maydon "7500 kv mildan kam bo'lmasligi kerak, ya'ni bu Avstriya yoki Prussiya egallagan maydondan katta, Portugaliyadan 2 baravar kata va Buyuk Britaniyadan sal kamroq". G'arbning shimoliy qismida Sinjar tog'lari kesib o'tgan ulkan Suriya Mesopotamiya dashti ocilgan. Ushbu kichik maydonda turli vaqtlarda Ashuriya, Nineviya, Arbela, Kalach, va Dur-Sharukin kabi Ossuriya shaharlari paydo bo'lgan. Ossuriya, bu "unumdor yarim oy" oddiyroq qilib aytganda Mesopotamiya hududida paydo bo'lgan. Qadimgi Ossuriya podsholigi orqasida ko'plab madaniy va tarixiy yodgorliklarni qoldirgan. Podsholar va zodagonlar hayoti manzaralari aks etgan ko'plab baralyeflar, olti metrli qanotli xudolarning haykallari, ko'plab sopol buyumlar va zargarlik buyumlari bizning davrimizgacha etib kelgan. Qadimgi dunyo haqidagi bilimlarni rivojlantirishga katta hissa qo'shgan kashf etilgan kutubxona Ashurbanipalning o'ttiz ming gil lavhasida tibbiyot, astronomiya, muhandislik bo'yicha bilimlar to'plangan va hatto Buyuk To'fon haqida ham so'z yuritilgan. Qadimgi Sharq mutloq hokimligi faqat tashqi jamoadagina qudratli va mustahkam davlatlar bo'lib ko'ringan, aslida esa ular ichki tomondan ancha zaif davlatlar bo'lgan. Misr, Eron va shu qatorda Ossuriya ham biror istilochi vafotidan keyin o'z tarkibiy qismlarga bo'linib, tarqalib ketgan va birlashtirish, tiklash uchun doimo qurol ishlatishga majbur bo'lgan. Ossuriya - "jahon imperiyasi" ni yaratish va barbod bo'lishning birinchi tajribasi hisoblanadi. Qadimgi Ossuriya markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan edi.
MUHOKAMA
Er.avv XVI asrgacha Ossuriya podsholari Alum-Ashshur, Shahar jamoa esa Ashshur deb atalgan, "Kichik va ulug'lar" xalq yig'ini o'z ahamiyatini yo'qotib borgan, hokimyatning oliy o'rgani "Shahar Uyi" boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi bo'lgan. Shahar - davlatning ososiy hokimi "ishshiakum" lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga rahbarlik qilgan. Ossuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki daryo oralig'i va Elamga, Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan edi. Ashshur shahri o'z kaloniyalarini barpo qilishga uringan va Kichik Osiyoning sharqiy qismini faol kalonizatsiya qilgan. Ammo ilk Ossuriya jamiyatida ya'ni II ming yillik
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 5
www.scientificprogress.uz
boshlarida xalqaro vaziyat Ossuriya uchun nobop holat kasb etgan. Amorey qabilalarining Shimoliy Mesopotamiyada joylashishi, O'гta Evfratda Maгi davlatining ko'taгilishi Ossuгiya uchun g'artda savdo qilishiga jiddiy ta'siï ko'гsatdi. O'ta faol tashqi siyosat Amorey sardori, Xammurapining katta zamondoshi Shamshi-Adad(er.avv 1824-tax 1780 yillar) vaqtida olib borilgan. Er.avv XIX-XVIII asrlarda Ashshur Old Osiyoning yirik davlat markaziga aylandi va Shamshi-Adad I "ko'pchilik shoxi" unvonini o'zlashtiгib oldi. U Ikki daгyo oгalig'ining shimolidagi shahariami bosib oladi, Maгini bo'ysundirib, Kaгxemish bilan ittifoq tuzadi. Eravv 1757-yilda Shamshi -Adadning o'g'li Ishme - Dagan davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi. Er.avv 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi - Adadning avlodlari hokimyatni o'z qo'liga olishgan. Eг.avv XVI asráa Bobil sulolasi qulagach, Ashshrn- qudгatli qo'shni davlat Mitannining tazyiqiga qaTshi Misг bilan diplomatik aloqa o'matgan. Mitannining podshosi Shaushaattar esa Ashshurni bosib oladi va g'artga chiqadigan savdo yo'lidan mahrum etadi.Ashshrn- Bobilning hukmronligini tan olish evaziga Mitannining zulmidan ozod bo'lib, biroz vaqtdan so'ng mustaqil bo'ladi.
