Научная статья на тему 'ТАРИХ ФАНЛАРИНИ КУРСЛАРАРО УЗВИЙЛИК АСОСИДА АМАЛГА ОШИРИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР'

ТАРИХ ФАНЛАРИНИ КУРСЛАРАРО УЗВИЙЛИК АСОСИДА АМАЛГА ОШИРИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

84
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узвийлик / изчиллик / талаблар / стандартлар / даражалар / компетенция / билим / кўникма / малака / услубий бирлашма / кластер / интеграция / узвийлик тамойиллари / consistency / consistency / requirements / standards / levels / competency / knowledge / skills / qualifications / methodological combination / cluster / integration / principles of integration

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Саодат Тоштемирова, Азизахон Тўраева

Мазкур мақолада умумий ўрта таълим муассасаларида тарих фанларини ўқитишда курслараро узвийлик асосида амалга оширишга қўйилган талаблар бўйича фикр-мулоҳаза юритилган. Давлат таълим стандартида тарих фанларини ўқитиш бўйича белгиланган компетенциялар, уларнинг стандарт даражалари ва улардаги минимум талаблар асослаб ўтилган. Тарих фанларини курслараро узвийлик ва изчилликда ўқитишнинг методик асослари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ROUTING THE UNANNOUNCED KARLARKU IS FOUNDED BY THE CHLENIYULI AMESHIRISHGA BAYALIGAN

In this article, opinions on the requirements for the implementation of the course on the basis of harmony in the teaching of historical sciences in general secondary educational institutions are made. In the state educational standard, the prescribed compartments for teaching historical sciences, their standard levels and the minimum requirements for them are justified. The methodological bases of teaching Historical Sciences in harmony and consistency are presented.

Текст научной работы на тему «ТАРИХ ФАНЛАРИНИ КУРСЛАРАРО УЗВИЙЛИК АСОСИДА АМАЛГА ОШИРИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР»

ТАРИХ ФАНЛАРИНИ КУРСЛАРАРО УЗВИЙЛИК АСОСИДА АМАЛГА ОШИРИШГА ЦУЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР

Саодат Тоштемирова

Чирчик давлат педагогика институти

Азизахон Тураева

Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада умумий урта таълим муассасаларида тарих фанларини укитишда курслараро узвийлик асосида амалга оширишга куйилган талаблар буйича фикр-мулохдза юритилган. Давлат таълим стандартида тарих фанларини укитиш буйича белгиланган компетенциялар, уларнинг стандарт даражалари ва улардаги минимум талаблар асослаб утилган. Тарих фанларини курслараро узвийлик ва изчилликда укитишнинг методик асослари келтирилган.

Калит сузлар: узвийлик, изчиллик, талаблар, стандартлар, даражалар, компетенция, билим, куникма, малака, услубий бирлашма, кластер, интеграция, узвийлик тамойиллари

ROUTING THE UNANNOUNCED KARLARKU IS FOUNDED BY THE CHLENIYULI AMESHIRISHGA BAYALIGAN

ABSTRACT

In this article, opinions on the requirements for the implementation of the course on the basis of harmony in the teaching of historical sciences in general secondary educational institutions are made. In the state educational standard, the prescribed compartments for teaching historical sciences, their standard levels and the minimum requirements for them are justified. The methodological bases of teaching Historical Sciences in harmony and consistency are presented.

Keywords: consistency, consistency, requirements, standards, levels, competency, knowledge, skills, qualifications, methodological combination, cluster, integration, principles of integration

КИРИШ

Узлуксиз таълим жараёни илмий-педагогик тамойилларга амал килгандагина уз олдига куйган мураккаб муаммоларни еча олади. Таълим

