Научная статья на тему 'Таълимнинг узвиилик ва узлуксизлигини таъминлаш омиллари'

Таълимнинг узвиилик ва узлуксизлигини таъминлаш омиллари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
300
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модель / таълимда узвийлик / мавзулараро / билимлараро ва фанлараро боғланиш / ўқитиш технологияси / илмийлик тамойили / таълим-тарбия / илмий дунёқараш / модель / неразрывное образование / межтемная / межобразовательная и межпредметная взаимосвязь / технология обучения / принцип научности / вопситание и образование / научное мировозрение

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Турсунов Қаҳор Шоназарович, Исмоилов Даврон Маҳмадалиевич

Мақолада таълимнинг узвийлиги, хусусан физика таълими узвийлигини таъминлашнинг зарур муаммолари устида тўхталиб, келажак авлодни тарбиялаш ва ўқитиш сифатини ошириш, ўқув-тарбия жараёнини ташкил қилишдаги камчиликларни бартараф қилиш ва таълим-тарбиянинг узвийлик ҳамда узлуксизлигини таъминловчи умумий модель ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФАКТОРЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ НЕРАЗРЫВНОСТИ И непрерывности образования

В статье рассмотрены важные проблемы обеспечения неразрывного образования, в частности, разработана общая модель обеспечивающая неразрывное и непрерывное обучение и воспитание на примере обучения физике, направленная на повышение качества обучения и воспитания будушего поколения.

Текст научной работы на тему «Таълимнинг узвиилик ва узлуксизлигини таъминлаш омиллари»

Турсунов К,ахрр Шоназарович, Карши мух,андислик-иктисодиёт институти «Физика» кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди, доцент; Исмоилов Даврон Мах,мадалиевич, Карши мух,андислик-иктисодиёт институти «Физика» кафедраси ассистенти

ТАЪЛИМНИНГ УЗВИИЛИК ВА УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ОМИЛЛАРИ

УДК: 373.047

УРСУНОВ К,.Ш., ИСМОИЛОВ Д.М. ТАЪЛИМНИНГ УЗВИЙЛИК ВА УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ОМИЛЛАРИ

Маколада таълимнинг узвийлиги, хусусан физика таълими узвийлигини таъминлашнинг зарур муаммолари устида тухталиб, келажак авлодни тарбиялаш ва укитиш сифатини ошириш, укув-тарбия жараёнини ташкил килишдаги камчиликларни бартараф килиш ва таълим-тарбиянинг узвийлик х,амда узлуксизлигини таъминловчи умумий модель ишлаб чикилган.

Таянч сузлар ва тушунчалар: модель, таълимда узвийлик, мавзулараро, билимлараро ва фанлар-аро боFланиш, укитиш технологияси, илмийлик тамойили, таълим-тарбия, илмий дунёкараш.

ТУРСУНОВ К.Ш., ИСМОИЛОВ Д.М. ФАКТОРЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ НЕРАЗРЫВНОСТИ И НЕПРЕРЫВНОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ

В статье рассмотрены важные проблемы обеспечения неразрывного образования, в частности, разработана общая модель обеспечивающая неразрывное и непрерывное обучение и воспитание на примере обучения физике, направленная на повышение качества обучения и воспитания буду-шего поколения.

Ключевые слова и понятия: модель, неразрывное образование, межтемная, межобразовательная и межпредметная взаимосвязь, технология обучения, принцип научности, вопситание и образование, научное мировозрение.

TURSUNOV K.SH., ISMOILOV D.M. THE FACTORS ENSURE THE CONTINUITY EDUCATION

in the article the problems of education's continuity providing, on the teaching of physics are shown in detail. The is developed the special model for uninterrupted education in particular fields, provided proposals for perfection and increasing quality of new generation education, solving the problems faced in the sphere.

Keywords: model, continuity in education, inter-subject, relationship between subjects and knowledge, technology of teaching, scientific aspect, education, scientific outlook

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 11(84)

1-расм. Таълим-тарбия жараёнида узвийлик модели1.

Кириш. Таълимнинг мазмунини янгилаш, илмийлик даражасини ошириш, укитишнинг узлуксизлигини таъминлаш методларини тако-миллаштириш, укувчилар билимининг сифатига булган талабларнинг ошиб бориши укитувчидан уз билимини узлуксиз равишда тулдириб ва янги-лаб боришни, малака ва методик махоратни юксалтиришни талаб килади.

Педагогик жамоа фаолиятини самарали ташкил этишда стратегик, концептуал, истикболли Fоя-ларни таълим тизими хаётига киритиш учун ижо-дий мухит яратиш бош мезон хисобланади.

Мацсад. Педагогик жамоа фаолиятини бой илFор тажрибалардан унумли фойдаланиш, янги-ликларни излаш, яратиш, жорий этишни, барча йуналишлар буйича мазкур ишларни олиб боришни такозо этади2. Айникса, педагогик кадр-лар билан ишлаш, устоз-шогирд тизимини шакл-

1 Турсунов К,.Ш. Табиий-илмий фанларни укитишда моделлаштириш (Монография). - T.: «DAVR PRESS», 2018. -185-б.

