CC BY
0
1.3. (12.00.03) ЧАСТНОПРАВОВЫЕ (ЦИВИЛИСТИЧЕСКИЕ) НАУКИ 5.1.3. ИЛМХОИ ХУСУСЙ-ХУЦУЦЙ (СИВИЛИСТЙ) 5.1.3. PRIVATE-LEGAL (CIVILISTIC) SCIENCES
УДК 343
DOI 10.24412/3005-8023-2024-2-26-31
ТАНЗИМИХУК,УЦИИ Бобохонов Фаридун Аламшоевич, н.и.у., дотсент, МАСЪАЛАХРИПСИХОЛОГЙ мудири кафедраи психологияи Донишкадаи омузгории ДАР ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН Тоцикистон дар ноуияи Рашт (Рашт, Тоцикистон)
ПРАВОВОЕ Бобохонов Фаридун Аламшоевич, канд. юрид. наук,
РЕГУЛИРОВАНИЕ доцент, зав. кафедрой психологии Педагогического
ВОПРОСОВ ПСИХОЛОГИИ В института Таджикистана в Раштском районе
РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН (Рашт, Таджикистан)
LEGAL REGULATION Bobokhonov Faridun Alamshoevich, candidate of OF PSYCHOLOGICAL legal sciences, associate professor, the head of the ISSUES IN THE REPUBLIC OF department of psychology at the Pedagogical Institute TAJIKISTAN of Tajikistan in the Rasht region (Rasht, Tajikistan) e-mail: farodil_ff@mail.ru
Масъалаи танзими ууцуции масъалауои психологи дар Цумуурии Тоцикистон мавриди таулилу барраси царор дода шудааст. Як цатор проблемами соуаи психология, ки ба ууцуц робитаи зич доранд, муайян ва зарурати танзими ууцуции онуо таъкид шудааст. Хулоса шудааст, ки дар Цумуурии Тоцикистон вобаста ба масъалаи ташаккули психология дастовардуо зиёданд, аммо дар самти танзими ууцуции соуаи мазкур ягон санади меъёрии ууцуци ба назар намерасад. Цабули цонуни алоуида дар ин самт, тауия ва тасдици консепсия ва барномауои давлати циуати рушди соуаи психология дар кишвар амри зарури маусуб меёбад. Таъкид гардидааст, ки саломатии равони аз саломатии цисмонии инсон фарци калон дорад. Бинобар ин, беутар аст, ки дар баробари саломатии цисмони дар цонунгузории кишвар чун санадуои байналмилали саломатии равони низ муцаррар карда шавад.
Калидвожах;о: танзими ууцуци, масоили психология, саломатии равони, дахлнопазирии равони, санадуои байналмилали, азоби равони, ташаккули психологи
Проанализировано и обсуждено правовое регулирование психологических проблем в Республике Таджикистан. Выделен ряд проблем в области психологии, тесно связанных с правом, и подчёркнута необходимость их правового регулирования. Сделан вывод, что в Республике Таджикистан имеется множество достижений, связанных с формированием психологии, но отсутствуют нормативно-правовые документы, относящиеся к правовому регулированию данной сферы. Представляется необходимым принятие отдельного закона в этой сфере, разработка и утверждение концепции и государственных программ развития психологии. Подчеркивается, что психическое здоровье сильно отличается от физического. Поэтому понятия, связанные с психическим здоровьем, целесообразнее закрепить в законодательстве страны, а также в международных документах наряду с физическим здоровьем.
Ключевые слова: правовое регулирование, вопросы психологии, психическое здоровье, психическая неприкосновенность, международные документы, психические страдания, психологическое развитие
The article analyzes and discusses the legal regulation of psychological problems in the
Republic of Tajikistan. A number of problems in the field of psychology that are closely related to law are highlighted, and the need for their legal regulation is emphasized. It is concluded that in the Republic of Tajikistan there are many achievements related to the formation ofpsychology, but there are no regulatory documents related to the legal regulation of this area. It seems necessary to adopt a separate law in this area, develop and approve a concept and state programs for the development of psychology. It is emphasized that mental health is very different from physical health. Therefore, it is more appropriate to consolidate concepts related to mental health in the country's legislation, as well as in international documents, along with physical health.