жараёнини максадга мувофик ташкил килиб, дарс самарадорлигини ошириш учун эса энг мухим, хал килувчи ахамиятга эга тамойилларни белгилаган холда унга куйиладиган талабларни бажармок зарур. Бу талаблар таълим-тарбиянинг давр талабига мослиги, педагогик жараёнда объектив ва субъектив жараёнларнинг уЙFунлиги, таълим-тарбияда максад, мазмун, метод ва воситаларнинг бир-бири билан боFликлиги каби таълим кластерининг умумий конуниятлари хамда тамойилларидан фойдаланиб амалга оширилади. Бу каби талабларни аниклаш учун тарих таълимнинг узига хос хусусиятлари хисобга олиш лозим. Тарих фанларини укитишда умумтаълим мактабларида хамкорликдаги таълим кластерларини ташкил килиш энг самарали механизм булиб, бунда олий ва умумий урта таълим муассасаларининг узаро тенг хукукли хамкорлиги асосидаги таълим турлари интеграцияси хамда тарих фанларини укитишда курслараро узвийликни таъминлашга асосланган таълим мазмуни интеграцияси мухим булиб, бу интеграциялар таълим самарадорлигини оширишда долзарб ахамиятга эга.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Республикамиз мактабларида тарих укитиш методикасига баFишланган илмий тадкикотлар ва методик кулланмалар Т.Тошпулатов, Н.Ремеев, Я.Гаффоров ишларида келтирилиб утилган. Шу билан бирга бир катор етакчи олимларимиз, А.Аскаров, Р.Мукминова, Х,.Бобобеков, А.Мухаммаджонов ва бошкалар томонидан умумий урта таълимда тарих фанларини укитиш ва бу жараёнларни такомиллаштириш билан боFлик бирмунча ишлар амалга оширилган.

Фанлараро, курслараро ва фан ичидаги узаро алокаларни урнатиш зарурлиги масалаларига буюк педагог олимлар, жумладан, Я.А.Коменский, Ж.Локк, И.Г.Песталоцци, А.Дистервег, И.Ф.Герберт, О.Вильман, К.Д.Ушинскийлар жиддий эътибор бериб келган. Улар бу муаммони туFри хал этилиши пухта ва тизимлашган билим асосларини шакллантириш омили деб хисоблаган. Чунки, тарихий боскичларда тупланган билимларни узига хос равишда жамлаган фалсафа фанидан кейинчалик, хусусан УЙFOниш даврида, инсоният билимларининг гуркираб ривожланиши шароитида мустакил фан тармоклари ажралиб чика бошлаган. Натижада, фанларни табакалаштириш жараёни бошланиб, бу уз навбатида мактаб фанлари орасидаги табиий, диалектик алокаларга катта салбий таъсир курсатган. Буни табиатдаги нарса ва ходисаларнинг узаро боFликлиги ва узаро муносабатлари (бутун борлик

мувозанатдан, яъни узаро боFликликдан иборат эканлиги) хакидаги билимларга каршилик килиш билан асослаш мумкин.

Россиялик олимлар П.Г.Кулагин, О.И.Бахтина, Н.И.Воржейкина, Н.И.Запорожец, А.Г.Колосков, А.А.Вагин, Е.Ф.Головкина каби олимларнинг илмий тадкикот ишлари ва кулланмаларида тарих укув фанларида фанлараро, курслараро, фанлар ичидаги алокаларнинг ахамияти, уни амалга ошириш йуллари, воситалари, усул ва шакллари хусусида илмий фикрлар баён килинган. Лекин ушбу илмий муаммо Россия тарихи ва жахон тарихи мисолида курсатилиб, уларнинг аксарияти коммунистик дунёкараш назариясига таяниб тадкик этилган.

Республика мактабларидаги тарих таълимининг хусусияти икки мустакил курс сифатида укитиладиган жахон ва Узбекистон тарихининг энг кадимги давридан хозирги кунгача руй берган вокеа ва жараёнларини хронологик изчилликда урганишдан иборат. Т.Тошпулатов, А.Саъдиев, Н.Ремеев, С.Т.Махкамов, Я.Гаффоров каби олимларнинг илмий ишлари, макола ва кулланмаларида жахон тарихи ва Узбекистон тарихи курсларини узаро алокадорликда урганиш хусусида фикр юритилган ва илмий тадкикот объекти сифатида урганилган.

Тарих фанларини курс, булимлараро узвийликда урганиш бир катор алохида ахамиятга эга вазифаларни бажаришни такозо этади.

Биринчи навбатда жахон ва Узбекистон тарихи курслариаро узвийликни таъминлаш масаласининг педагогик назария ва таълим амалиётидаги холатини назарий тахлил килиш лозим. Тарих таълимида курслараро боFланишлар воситасида таълим самарадорлигига эришишнинг илмий-педагогик тамойилларини аниклаш хам мухим ахамиятга эга. Умумий урта таълим мактабларининг жахон ва Узбекистон тарихи дарсларида курслараро узвийликни таъминлашга каратилган максадга мувофик методик шакл ва усулларнинг таълим самарадорлигини оширишдаги ахамиятини илмий асослаш ва курслараро алока асосида укувчиларнинг мустакил фикрлаш куникмасини ривожлантирувчи турли методик тавсияларни ишлаб чикиш муаммонинг ечимига нисбатан самарали усул хисобланади. Бундан ташкари тарих фанларини укитиш жараёнлари ва дарсдан ташкари машFулотларда курслараро боFланиш оркали укувчиларда тарихий билимлар узвийлиги, миллий ва умуминсоний кадриятлар уЙFунлигини шакллантирувчи самарали воситаларни белгилаш хам мумкин.

