Научная статья на тему 'ТАРИХ ФАНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ТАРИХ ФАНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

422
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахборот / картография / тарихий тадқиқотлар / цивилизация / археолог / палеолит / географик ахборотлар / Information / cartography / historical research / civilization / archeologist / Paleolithic / geographical information

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нилуфар Ражабова, Жамшид Насурллаевич Ражабов

Ҳозирги кунда тарих фанини ривожлантириш учун янги ахборот муҳити яратилмоқда. Бу тарихий манбаларга кириш имкониятлари ва улардан тарихий маълумотларни олишнинг янги усулларининг пайдо бўлиши учун ҳам амал қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF INFORMATION TECHNOLOGY IN HISTORY

A new information environment is being created for the development of history. This also applies to opportunities for access to historical sources and the emergence of new ways to obtain historical information from them.

Текст научной работы на тему «ТАРИХ ФАНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-333-338

ТАРИХ ФАНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН

УРНИ

Нилуфар Ражабова

Карши давлат университети raj abova@gmail. com

Жамшид Насурллаевич Ражабов

Карши мухандислик-иктисодиёт институти dj amshid@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Хрзирги кунда тарих фанини ривожлантириш учун янги ахборот мухити яратилмокда. Бу тарихий манбаларга кириш имкониятлари ва улардан тарихий маълумотларни олишнинг янги усулларининг пайдо булиши учун хам амал килади.

Калит сузлар: Ахборот, картография, тарихий тадкикотлар, цивилизация, археолог, палеолит, географик ахборотлар.

THE ROLE OF INFORMATION TECHNOLOGY IN HISTORY

ABSTRACT

A new information environment is being created for the development of history. This also applies to opportunities for access to historical sources and the emergence of new ways to obtain historical information from them.

Keywords: Information, cartography, historical research, civilization, archeologist, Paleolithic, geographical information

КИРИШ

Инсоният тарихи нафакат даврда, балки маконда хам содир булади. Аждодларимиз тарихий жараён объектлари, содир булган вокеа, ходисаларни дастлаб огзаки, кейинчалик эса ёзма ва хариталарда акс эттириб колдиришга харакат килган. Шунингдек аждодларимиз табиат хакидаги кизикарли маълумотлар, у ёки бу худуднинг узига хос хусусиятлари, унинг флора ва фаунаси хакида ёзма ва картографик маълумотлар колдирган. Шу асосда энг

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-333-338

кадимги фанлар: тарих, география ва унга ёрдамчи фан булмиш картография вужудга келади.

Тарихий тадкикотлар вазифалари, мавзулари, имкониятлари хакидаги гоялар, шунингдек тадкикотнинг методологияси ва техникаси узгариб бормокда, бу эса, албатта, маълумотларни ёзиб олиш, узатиш ва саклашнинг янги усулларини келтириб чикаради. Илгари яширин булган маълумотларни аниклаш, уларни ажратиб олиш ва кайта ишлаш имкониятлари пайдо булади.

Замонавий технология - бу илмий-техникавий тараккиётнинг ажралмас кисми булиб, жамиятининг хаёти ва фаолиятида мухим урингга эгадир. Ахборот технологияларнинг кулланилиши замонавий цивилизация тараккиёти даражасини белгилаб беради. Ахборот воситалари ва усулларининг фаол кулланилиши XXI аср гуманитар билимлар сохасидаги асосий ёндашувлардан бири хисобланиб, XXI аср, шубхасиз ахборот асри деб эътироф этилади. Ахборот кундан-кун жамиятни тараккий эттирувчи мухим ресурслардан бирига айланиб бормокда. Компьютер техникасининг тараккий этиши фойдаланилаётган маълумотларни нафакат кайта ишлаш, балки янги маълумотларни жалб этиш, шунингдек фаннинг янги сохаларини компьютерлаштириш ва бошкаришни такозо этмокда. Ахборот технологияларининг амалиётда кулланилишини такозо этувчи дастурлар ва техник воситалар ахборот ресурсларидан фойдаланиш учун мулжалланган.

Хрзирги кундаги ахборотларнинг каттагина кисми худудий богликликга эгадир. Янги ахборот технологияларининг мухим кисмини худудий ахборотларни кайта ишлаш тизими ташкил этади ва бу ерда географик ахборот тизими мухим урингга эгадир. Фан ва техника турли сохаларининг канчалик даражада ривожланишига карамасдан ахборот жамият тараккиётини таъминловчи энг мухим ресурслардан бирига айланиб бормокда. Компьютерларнинг кенг микёсда кулланилиши уларнинг ахборотларни инсонга нисбатан тез ва аник хисоблашида эмас, балки биз катта хажмда усиб бораётган ахборотлар устида ишлашимизда вужудга келадиган маълум бир кийинчиликларни бартараф этиш билан белгиланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Компьютерларнинг кулланилиши оддий илмий хисоблардан кенг микёсдаги бошкарувга, содда файллар устида ишлашдан катта хажмдаги худудий ахборотлар устида ишлаш хамда уларни саклашга кадар булган боскични босиб утган. Хрзирда биз бу сохадаги янги бир йуналиш-худудий

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-333-338

ахборотларни кайта ишлашнинг кенг микёсда жорий этилишини кузатмокдамиз. Шубхасиз, бу ерда географик ахборот тизимлари мухим урингга эгадир. Археолог маълум бир ёдгорликларда тадкикот ишлари олиб бориш жараёнида куплаб археологик топилмаларга дуч келади. Археологик манбалар хажмининг куплиги ва уларни урганиш ишлари куламининг кенгайиши эса археологияда замонавий ахборот технологияларининг кулланилишини такозо этмокда.