Key words: legal regulation, psychological issues, mental health, mental integrity, international
documents, mental suffering, psychological development
Хднуз аз даврахои ^адим масъалахои психологй аз нигохи ху^у^й мавриди танзим ^арор дода мешуданд. Масъалахои психологие, ки ба риштаи ху^у^ робитаи зич доранд инхо ху^у^ ва неъматхои гайримоддии инсон - хаёт, саломатй, дахлнопазирй, марвиди шиканча ва озмоиши мачбурии илмию тиббй ^арор нагирифтан, хаёти хусусй ва монанди инхо махсуб меёбанд. Масъалаи мазкур аз чониби олимони сохаи ху^у^ мавриди тах^и^оти васеи илмй ^арор гирифтааст. Аксари ху^у^ ва неъматхои гайримоддии зикршуда дар низомхои ху^у^ии зардуштй [3], мусулмонй, шуравй ва муосири Точикистон [6] ба риштаи тахлил кашида шудаанд.
Новобаста аз ин, баьзе аз чанбахои хусусияти психологй доштаи ху^у^ ва неъматхои гайримоддии инсон мавриди танзими ху^у^й ^арор нагирифтаанд. Масалан, ^онунгузории мадании кишвар иборахои азоби чисмонию равониро му^аррар карда, мафхуми онхоро намекушояд, ки зери ифодаи "азоби равонй" чй фахмида мешавад [2, с. 225].
Дар баьзе аз тах^и^отхои худ дар хусуси зарари маьнавй мо атрофи на^ши масъалахои психологй оид ба о^ибатхои зарари равонй изхори назар карда будем [2, с. 224], вале он масъала аз танзими ху^у^й берун мебошанд. Масалан, хусусиятхои психологии инсон (мизоч, характер, дарачаи идрок ва дивдатнокй ва гайра) дар муайян намудани зарари равонй ба инсон ва татби^и чавобгарии мувофи^ ба шахси чавобгар ахаммияти калон дорад, вале чунин масъалахо дар ^онунгузорй танзим нашудаанд ва мавриди эьтибор ^арор намегиранд.
Бояд тазаккур дод, ки танзими ху^у^ии масъалахои психологй аз санадхои байналмилалй маншаъ мегирад. Тахлили санадхои байналмилалй нишон медиханд, ки дар онхо масъалахои психологй муста^иман дарч наёфтаанд. Аммо, бавосита, дар онхо вожахои калидие ба назар мерасанд, ки ба масъалахои психологй ишора менамоянд. Масъалахои психологй дар санадхои байналмилалй бештар ба неъматхои гайримодии инсон ва ё ани^тараш хаёти маънавии инсон вобастагй доранд. Хдр як ху^у^хои фитрии инсон бинобар сабаби табиатан ба у тааллу^ доштанашон хусусияти психологй дошта, ичроиш ва татби^и онхо халли якчанд масъалахои психологиро ифода менамояд ва баръакс, ичро нашудан ва татби^ нагардидани чунин ху^у^хои фитрй боиси ба вучуд омадани дигар о^ибатхо ва мушкилоти психологй мегардад. Масалан, дар натичаи вайрон кардани шаъну шарафи инсон у ба о^ибатхои психикй (азсаргузаронии эмотсионалй ва дигар хиссиёту эмотсияхои манфй) гирифтор мешавад. Чунин холат, боз о^ибатхои дигарро ба вучуд меоварад, ки инро «о^ибатхои зарари психологй» гуфтан мумкин аст. Аз чумла, шахс дар натичаи зарари маънавй (поймол шудани шаъну шараф) ба мушкилоти мардумгурезй, нобоварй ба худ, мунтазам дар холати пасти равонй ^арор гирифтан, рухафтодагй, ноумедй ба оянда ва гайрахо гирифтор мешавад, ки ин хама боз метавонанд дар навбати дигар, уро ба худкушй водор намояд ва ё ба беморихои психологй (невроз, депресия, вайроншавии шахсият ва гайра) дучор кунанд. Аз гуфтахои боло хулосабарорй
кардан мумкин аст, ки поймол шудани як неъмати фитрии инсон ба у чи кадар мушкилоти психологиро ба вучуд меоварад.