Тарих фанларини курслараро узвийликда олиб боришда тарихий, педагогик, психологик ва методик тадкикотлар ва шунга мувофик адабиётларни урганиш ва тахлил килиш методларидан фойдаланилади. Таълим амалиёти ва унинг методик таъминотини кузатиш, дарсларни тахлил килиш, укитишнинг оммавий ва индивидуал тажрибаларини умумлаштириш методлари хам катта ахамиятга эга.

НАТИЖАЛАР

Тарих фанларини укитиш самарадорлигини оширишда таълим турлари уртасида ташкил килинган таълим кластери фаолиятини йулга куйиш дастлаб укув жараёнларидаги курслараро боFланишнинг услубий шароитлари ва шаклларини аниклаш, сунгра уни амалиётга жорий этишнинг педагогик шарт-шароитлари усул ва воситаларини ишлаб чикишни назарда тутади. Бу сохага нисбатан инновацион ёндашув сифатидаги кластер моделини татбик этиш шуни курсатадики, укитувчиларни укитишнинг самарали усулларини танлашга ургатиш учун мактабда муайян ташкилий-педагогик шароитлар, "мактаб-лаборатория"лар яратилган булиши керак. Тарихдан фанлараро, курслараро ва курс ичидаги алокаларни мувафаккиятли амалга ошириш куп жихатдан тарих фанлари буйича мутахассисларнинг тайёргарлик даражасига боFлик.

Умумий урта таълим муассасаларидаги тарих фанлари укитувчиларининг услубий бирлашмалари укитувчилар малакасини ошириш буйича жамоа услубий ишининг энг куп таркалган шакли хисобланиб, уни ушбу муаммо буйича туFри йуналтириш самарали усуллардан саналади. Чунки, мактаб фан услубий бирлашмалари укитувчилар фаолиятини мувофиклаштирувчи марказ вазифасини бажариб, услубий хизматни амалга оширувчи энг куйи булим хисобланади. Зеро, педагогика сохасидаги барча янгиликлар бевосита бирлашмалар оркали укитувчига етиб бориб амалиётга жорий этилиши лозим. Аксарият умумий урта таълим мактабларида фаолият курсатаётган тарих фани услубий бирлашмалари ижтимоий фанлардан дарс берувчи укитувчиларни узида бирлаштирган. Ушбу фанлар учун умумий булган дунёкараш йуналиши бирлашма аъзоларининг муаммо буйича ягона услубий мавзу устида иш олиб боришларига кулай имконият яратади. Шунинг учун услубий бирлашма иш режасига мазкур муаммони дарс самарадорлигини ошириш омили сифатида киритишни зарурлигини курсатди.

Укитувчиларнинг дарс жараёнида курслараро алокаларни амалга оширишга тайёрлашни шартли равишда уч боскичга булиш мумкин;

таништириш, курслараро ва курс ичидаги боFланиши мумкин булган мантикий алокаларни режалаштириш хамда мазкур алокаларни дарс ва дарсдан ташкари ишларда руёбга чикариш.

Биринчи боскичда услубий бирлашма аъзоларини муаммонинг назарий асослари ва уни амалга оширишнинг шакл ва усуллари билан таништиришни назарда тутади. Биринчи навбатда бу сохадаги Давлат таълим стандарти, укув дастурлари, дарслик ва укув кулланмаларининг мазмуни билан чукуррок таништириш максадида маслахатлар берилади. Улардаги материални муаммо нуктаи назардан характери, мантикий баёни, тарихий тушунча ва атамалар, савол ва топшириклар тизими, иллюстрациялари ва хужжатлар, харита, чизма, жадваллар, расмлар хамда бошка кушимча манбалар билан якиндан таништирилади.