NATIJA
Er.avv 1353-1318- yillarda podsho Ashshuribalit Ossuriyani qaudratli davlatga aylantiradi. Xettlaming tazyiqidan qochib Ossuгiyaga ittifoqchi bo'lgan Mitanni va keyinchalik Bobil ham Ossuriyaning tasiriga tushib qoladi. Ossuriya davlatinin shakllanishi er.avv 1295-1264-yillarda podsho Adad-Nirari davrida tugaydi.Uo'ziga гasmiy ravishda podsho unvonini beгib "Buyuk podsho" mavqeiga davo qilgan.Eravv XIII-XII asr bosЫaгida yuqoгi Mesopotamiyaning qashni hududlarini to'гt maгta o'ziga qoshib olib to'rt maгta yo'qotgan.Ossuгiyaning siyosatida sifatli siljishlar Shalmaneser I davгida bo'lgan. Ossuriyaliklaming o'ta shavqatsizligi ham aynan ushbu qirol davrida Mitanni davlatidan asir tushganlarga nisbatan haqoratli ravishda oldirish va 14400 asimi ko^ qilishga buyuгgan. Bunday shavqatsizliklaг Shalmaneser III davrida ham lo'rishimiz mumkin. Ashshuгnatsiгapal II ning ushbu so'zlari ham bunga dalil bo'ladi " Men shaharni oldim, askarlarning boshini kesib oldim, shahar oldida bosh va tanalar minorasini qurdim va qoziqlarga boylangan qiz va yigitlarni tiriklayin yoqib yuboгdim" Ossuгiya shohlarining yozuvlaгi nafaqat ichki, ma'muгiy ma'noga ega, balki ulaг taгg'ibot ma'nosiga ham ega. Ossuriya o'z hududiga kelgan oromiy qabilalarini yo'q qilgandan keyin rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Huddi shu davrda yaratilgan davlat esa insoniyat tarixidagi birinchi imperiya bo'ladi.Keyingi davгlaгda taxtda bo'lgan podsho^ Uгaгtu zaгbalaгiga baгdosh beгa olishmagan va ichki siyosatda savodsizlik, oldindan ko'ra bilmasligi sababli davlatni sezilarii daгajada zaiflashtirib qo'ygan. Ossuгiyaning so'nggi kuchli shohi Ashuгbanipal bo'lgan u Ossuriyaning eng savodli hukmdori sifatida tanilgan.Uning podsholik davгi, mustaqilligini qo'lga
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 5
olmoqchi bo'lgan vassal davlatlar bilan jang olib borishi bolan xarakterlanadi. Ashurbanipral Lidiya, Midiya, Fгigiya ustidan o'z ta'sirini yoydi va Fivani mag'lub qildi. Hususan, er.avv IX-VII asrlarda Ossuriya davlat boshqaruvi quyidagi shaklda bo'lgan: bosib olingan hududlarning ko'pchiligida provinsiyalar (Ossuriya, Kichik Osiyoning ayrim shaharlari va viloyatlari, Xaldey va Oromiy knyazliklari) tashkil qilingan.
XULOSA
Ular Ossuгiya noiblaгi tomonidan boshqaгilgan. Xiroj to'laydigan qaгam podsholiklar (Finikiya shaharlari,Yahudiya, Moav, Edem, Tabal, Manna) saqlanib qolgan. Ossuriyadan uzoqdagi biг qadaT kuchli davlatlaг o'z mustaqilligini ma'lum darajada saqlab qolgan (Lidiya, Urartu, Midiya, Elam, va Shimoliy Arabiston yerlari). Misr 20 ta kichik hududga bi'linib mahalliy hokimlar (podsho, nomarx, kohinlar) boshqargan.Ossuгiyaning ko'p sonli amaldorlar apparati va harbiy ma'muriyati qoldirilgan. Bobil alohida boshqarilib podsholari rasman o'z mustaqilligini saqlab qoladi.
REFERENCES
1. Raj abov R. Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent-2009.
2. Kabirov A.Qadimgi sharq tarixi.Toshkent-2018.
3. Dyakonov I.M. Eski Bobil davridagi Elam podsholigi // Qadimgi Sharq tarixi. Eng qadimiy sinfiy jamiyatlarning kelib chiqishi va birinchi svilisatsiya markazlari. I qism: Mesopotamiya. M., 1983.
4. С.А. Xa^AapoB. (2020). Узбекистан тaрихини yкитишдa "Зaфapнoмa"дaн фoйдaлaнишни имкoниятлapи. Science and Education. 1(7). 192-198
5. С.А. Xaйдapoв. (2020). neAaror-yKnryB4^apAa aхбopoт-кoммyникaция кyникмaсини шaкллaнтиpиш aсoслapи. "Science and Education." Scientific journal. 1(7). 610-617
6. Сутаймон Амиркулович X,aйдapoв. (2020). Тapих дapслapидa интегpaциялaшгaн технoлoгиялapдaн фoйдaлaниш. Science and Education. 1(8). 666-671
7. X,aйдapoв С. (2020). Узбекистон тapихи дapслapидa педaгoгик технoлoгиялapни yЙFyнлaшгaн x1oлдa кyллaшнинг методик тaлaблapи. Academic Research in Educational Sciences. 1 (3). 1313-1321.
8. X,aйдapoв Сyлaймoн Амиркулович. (2020). Тapих фaнини yкитишгa оид экологик мyaммoлap мaсaлaси «Scientific Progress» Scientific journal 1(1). 12-17.
9. Сулаймон Хайдаров. (2020). Узбекистон тарихи фани дарслари самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг роли. Science and Education, 1(6), 174-179.
10. С.А. Хайдаров. (2020). Тарих дарсларида тасвирий санъат асарларидан фойдаланиш. Science and Education. 1(9). 458-461.
11. Хдйдаров Сулаймон Амиркулович. (2021). Узбекистон тарихи фанини укитишда тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг узига хослиги «Scientific Progress» Scientific journal 1(3). 9-14.
12. Khaydarov S.A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of the country. International scientific and practical conference. CUTTING EDGE-SCIENCE. Conference Proceedings. Page 41-43.