Хануз аз давраи бунёд ва фаъолияташ Созмони Миллали Муттахид хукуку озодихои инсон ва шахрвандро дар маркази фаъолияти худ карор дода, яке аз самтхои асосии фаъолияти худ шуморидааст. Пеш аз хама дар Оинномаи худ афзалияти масъалаи танзими арзишмандии хукуку озодихои инсон, аз чумла хукук ба неъматхои гайримоддиро инъикос намуда, эътирофи хукуку озодихои инсонро ба яке аз принсипхои умумиэътирофшудаи байналмилалй табдил додааст. Пас аз ин, дар арсаи байналмилалй санадхои меъёрии хукукии байналмилалй ва минтакавии бешуморе кабул карда шуданд, ки масъалаи хифзи неъматхои гайримоддии инсонро низ фаро мегиранд. Дар ин хусус У.А. Азиззода кайд мекунад, ки роххо ва тарзу усулхои хифзи хукуки инсон аз зарари маънавй дар санадхои меъёрии хукукй мустахкам гардидаанд. Хукуку озодихои гайримоддии инсон ва хифзи онхо аз зарари маънавй мавзуи танзимии на танхо конунгузории миллй, балки санадхои байналмилалй низ мебошанд [1, с. 94].
Дар хукуки байналмилалй мавкеи махсусро принсипхои умумиэътирофшуда ташкил медиханд, ки чанде аз онхо ишора ба масъалахои психологй менамоянд. Аз чумла, принсипи ба таври осоишта хал кардани бахсхои байналхалкй; принсипи дахолат накардан ба корхои дохилии дигар давлат; принсипи бовичдонона ичро кардани ухдадорихои байналхалкй; принсипи эхтироми хукук ва озодии асосии инсон.
Як катор санадхои байналхалкиро номбар кардан мумкин аст, ки дар онхо ба масъалахои психологй ишора шудаанд. Аз чумла:
- Эъломияи умумии хукуки башар;
- Паймони байналхалкй доир ба хукуккои фитрй ва сиёсй;
- Паймони байналхалкй доир ба хукуки иктисодй, ичтимой ва фархангй;
- Эъломия оид ба нест кардани зулм (тачовуз) нисбати занон;
- Эъломия оид ба рафъи тамоми шаклхои табъизи нажодй;
- Эъломия оид ба химояи хамаи шахсон аз шиканча, ё муомила ва чазои берахмона, гайриинсонй, ё тахкиркунандаи шаъну шараф;
- Эъломия дар бораи хифзи тамоми шахсон аз бедаракшавии мачбурй;
- Конвенсияи ИДМ дар бораи хукуки инсон ва озодихои асосй;
- Конвенсияи зидди шиканча ва дигар намудхои муносибат ва чазои берахмона, гайриинсонй, ё тахкиркунандаи шаъну шараф;
- Конвенсия оид ба хукуки кудак;
- Конвенсия нисбати гуломдорй;
- Конвенсия дар бораи бархам додани тамоми шаклхои табъиз нисбати занон;
- Конвенсия оид ба хукуки маъюбон;
- Конвенсия дар бораи розигии ба никох даромадан, синну соли никохй ва кайди акдхои никох;
- Ковенсияи байналмилалй дар бораи бархам додани тамоми шаклхои табъизи нажодй;
- Конвенсия оид ба мубориза бо фуруши одамон ва истифодаи фохишагарй аз тарафи шахсони сеюм ва гайра.
Дар санадхои меъёрии хукукии байналмилалии номбурда чунин вожахои калидй мукаррар шудаанд, ки ишора ба масъалахои психологй менамоянд: кадру кимат, вичдон, эчоди дунё, озодии сухан ва аккида, фориг аз тарсу эхтиёч, орзуи одамон, муносибатхои дустона, вазъи зиндагии бехтар, баробарй, акл, азият, муомила, чазои сахт, гайриинсонй, хаёти шахсй, оилавй ва гайра.
Бояд тазаккур дод, ки баъзе аз санадхои байналмилалиро кайд кардан мумкин аст, ки онхо дакикан масъалахои психологиро мукаррар кардаанд. Аз чумла, Хартияи Иттиходи
Аврупо оид ба худудхои бунёдй дар моддаи 3 чунин пешбинй кардааст: «Хдр шахс дорои худуд ба тамомияти чисмонй ва рухии худ мебошад». Инчунин, Конвенсия оид ба аудуди маъюбон, ки дар доираи СММ дабул шудааст, ёдовар шудан мумкин аст. Моддаи 17-и ин Конвенсия худуди хар як маъюбро барои эхтиром кардани тамомияти чисмонй ва рухии у дар баробари дигарон эълон мекунад.