Курслараро ва курс ичидаги боFланиши мумкин булган мантикий алокаларни режалаштиришда эса, ушбу алокалар тизими режалаштирилади, бунинг мактаблардаги энг оммавий шаклларидан бири тавкимий-мавзуий режа булиб, унда мазкур боFланишларга алохида булим ажратилади. Аммо, бу юкорида кайд этилган курслараро алокалар урнатишнинг турли шаклларини хаммасини хам камраб ололмаслиги маълум. Шунга кура, таълим кластери шароитида, олий таълим профессор-укитувчилари ва шу йуналишда тадкикотлар олиб бораётган амалиётчилар томонидан ДТС, дастур, дарслик орасидаги изчилликни мустахкамлаб, синфлар кесимида жахон ва Узбекистон тарихи дарслари ва дарсдан ташкари шаклларга интеграцион ёндашиш асосида таълим мазмуни узвийлиги, укувчиларининг билим сифатини ДТСга мувофиклигини таъминловчи тарих дарсларини мавзуий режалаштириш ва хар бир мавзу юзасидан укувчилар билим, куникма ва малакаларини шакллантиришга куйиладиган минимал талаблар буйича услубий тавсиялар тайёрлаб укув жараёнига татбик этилиши долзарб масалалардан саналади.

Услубий тавсияларда ДТС ва укув дастурида умумий тарзда берилган минимал талаблар, яъни хар бир укувчи узлаштириши шарт булган билим, куникма ва малакалар мавжуд укув-услубий мажмуаларнинг мазмуни, дидактик жихатлари ва хусусиятларидан келиб чиккан холда хар бир мавзуга нисбатан белгиланади. Шунингдек, курслараро алокани боFлаш мумкин булган мавзулар курсатилади. Бунда таълим олувчиларнинг кобилиятлари ва эхтиёжларига боFлик равишда таълимнинг табакалаштириш имкониятлари хисобга олиниши максадга мувофик. Жумладан, ДТСда белгиланган меъёрлардан ортикча, яъни укувчиларнинг асосий билим, куникма ва малакаларига нисбатан куйиладиган

минимал талаблардан юкори даражадагилари хам аниклаб берилиши мумкин. Булар эса укитувчилар томонидан дарс бериш услублари туFри танланиши, тарих таълимининг тарбиявий ва ривожлантирувчи вазифалари хамда илмий муаммо максадини тулаконли руёбга чикарилишига хизмат килади.

Тарихни курслараро урганиш укувчилар билимини узвийлигини таъминлашга хизмат килиб, бу ишларни амалга оширишда юкорида таъкидлаб утилган услубий бирлашмалар мухим урин тутади. Услубий бирлашмаларнинг асосий вазифалари укувчиларнинг билим, куникма ва малакалари ДТС талаблари доирасида булишини назорат килиб бориш билан бирга, улар билимида аникланган камчиликларни бартараф этиш чора-тадбирларини белгилаб, таълим самарадорлигига эришишдан иборат.

МУХОКАМА

Юкоридаги услубий тавсиялар асосида дарсларни ташкил килиш хамда укувчилар томонидан узлаштириш курсаткичларини юкорига кутариш, билим даражаларини аниклаш ва бахолаш учун мактаблардаги тарих услуб бирлашма аъзоларига амалий ёрдам тарикасида олий таълим муассасаси профессор -укитувчилари хам ДТС, дастурга мувофик холда бир катор тавсияларини бериб бориши тарих фанларидан сифатли мактаб битирувчисига истеъмолчи булган олий укув юрти ижтимоий буюртмасини талабларга мувофик таъминланишига ёрдам беради. Умумий урта таълимнинг давлат таълим стандартларида тарих фанини урганиш буйича талаблар белгилаб куйилган.

Тарих укув фанидан укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини бахолашнинг намунали мезонларини хам бевосита хамкорликдаги тавсиялар асосида мувофиклаштириш максадга мувофик. Тарих фани хар бир синф укувчиларнинг билим савияси, куникма ва малакасини беш бахоли тизим асосида бахолаш давомида умумий урта таълим мактаблари учун тарихдан ДТС ва укув дастурида ифода этилган асосий талаблар эътиборга олиниши зарур. Умумтаълим мактабларида тарих укув фанини укитишнинг максади укувчиларда тарихий онг ва тарихий тафаккурни шакллантириш, дунё халклари хамда куп миллатли халкимизнинг тарихи ва бугунги кунига, миллий ва умуминсоний кадриятларга хурмат хиссини тарбиялаш, укувчиларга давлатчилигимиз тарихи жахон цивилизациясининг ажралмас кисми эканлигини англатиш, укувчиларда таянч ва тарих фанига оид умумий ва кучайтирилган компетенцияларни шакллантиришдан иборат.