Тарих фанлари ичида айнан археология биринчилардан булиб математик усуллар ва ахборот технологияларига мурожаат этган фан сохалардан бири хисобланади. Компьютер ва математика усулларининг археологияда кулланилиши тарихига назар ташласак, ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб рус археологлари томонидан тадкикотлар жараёнида тахминий статистика ва геометрия усуллари кулланила бошланди.

1936 йилда эса Жей Барнес ва Альфред Винсент Киддер томонидан палеолит индустриясини урганишда статистик усуллар кулланилган. ХХ асрнинг 40-йилларидан бошлаб Америкалик археолог олимлар хам уз тадкикотларида математика усулларини куллай бошлашди. ХХ асрнинг 50-йилларида Брейнерд ва Робинсон томонидан утказилган тадкикотлар эса археологик муаммоларни математик тузиш ва ечиш йулларини курсатиб берди.

НАТИЖАЛАР

Хрзирги кунга келиб эса археологияда математик усуллар ва компьютернинг кулланилиши борасида етарли даражада тажриба тупланган ва куплаб илмий адабиётлар нашр этилган. Бунга биз 1987 йилда Г.А.Федоров-Давыдов муаллифлигида нашр этилган "Статистические методы в археологии", 1989 йилда А.П.Деревянко, Ю.П. Холюшкин

муаллифлигида "Методы информатики в археологии каменного века", 1995 йилда эса нашр этилган "Математические методы в археологических реконструкциях" ва хоказоларни мисол килиб келтиришимиз мумкин.

Кейинчалик замонавий компьютер технологияларининг яратилиши ва тараккий этиши эса археологик тадкикотларни янги даражага олиб чикди. ХХ асрнинг 90-йилларида компьютер воситасида тарихий картография яратиш гояси вужудга келади. 1994 йилдан бошлаб бу гоя Италиянинг Флоренция шахрида «History and Computing» халкаро ассосиация томонидан ташкил этилган семинардан сунг амалга оширила бошланди. Айнан шу даврдан бошлаб

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-333-338

компьютер картографиясининг тарих фани сохасида кулланилишининг назарий ва амалий жихатлари урганила бошланди.

Археологик топилмаларни маълум бир худудга боглаш ахборот технологиялари сохасидаги янги йуналиш, яъни географик ахборот тизимининг археология сохасида кенг кулланилишини такозо этмокда. ГАТ ёрдамида кадимги тарихий хариталарни урганиш, археологик ёдгорликлар планини тузиш ёки маълум бир географик худудларнинг археологияга оид маълумотлар тизимини яратиш имконияти вужудга келмокда.

Шунингдек ГАТ нафакат археологик топилманинг худудий жойлашуви балки, ёдгорликлар, археологик маданиятларнинг ёйилиш худудини хам аниклаш борасидаги муаммоларни бир кадар ечиш имконини бермокда.Археология сохасида ГАТ технологиялар дастлаб АКШ, Англия, Германия, Голландия, Швеция, Россия олимлари томонидан кулланилган. ГАТ нимани касб этишини тушуниш учун унинг кандай кисмлардан ташкил топганлигини ва ахборот технологиялардаги урнини англаб етишимиз керак булади. Албатта, ГАТ билан таниш булмаган инсон "менга бу соха нима учун керак" деган саволни бериши табиий холдир. ГАТ бу компьютерда тасвирланган харитадан хам каттарок тушунчадир. Биринчидан, бу технология универсал, иккинчидан эса инсон хаёти ва фаолиятини камраб олган хамда тез суръатлар билан ривожланиб бораётган сохадир. ГАТ хариталарни тайёрлаш ва чоп этишдан ташкари аэро ва космик суратларни хам кайта ишлаш имкониятини беради.