Аз меъёрхои байналхалдй бармеояд, ки дар онхо масъалахои психологй зери як мафхуми умумй «тамомияти равонй» мударрар шудаанд. Ин мафхум васеъ буда, дигар чанбахои равонии инсон, аз чумла дахлнопазирии равониро низ ифода мекунад. Аммо, мафхуми мазкур на танхо барои донунгузорй, балки илми равоншиносй ва худудшиносии ватанй нав ба назар мерасад. Агар дар чумхурй санадхои дахлдор дар самти саломатии равонй ва ё дигар чанбахои психологй дабул карда мешуд, он гох чунин мафхумхо дар онхо шарх дода мешуданд ва бисёре аз бахсхои худудй низ халли худро меёфтанд. Масалан, ба саволи он, ки «Оё худуд ба саломатии моддаи 38-и Конститутсияи ЧТ саломатии равониро ифода мекунад ё не?» чавоб гардонидан душвор мебошад. Зеро барои ичрои меъёри моддаи мазкур дар кишвар Кодекси тандурустй дабул карда шуд, аммо дар самти саломатии равонй ягон бехбудии чиддй рух надод. Кодекси мазкур танхо масъалаи саломатии беморони рухй (холатхои равонпизишкй)-ро мударрар кардааст, вале дар он, ба масъалахои саломатии равонй аз руи холатхои равондармонй таваччух нашудааст. Ба ин монанд як датор саволхо чавоби худро мехоханд: аз чумла, оё хифзи саломатие, ки дар боби 16-и КЧ, ЧТ - «чиноятхо ба мудобили хаёт ва саломатй» мударрар шудаанд, саломатии равониро дар назар дорад ё не? Агар ха, пас чаро дар ягон меъёри он хифзи саломатии равонии инсон аз ягон намуди зараррасонй мударрар нашудааст? Аз чумла, дар диспозитсияи моддахои 110-116 ягон холати харобшавии саломатии равонй мударрар нашудааст. Баръакс, иборахои «дарди чисмонй», «узви бадан» ва гайра истифода шудааст. Хрл он ки бояд дар баробари саломатии чисмонй хифзи саломатии рухй низ мударрар мегардид.
Солимии рухй [7] хамчун неъмати шахсии гайримолумулкй, ки нисбат ба он муносибатхои худудй ба вучуд меоянд, фахмида мешавад. Саломатии рухиро бояд хамчун холати рухии бадан, ки бо мачмуи сифатхо ва добилиятхои шахсй хос буда, ба инсон барои мутобид шудан ба мухити ичтимой имкон медихад, фахмидан лозим аст [4]. Муаллиф ба таври конститутсионй мукаммал гардонидани ухдадории давлатро оид ба гамхорй дар бораи солимии чисмонй ва равонии хар як шахрванд ва пешбурди сиёсати мадсаднок оид ба хифз, мустахкам намудани солимии равонй ва рафъи амалхое, ки хавфи вайронкунии донунро дар оянда ба вучуд меоранд, асоснок кардааст. Маврид ба зикр аст, ки зарурат ва ахаммияти танзими худудии масъалаи саломатии равонй, инчунин аз он шаходат медихад, ки ухдадории давлат оид ба кафолати худуди хар як шахс ба сатхи баландтарини солимии чисмонй ва рухй дар моддаи 12 Паймони байналхалдй дар бораи худудхои идтисодй, ичтимой ва фархангй мударрар шудааст. Аз ин андешахо чунин хулоса мебарояд, ки саломатии равонй аз саломатии чисмонии инсон фарди калон дорад. Бинобар ин, бехтар аст, ки дар баробари саломатии чисмонй дар донунгузории кишвар чун санадхои байналмилалй саломатии равонй низ мударрар карда шавад.