Тарих фанларини укитишнинг асосий вазифалари эса, укувчиларга давлатчилигимиз тарихи жахон цивилизациясининг ажралмас кисми эканлигини англатиш, аждодларимизнинг маънавий мероси ва жасоратларидан ибрат олишга, уларга муносиб ворис булишга ургатиш, укувчиларни тарихий вокеаларни идрок этишга йуналтириш оркали уларнинг узлигини англаш, шахс сифатида камол топишига ёрдам берадиган тушунчалар, миллий, умуминсоний кадриятлар рухида тарбиялашдан иборат.

Давлат таълим стандартларига кура, тарих фанлари буйича умумий урта таълим муассасалари битирувчиларига куйиладиган малака талаблари тарихий вокеликни тушуниш ва уни мантикий изчилликда тушунтира олиш хамда тарихий манба ва адабиётлар билан ишлаш компетенцияларини эгаллаш хисобланади.

1. Тарихий вокеликни тушуниш ва уни мантикий изчилликда тушунтира олиш компетенцияси бир катор урганиш даражалари билан белгиланган.

Тарих фанини урганишнинг бошланFич даражаси (А1) - бунда укувчи тарихда йил хисобини билиши, тарихга оид мухим далил, вокеа ва жараёнлар хакида маълумот бера олиши, уз фикр ва карашларини баён этишда тарихий билимларидан фойдалана олиши талаб этилади. Тарих фанини урганишнинг кучайтирилган бошлаетич даражаси (А1+)да эса, укувчи юкоридагилар билан бир каторда тарихий жараёнларни кургазмали тушунтира олиши лозим булади. Тарихий материални узлаштиришда жиддий камчиликлар булган, баён етарли даражада мустакил булмаган(дарслик матнини ёддан айтиб бериш), тизимга солинмаган, хулосаларда жиддий хатолар булган, далиллар асосли булмаган, куникма намоён килинмаган, OFзаки нутк суст булган холатларда укувчи БКМлари коникарли, "уч" (3) бахо билан белгиланади;

Тарих фанини урганишнинг таянч даражаси (энг кадимги даврдан XX аср бошларигача) (А2) - бу компетенция укувчида тарихда давр ва йил хисобини билишни, тарихий-географик макон хакида, Узбекистон ва жахон тарихининг энг кадимги давридан XX аср бошларига кадар инсоният тарихида муайян из колдирган мухим вокеа ва жараёнлар хакида маълумот бера олишни, узбек халкининг шаклланиш боскичларини тушунтириб беришни, урганилган тарихий даврларга муносабат билдиришни, хулоса чикаришни, давлатларнинг ташкил топиши, худуди, ахолиси ва бошкарув тартибларини тушунтиришни, узбек халкининг маданияти, маънавияти, дунёвий ва диний кадриятларининг равнак топиши, уларнинг жахон цивилизациясига таъсири хамда мамлакатимиздаги тарихий-меъморий обидалар хамда илм-фан, давлатчилик ривожига хисса

кушган тарихий шахслар хакида маълумот бера олишни талаб этади. Тарих фанини урганишнинг таянч даражаси давом эттирилади (XX аср бошларидан хозирги кунгача булган давр) (B1) - бу тарих фанини урганишнинг умумий даражаси булиб, укувчидан тарихий-географик маконлар, Узбекистон ва жахон тарихининг XX аср бошларидан бугунги кунга кадар булган инсоният тарихида муайян из колдирган мухим вокеалар, мустакиллик йилларида мамлакатимизда амалга оширилган ижтимоий-иктисодий, сиёсий, маданий жараёнлар, Узбекистон давлатининг тинчликни асраш сиёсати, ташки сиёсий фаолияти хамда узбек халкининг маданияти, маънавияти, дунёвий ва диний кадриятларининг хамда илм-фан, давлатчилик ривожига хисса кушган мутафаккирлар номларининг тикланиши хакида маълумот беришини талаб килади. Шунинг билан бирга бу компетенцияга эга укувчи урганилган тарихий даврларга муносабат билдириб, хулоса чикара олиши, давлатларнинг ташкил топиши, худуди, ахолиси ва бошкарув тартибларини тушунтира олиши, тарихий вокеалар натижаси юзасидан муносабат билдириб, уларни умумлаштира олиши, баён килиш ва хулоса чикариши лозим булади. Тарихий материални узлаштиришда арзимаган камчиликлар ва хатоларга йул куйган, баён етарли даражада тизимли ва изчил булмаган, хулосалар исботланган булса-да, айрим ноаникликларга йул куйилган, талаб килинадиган барча назарий билимлар, куникма ва малакалардан фойдаланилганда укувчи компетенцияси яхши, "турт" (4) бахо билан белгиланилади;