МУХ,ОКАМА

ГАТ яъни географик ахборотлар тизими ХХ асрнинг 50-60 йилларида ер юзида жойлашган объектларни компьютер хотирасида саклаш ва тасвирлаш воситаси сифатида яратилади. Географик ахборотлар тизимини яратишда АКШ, Канада ва Европанинг бир нечта давлатлари фаолият олиб боришган. Ушбу давлатлар томонидангеографик ахборотлар тизими сохасида куплаб ютуклар кулга киритилган. ГАТ технологияси хозирги кунда деярли барча сохаларда кенг кулланилаётган ахборот технологияларидан бири. Уни университет ва илмий-тадкикот институтларида урганишади. ГАТ ёки ГИС технология инсон хаётининг барча сохаларига таъсир курсатадиган бутун бир индустрия хисобланади. Бирок шу билан бирга технологиянинг бу турига аник бир таъриф бериш мушкул. Бу оддийгина тизимли билимлар туплами эмас, балки бизни ураб турган дунёга узига хос караш хисобланади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-333-338

ГАТ - бизни ураб турган оламдаги объектларни хариталаш, сунгра унга тегишли булган куплаб параметрлар асосида ушбу объектларни тахлил этиш, уларни намойиш этиш вазифасини бажаради. Биз ГАТ ёрдамида куплаб шахсий ва глобал муаммоларни ечиш имконига хам эга буламиз.

Маълумотлар тизими нима? Маълумотлар тизими ракамли форматга айлантирилган маълумотлар базасидир. Улар маълум бир координаталар тизимига богланган ва географик белгиларига кура бирлаштирилган маълум бир катламлар куринишида намоён булади. Биз бундай маълумотлар асосида содир булаётган вокеа-ходисаларни назорат килишимиз, ер шарининг хохлаган бир нуктасини излаб топишимиз ёки хохлаган бир объект харакатини кузатиш имкониятига эга буламиз. ГАТ технология хозирги кунда барча сохаларда кенг кулланилаётган ва куплаб муаммоларни ечиш имконини бераётган технология хисобланади.

ГАТнинг асосий функциялари:

- Махсус ва умумгеографик маълумотларни тахлил этиш;

- Геохудудий моделлаштириш;

- Геомаълумотларни туплаш ва моделлаштириш учун тайёрлаш;

- Ишлаб чикилган ва тайёр холатга келган маълумотларни фойдаланувчи кура оладиган шаклда акс эттириш.

ГАТнинг бошка тизимлардан устунлиги

- Турли улчамдаги хариталар яратиш;

- Куп катламли хариталарнинг маълум бир катламидаги объектларни фаоллаштиришимиз ёки аксинча;

- Хариталарни уч улчамли куринишда акс эттиришимиз мумкин;

- Ракамли хариталарни мониторда акс эттиришимиз ёки уни чоп эттиришимиз мумкин;

- Харитадаги объектлар майдонини, узунлигини улчаш, яъни хисоблаш ёки объект хакида чексиз маълумотларни киритиш имкониятига эга буламиз.

ХУЛОСА

Хрзирги кунда ГАТ ер кадастри, кучмас мулкни руйхатга олиш, нефт ва газ, телекоммуникация, экология, археология, транспорт, урмон хужалиги, тижорат, савдо ва хизмат курсатиш сохаси, туризм, демография ва мехнат ресурсларини тадкик этиш, геология, геодезия, картография каби сохаларда кенг кулланилмокда.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-333-338

REFERENCES

1. GIS for Archaeology. 2009. ESRI.COM

2. Wheatley, D.W. and Gillings, M. 2002. Spatial technology and archaeology: a guide to thearchaeological applications of GIS. London: Taylor & Francis.

3. Хроленко А. Т. Современные информационные технологии для гуманитария: практ. рук. / А. Т. Хроленко, А. В. Денисов. - М.: Флинта: Наука, 2010.

4. Хуррамов, A. Ж., Махкамова, М. У., Юсупов, А. И., Форсайт - инновацион фаолиятни кенгайтириш омили сифатида. Academic Research in Educational Sciences, 2021. Vol. 2, pp: 694-701.

5. Хуррамов, A. Ж., Ражабов, О. Т., Ядгарова, Н. Н., Умумий урта таълим мактабларида математика фанини укитишда таълим технологияси инновацион моделининг урни. Academic Research in Educational Sciences, 2021. Vol. 2, pp: 59-67.

6. Жураева, Н. В., Султанов, Р. О., Абдуллаева, С. А., Рахимжонова, В. А. (2020). Systematization of word combinations in the uzbek language. Наука и Мир, 2(6), 65-68.

7. Sultanov R. O., Yusupov M. R. (2020). Ta'limda matematika fanini o'qitishdagi muammolar va ularning yechimida axborot kommunikatsiya texnologiyalarining ahamiyati. O'zMU xabarlari, 2(1/2/1), 144-147.

8. Султанов, Р. О. (2020). Idea блокли шифрлаш алгоритмини такомиллаштириш методлари. Academic Research in Educational Sciences, 1(3), 397-404.

9. Kamolov, E. R., Raximov, S. M., Sultanov, R. O., Maxmudov, M.A., (2021). Innovative method of developing creative thinking of students. Экономика и социум, 1(80).

10. Sultanov, R., Xalmetova, M.(2021). Ikki g'ildirakli transport robotlari harakatini dasturlash. Academic Research in Educational Sciences, 2(2), 108-114.

11. Xalmetova, M. X., Sobirova, S. R., Sultanov, R. O., (2021). ROBOTOTEXNIKA SOHASINI MAKTABLARDA JORIY QILISH SAMARADORLIGI. Scientific progress, 1(5), 14-17.

12. www.history.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.