Масъалаи дигари чолиби таваччух ин муайян кардани мафхум ва худуди дахлнопазирии равонй мебошад. Тавре маълум аст, дахлнопазирии чисмонии шахс ин худуди чудонашаванда ба хаёт ва шаъну шарафи инсон; озодй ва амнияти шахсй; манъи шиканча, муносибати берахмона, муомила, ё чазои гайриинсонй, тахдиркунандаи шаъну шараф; мамануъияти бе розигии у, ба шахс гузарондани тачрибахои тиббй, ё илмй; манъи гайридонунй дастгир кардан, ё ба хабс гирифтан; худуд ба чуброни зарар дар холатхои вайрон кардани худуду озодихо фахмида мешавад, ки дар меъёрхои санадхои асосии байналмилалй ва конститутсияхои давлатхо ифода ёфтааст. Пас, дахлнопазирии равонй
чиро ифода мекунад? Баъзе муаллифон ба мафхуми «дахлнопазирии равонй»-ро истифода бурда, онро хамчун ичрои озодонаи амалхо мувофики шуур ва иродаи худ муайян мекунанд. Мазмуни хукук ба дахлнопазирии рух,й хукуки озодона анчом додани амалхоро мувофики шуур ва иродаи худ, инчунин талаби риояи кардани хукукхояшро аз дигар субъектхо дар бар мегирад. Дахлнопазирии равонии шахс кобилияти озодона кабул кардани карор, фикр кардан, мувофики шуур ва иродаи худ амал кардан, мутобик шудан ба чомеа, риояи меъёрхо ва коидахои чорй бо назардошти хусусиятхои шахсй ва дарки мухити зист махсуб меёбад [5]. Мавриди озмоишхои психологй карор додани шахс, барои муайян кардани саломатии равонии у (дарачаи девонагй) шахси солимро мачбуран ба табобати равонй фаро гирифтан, бе ризоияти шахс санчиши у бо тестхои гуногуни психологй, берун аз кобилиятнокии шахс талабот гузоштан ба у, дидаю дониста зери фишори психологй карор додани шахс, дидаю дониста иваз намудани раванди фикронии шахс бе ризоияти у, тухмати девонагй задан ба шахс, нарасонидани ёрии равонй ба шахс аз чониби равондармон ва монанди инхоро номбар кардан мумкин аст, ки дахлнопазирии равонй ва тамомияти равонии шахсро ифода мекунанд ва ба хифзи махсуси хукуккй ниёз доранд. Бинобар ин, дахлнопазирии равонй низ бояд дар конунгузорй мукаррар карда шавад. Боя хеч кас хукук надошта бошад, ки бе ризоияти шахси дигар дар бораи хислатхои шахсй, мизоч ва кобилияту шуурнокии у маълумот пахн намояд. Дар баробари ин, «сирри психологй» мафхуме хаст, ки бояд дар чахорчубаи конунгузорй худуди он муайян ва зери хифзи хукукй карор дода шавад.
Зимни тахкики масъалаи мазкур метавон хулоса кард, ки дар танзими масъалахои психологй накши санадхои байналмилалй калон мебошад. Онхо чанбахои чудогонаи хаёти равонии инсонро ба воситаи хукукхои фитрии инсон мукаррар менамоянд. Яъне, новобаста аз санадхои хукукии зиёд дар арсаи байналмилалй ба танзими хаёти равонии инсон ва хифзи он таваччухи махдуд зохир гардидааст. Эхтимол аз ин чост, ки дар кишвархои алохида низ нисбат ба танзими хукукии масъалахои психологй таваччухи камтар зохир мегардад. Аз чумла, дар Чумхурии Белорус конун дар бораи психология ва фаъолияти психологй кабул карда шудааст. Дар Федератсияи Россия бошад, ду маротиба лоихаи конун омода карда мешавад, вале то кунун мавриди амал карор нагирифтааст. Новобаста аз ин, дар Федератсияи Россия соли 2016 дар бораи ташаккули хизмати психологй дар низоми маориф барои давраи то соли 2025 консепсия кабул карда шудааст. Дар Ч,умхурии Точикистон бошад, албатта, вобаста ба масъалаи ташаккули психология дастовардхо зиёданд, аммо дар самти танзими хукукии сохаи мазкур ягон санади меъёрии хукукй ба назар намерасад. Кабули конуни алохида дар ин самт, тахия ва тасдики консепсия ва барномахои давлатй чихати рушди сохаи психология дар кишвар амри зарурй махсуб меёбад.
Хамин тавр, бо назардошти тахлили масъалахои боло чунин хулосахоро пешниход менамоем:
1. Консепсияи дарозмудати хавасмандгардонии гайримоддй дар фаъолияти ташкилоту муассисахои чумхурй тахия ва тасдик карда шуда, дар асоси он роху усулхои хавасмандгардонии гайримоддй дар ташкилоту муассисахои чумхурй ба таври чоннок рохандозй карда шавад.
2. Дар хар як ташкилоту муассисаи чумхурй вохиди кории «психологи муассиса» ташкил карда шавад. Корманди мазкур метавонад, дар фарохамоварии фазои мусоиди корй, иттифокии коллектив, хангоми кабул ба кор ва ё таъин шудан ба вазифаи муайян, мувофикати хусусиятхои психологии уро ба вазифаи мазкур муайян мекунад, ба кормандоне, ки мушкилоти психологй доранд машварати психологй мерасонад, дар холатхои бухронй ва даврахои вазнини муассиса рухияи кормандонро нигох медорад ва гайра.