Тарих фанини урганишнинг кучайтирилган умумий даражаси (B1+) -бунда укувчи тарих фанларининг энг кадимги давридан бугунги кунга кадар инсоният тарихида муайян из колдирган мухим вокеа ва жараёнлар, давлатларнинг ташкил топиши, давлат шакли, давлатдаги ижтимоий-иктисодий-сиёсий жараёнлар, ички ва ташки муносабатлар, харбий салохият, инсоният цивилизациясида тутган урни хакида ёзма маълумот бера олиши, тарихнинг даврларини таккослаш, тарих фанидан олган билимларини бошка фанлар билан боFлай олиш, тахлил килиш, бахолаш, хулоса чикариш ва ёзма муносабат билдириши этилади. Тарихий материал тула хажмда узлаштирилган, жиддий хатоларсиз мантикан баён килинган, кушимча саволларни талаб килмайдиган, хулосалар назарий билимларга таянган(УП-IX синфлар), далиллар билан исботланган, жавоб бериш учун зарур куникмалар кулланилган, OFзаки нутк яхши булган холларда укувчи аъло, "беш" (5) бахога эга булади. Алохида мураккаб саволга кискача аник жавоб учун ёки бошка укувчи жавобини

батафсил тузатгани ва унга кушимча килгани хамда фанлараро, курслараро алокалардан уринли фойдаланилгани учун хам аъло бахо билан белгиланилади.

2. Тарих фанларини укитишда тарихий манба ва адабиётлар билан ишлаш компетенциясининг стандарт даражаларини таъминлаш хам мухим ахамиятга эга.

Стандартининг А1 даражасида тарихий иллюстрациялар асосида хикоялар тузиб, фикрини тарихий хариталар ва кушимча материаллар (видеофильм, слайдлар) ёрдамида тушунтира олиши лозим булади. А2 даражада эса, энг кадимги даврдан XX аср бошларигача кечган тарихий вокеликни баён килишда мухим булган тарихий топономик атамалар мазмунини тушунтириши, кушимча адабиёт ва манбалардан фойдалана олиши, тарихий-бадиий асарлар, ОАВларида берилаётган маълумотларга тарихий билимлари асосида муносабат билдира олиши талаб этилади.

Тарихий манба ва адабиётлар билан ишлаш компетенциясининг В1 ва B1+ даражаларида укувчи юкоридаги компетенциялар билан бир каторда тарихий манбаларни мустакил урганиши, мавзуга оид кушимча маълумотлар туплай олиши, хулосалар чикариш, бахолаш, мустакил фикр билдириш хамда мавзу юзасидан тарихий адабиётларни мустакил танлаган холда лойихалар, такдимотлар тайёрлай олиши белгиланган. Шу билан бирга мазкур компетенция эгалари уз оиласининг шажарасини туза олиши хам мумкин [3].

Юкорида келтирилган ушбу Давлат таълим стандартининг талабларида фанлараро, курслараро алокалардан уринли фойдаланиш куникмалари келтирилганлиги катта ахамиятга эга. Шунингдек, укувчиларнинг компетенцияларини стандарт даражалари асосида бахолашда унинг хар бир даражасига нисбатан талаблар укувчиларнинг рухий-физологик хусусиятларидан келиб чикиб белгиланиши лозимлигини таъкидлаб утиш мумкин. Бунда укитувчи куйган бахосини адолат мезони асосида асослаб бера олиши кузда тутилади. Тарих курсларини узаро боFлаб укитиш оркали дарс самарадорлигига эришиш учун максадга мувофик услубий усулларни танлашнинг асосий мезонларини белгилаш заруратини келтириб чикаради. Чунки, айрим шароитлар учун муваффакиятли, самарали булган нарса бошка шароитлар, бошка мавзулар учун номакбул булиб чикиши мумкин. Оптимал уюштиришнинг мухим услубий асоси хакикатни аниклиги, доимо аник шароитларни хисобга олишнинг зарурлиги туFрисидаги диалектик коидадир. Бундай тарбиянинг хар кандай шароитлари учун ярокли махсус услуб, восита ёки шаклни топиш мумкин эмаслиги, хар бир аник холатда мавжуд шароитларни

öaxo.am Ba y^Hram ^apaeHHga aHHaH Ma3Kyp Ba3H^T yHyH энг Ma^öy. BapuaHTHH TaH.amHHHr 3apyp.Hru TyFpucugarH xy.oca Ke.uö HH^agu.