3. Дар шахру нохия ва махалхо, хамзамон аксари корхонаю муассисахое, ки бунгохи
тиббй доранд, дар баробари он машваратхонаи психологй ташкил карда шаванд.
4. ^онуни ЧТ «Дар бораи равоншиносй ва фаъолияти равоншиносон дар Чумхурии
Тоцикистон» тах,ия ва дабул карда шавад.
5. Стратегияи дарозмуддати ташаккули сох,аи равоншиносй дар Чумхурии Тоцикистон
тах,ия ва дабул карда шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азиззода, У.А., Бобохонов, Ф.А. Асосуои ууцуции миллй ва байналмилалии уифзи ууцуци инсон аз зарари маънавй [Матн] / У.А. Азиззода, Ф.А. Бобохонов // Мацаллаи илмй-назариявии «Ахбори ДДХрСТ». - 2021. - № 3 (88). - С. 93-100. - С.94.
2. Азиззода, У.А., Бобохонов, Ф.А. Тарзуои уифзи ууцуци инсон аз зарари маънавй [Матн] / У.А. Азиззода, Ф.А. Бобохонов // Паёми Донишгоуи миллии Тоцикистон /Бахши илмуои ицтимой-ицтисодй ва цамъиятй. - 2021. - № 2. - С. 222-229. с. 225.
3. Азиззода, У.А., Бобохонов, Ф.А. Хифзи ууцуци инсон аз зарари маънавй дар низоми ууцуци зардуштй [Матн] / У.А. Азиззода, Ф.А. Бобохонов // Давлатшиносй ва ууцуци инсон. - 2021. - № 1. - С. 21-37.
4. Васильева, Т.В. Психологическое здоровье личности сегодня [Текст] / Т.В. Васильева // Психологическое здоровье субъектов педагогического процесса: сборник материалов Всероссийской научно-практической конференции. - Орехово-Зуево: МГОГИ, 2009. - С. 3-5.
5. Гражданское право. Часть первая: учебник [Текст] / отв. Ред. Мозолин В.П., Масляев А.И. - Москва: Юристъ, 2003. - 719 с.
6. Зокирзода, З.Х., Бобохонов, Ф.А. Хифзи ууцуци инсон аз зарари маънавй дар муносибатуои ууцуци циноятй [Матн] / З.Х. Зокирзода, Ф.А. Бобохонов // Паёми Донишгоуи миллии Тоцикистон / Бахши илмуои ицтимой-ицтисодй ва цамъиятй. -2021. - № 4. - С. 220-228.
7. Шувалов, А.В. Психологическое здоровье человека [Текст] / А.В. Шувалов // Вестник ПСТГУ. - 2009. - Вып. 4 (15). - С. 87-101.
REFERENCES:
1. Azizzoda, U.A., Bobohonov, F.A. National and International Legal Bases of Protection of Human Rights from Moral Harm [Text] / U.A. Azizzoda, F.A. Bobokhonov // Scientific-theoretical magazine "News of DDHBST". - 2021. - No. 3 (88). - PP. 93-100.
2. Azizzoda, U.A., Bobohonov, F.A. Ways to Protect Human Rights from Moral Harm [Text] / U.A. Azizzoda, F.A. Bobohonov // Message of the National University of Tajikistan / Department of Social, Economic and Social Sciences. - 2021. - No. 2. - PP. 222-229.
3. Azizzoda, U.A., Bobohonov, F.A. Protection of Human Rights from Moral Harm in the Zoroastrian Legal System [Text] / U.A. Azizzoda, F.A. Bobohonov // State studies and human rights. - 2021. - No. 1. - PP. 21-37.
4. Vasilyeva, T.V. Psychological Health Personality Today [Text] / T.V. Vasil'eva // Psychological Health of Subjects of Pedagogical Process. Collection of materials of the Russian scientific-practical conference. - Orekhovo-Zuevo: MGOGI, 2009. - PP. 3-5.
5. Civil Law. First part: textbook [Text] / Ed. Mozolin V.P., Maslyaev A.I. - M. : Jurist, 2003. - 719pp.
6. Zakirzoda, Z.H., Bobohonov, F.A. Protection of Human Rights from Moral Harm in Criminal Relations [Text] / Z.Kh. Zakirzoda, F.A. Bobohonov // Message of the National University of Tajikistan /Department of Social, Economic and Social Sciences. - 2021. - No. 4. - PP. 220-228.
7. Shuvalov, A.V. Psychological Health of a Person [Text] / A.V. Shuvalov // Bulletin of PSTGU. - 2009. - Edition 4 (15). - PP. 87-101.