YKHTyBHH Tapux $aH.apHHHHr y3BHH.HruHH ypHaTHm ro3acugaH y eKH öy ycy..apHH TaH.amga KynrHHa öoF.aHHm xo.aT.apHHH xucoöra o.Hmu .03hm öy.agu. ^yHKH, gugaKTHKaga y^yB ^apaeHHHHHr öapHa TapKuöuH ^ucM^apu y3apo KOHyHHH 6oF.aHraH.HrH aHHK.aHraH. ^acraBBa., gapc.apga acocufi Ma^cag Ba xa. этн.нmн .03hm 6y.raH aHHK Basu^anap aHHK.aHagH. Y.ap эca 6e.rH.aHraH Ba3H^a.apra эрнmнmнннг 6y.raH yMyMHH Tap3garu ÖHp rypyx ycy..apHHH

ro3ara Kemupagu. CyHrpa ÖH.Hm ^apaeHHHH Ma^öy. Tap3ga aMa.ra omHpHm hmkohhhh öepyBHH Ma^cagra MyBO^HK onTHMa. Hy..apHHH TaH.am 3apyp öy.agu.

ncHxo.orHK-negarorHK agaöueT.apga y^Hram yc.yö.apHHH TaH.amra TatcHp KypcaTyBHH ÖHp ^aHHa caöaö Ba OMH..ap aHH^^aHraH. ffly öhtoh ÖHpra H.MHH-Tag,KHKOT HaTH^anapu TapHXHH Kypc.apapo ano^agop^uKga ypraHHm yHyH onTHMa. yc.yö.apHH TaH.amHHHr KyÖHgarH.ap ÖH.aH aHH^.am MyxHM.urHHH KypcaTHm hmkohhhh öepagu:

- Tat.HM ^apaeHHga aMa. KH.aguraH ^oHyHH^raap Ba yHgaH Ke.uö HH^aguraH H.MHH-negarorHK TaMoHH..ap 6u.aH;

- Tapux ^aHHHHHr Ma3MyHH Ba yc.y6.apu 6u.aH yMyMHH Ba xycycHH xo.ga (yMyMHH Ba xycycHH negaroruKara acocaH);

- y^HTHmHHHr Ma^cag Ba Ba3H$a.apu öhtoh;

- ,3,TC Ba y acocugaru yKyB-yc.yÖHH Ma^Myanap Ma3MyHH Ba xapaKTepugaH, y^HTumra a^paTH.raH Ba^TgaH Ke.u6 HH^^aH xo.ga;

- y^yBHH.apHHHr y^yB HMKoHH^raapu (chh$ ^aMoacuHHHr xycycu^raapH, emu, ncuxo.orHK-^H3uo.orHK, Tat.HM-TapÖHaBHH ^H^aTgaH Tafieprap.HK gapa^acu Ba HMKoHH^raapu) acocuga;

- y^HTyBHH.apHHHr HMKoHH^raapura (Ha3apHH Ba aManufi TaHeprap.HK.apH gapa^acu, Mat.yM yc.yö, BocuTa.apHH KoÖH.H^T.apH, энг Ma^öy. BapuaHT TaH.am MaxopaT.apu, KH3H^Hm Ba HmTHe^^apu, My.o^oT MagaHH^TH, maxcHH cu^aT.apu Ba x,.K.) Kypa.

XYtfOCA

ro^opugarH.apgaH Ke.uö hhkhö aHTHm MyMKHHKH, Tapux Tat.HMHga negarorHKaHHHr yMyMHH KoHyHH^raapu Ba TaMoHH..apu acocuga Kypc.apapo y3BHH.HKHH TatMHH.am op^a.H Tat.HM caMapagop.urura epumum MyMKHH. YKHTyBHH.apHH gapc ^apaeHHga Kypc.apapo a.o^a.apHH aMa.ra omupumra Tafiep.amga $aH yc.yö öup.amManapura aHH^ fiyHanum öepuö, y.apHHHr

имкониятларидан самарали фойдаланишга йуналтириш лозим. Жумладан, ДТС асосида тарих фанидан укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини бахолашнинг намунали меъёрлари тарих курсларини узаро боFлаб укитиш оркали дарс самарадорлигини оширишда максадга мувофик услубий усулларни танлашнинг асосий мезонлари ишлаб чикиш лозим. Бунда ДТС ва укув дастури буйича укувчилар узлаштириши зарур булган минимал талаблар, хар бир мавзуга нисбатан аникланиб, унда курслараро боFланишларнинг урни белгиланади.

Укитувчи ва укувчиларнинг курслараро алокалардан фойдаланишларига омил буладиган шароит яратувчи хамкорликдаги услубий тадбирлар тизимини ташкил килиш мумкин, жумладан:

укитувчиларнинг тарих курслари буйича ДТС ва барча укув услубий мажмуалар мазмунини чукур урганиб, ундаги курслараро боFланиш имкониятларини аникланган холда тавкимий мавзуий режада уларни акс эттириши;

укувчиларнинг фанлар буйича умумий укув куникмаларини ривожлантириш юзасидан укитувчилар фаолиятини мувофиклаштириш оркали укув материалларини утиш муддати, характери, уни тушунтириш ва мустахкамлаш услубига амал килган холда ягона талаблар тизими асосида укув фаолиятини юргизиш;

укувчиларнинг олдин узлаштирилган билимларини эслатишга ургатиш; тарихий билимларнинг турли манбаларидан олган билимларини умумлаштирган холда куллашни талаб килувчи курслараро муаммоли вазиятни яратиш;

укувчиларнинг тарихнинг иккала курсидан олган билимларига таяниб мушохада юритиш асосида жавоб топишга ундовчи турли топширикларни мунтазам равишда куллаш;

турли таёргарликка эга булган укувчиларнинг тарих курсларидан интеграцион амалий топширикларни бажариш натижаларини бахолашга табакалаштириб ёндашиш;

укувчиларнинг курслараро изчил алока юзасидан умумий укув ва фан буйича асосий куникмаларини мунтазам равишда шакллантириб бориш;

тарихни узаро алокдорликда урганишнинг укувчиларнинг ёши, психологик хусусиятига мослиги тамойилига асосланиб янги укув услубий мажмуалар мазмуни ва характеридан келиб чиккан холда зарурий боFланишларни амалга оширишдан иборат.

REFERENCES

1. Аскаров А. Узбекистон тарихи. (энг кадимги даврлардан-милоднингУ-асригача). -Т.: Укитувчи, 1994. -222 б.

2. Бабанский Ю.К. Х,озирги замон умумий таълим мактабларида укитиш методлари. -Т.: Укитувчи, 1990. -229 б.

3. Бобобеков X,. ва бошкалар. Узбекистон тарихи(Х1Х асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошлари). -Т.: Укитувчи, 1994. -254 б.

4. Вагин А.А. Методика обучения истории. -М.: Просвещение, 1972. - 351 с.

5. Коменский. Я.А. Избранные педагогические сочинения. -М.: Учпедгиз, 1955. -656 с.

6. Toshtemirova, S.A. (2020). The quality of education is a pedagogical problem. Актуальные вопросы современной науки Материалы VI международной научнопрактической конференции, Саратов. 1(1), 39-40.

7. Т.Тошпулатов, Я.Гаффоров. Тарих укитиш методикаси. Т.Турон-Икбол, 2010 й.

8. Тоштемирова С.А. (2020) Таълим сифати самарадорлигини оширишда инновацион ГОяларнинг ахамияти. МуГаллим х,эм Yзликсиз билимлендириу, 1(1). 56-61.

9. Я.Х.Гаффоров. Махсус фанларни укитишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш усуллари. Т. Университет, 2015.

10. Mukhamedov G., Khodjamkulov U., Toshtemirova S. (2020). Innovative cluster of pedagogical education. Monograph, -T.: University, 280 p.

11. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.

12. G'afforovYa.X. (2020). Methods for developing a system of teaching history and ibcreasing the effectiveness of teaching history.EPRA International journal of Multidisciplinary Research. Monthly Peer Reviewed & Indexed International Online Journal. 27 (07), 8104-8111.

13. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // "Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of the ii international scientificpractical conference. Актубе. P. 17-23.

14. Toshtemirova, S.A. (2019). Klaster yondashuvi asosida mintaqaviy ta'lim tizmini boshqarish. NamDU ilmiy axborotnomasi, 1(11), 361-367.

15. Gafforov. Ya., Toshtemirova. S. (2020). Ways To Increase The Effectiveness Of Education In An Integrated Environment. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(7), 647-655.

16. Toshtemirova S.A. (2020). Ta'lim va tarbiyaning demokratik hamda insonparvarlik tamoyili. Maktab va hayot, 1(1), 36-38.

17. Mardonov, S. K., & Toshtemirova, S. A. (2020). Classifying the educational system as an innovative approach. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (92), 180182.

18. Toshtemirova S. A. (2020). Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida // Uzluksiz ta'lim. 1 (86). - S.5.

19. TomTeMHpoBa, C. (2020). Tat^HMga ^hphhk Ta^pnSacH. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 445-451.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.