2 Ишмухаммедов Р., Абдукодиров А., Пардаев А. Таъ-лимда инновацион технологиялар. - Т.: «Истеъдод», 2008. -180-б.

лантириш, республикамиз ва хорижий мамлакат-лар илFор педагогик тажрибаларини урганиш, тарFибот килиш, жорий этиш, укитувчиларнинг педагогик мах,орат мактабини ташкил этиш, ОТМ профессор-укитувчилари билан х,амкорлик ва ижодкорлик ишларини жонлантириш яхши нати-жалар бермокда.

Мацоланинг илмий янгилиги (мо^ияти) келажак авлодни тарбиялаш ва ук,итиш сифатини ошириш, укув-тарбия жараёнини ташкил килишдаги камчиликларни бартараф этиш, амалда укитиш назариясининг мактаб фаолияти билан боFланишини мустах,камлаш, ёшларнинг етук кадрлар булиб етишишида х^ар томонлама тако-миллаштирилган тизимни ташкил этишдан иборат булади.

Умумлаштирувчи илмий тахлил методлардан фойдаланиб, таълимнинг узвийлик ва узлуксизлигини таъминлаш омилларини таъминловчи узаро бир-бирига боFланган умумий моделни 1-расмдаги куринишда тасвирлаймиз.

Бу моделдан куринадики, фан асосларини ургатишда укитувчининг урни бекиёсдир. Дарс-ликдаги асосий тушунчаларни шакллантиришда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 11(84)

юксак педагогик махорат керак булади. Шундай экан, кизикишларни шакллантиришда усмир ёшдаги болаларнинг психологик хусусиятларини хисобга олиш зарур булади. Чунки, бу ёшдаги-ларнинг диккати маълум даражада баркарор булади. Усмирнинг диккати предметни билишга к,изик,иши билан аникланади1. Шунинг учун барча маштулотларга усмирнинг дик,к,атини жалб к,илиш ва диккатининг баркарор булиши учун махсус чоралар куриш керак. Бундай юксак ва машак-катли вазифа фан укитувчилари зиммасидадир.

Таълимда узвийлик масаласи хар доим энг дол-зарб муаммо сифатида урганиб келинган. Зеро, XXI асрга келиб, таълимга куйилган талаб ва маз-муннинг узига хос хусусиятларини эътиборга олиб уларни куйидагича таркиблаштириш мумкин:

а) таълим босцичлари уртасидаги узвийлик. Бунда муайян таълим мазмунини аввалгиси билан узвий ботланган холда кейинги таълим турларида давом эттириш таъминланади;

б) уцув фанларидаги узвийлик. Бу купинча фанлараро ботланиш дейилади. Узвийлик муам-мосини тула хал этиш учун нафакат таълим бос-к,ичлари ва фанлараро узвийлик, шунингдек, таълим мазмунини баён килишда укитиш техноло-гиясидаги узвийликни хам таъминлаш мухим-дир.

Физика таълими узвийлигини таъминлашнинг зарур булган муаммоларидан бири мавзулараро, билимлараро ва фанлараро алока масаласидир. Мавжуд дастурларда бундай алоканинг етарли даражада хисобга олинмаганлиги ва дарсликларда шундай алокани таъминлашга оид укув топши-рик,ларининг етарли эмаслиги бу мухим тамойилни амалга оширишни анча кийинлаштирмокда2. Айник,са, умумий урта ва олий таълим тизимлари физика таълимоти уртасидаги узвийликнинг йук,-лиги, купинча мавзуларнинг хар иккала боск,ичида айнан такрорланиб келиши, яъни узлуксизлик тутри ташкил этилмаганлиги таълим сифатига сал-бий таъсир курсатади.

Масалан, 6-синф физика дарслигида3 жисмлар-нинг механик харакати, жисмларнинг босиб утган йули, вак,ти, тезлик, тезланиш, масса, зичлик, хажм жисмларнинг эркин тушиши, модда тузилиши,

1 Теория и методика обучения физике в школе: Общие вопросы. / С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Н.Е.Важеевская и др. - М., «Академия», 2000. -С. 239.

2 Теория и методика обучения физике в школе: Частные вопросы. / С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Т.И.Носова.-М., «Академия», 2000. -С. 368.

3 Turdiyev N.SH. Fizika. 6 sinf. - Т.: «Сно'1роп», 2009.

модданинг агрегат холати, тебранма харакат, жисмларнинг узаро таъсири, куч, зарядларнинг узаро таъсири, электр токининг таъсири каби мав-зулар хакида маълумотлар берилишига кара-масдан, кейинги боск,ичда укув материалларининг узвийлигига эътибор бермасдан такрорланиши, биринчидан, вактнинг ортикча сарфланишига олиб келса, иккинчидан урганилаётган материал-лар таркибида укувчи хеч кандай янгиликни курмагач, уни урганишга булган кизикишининг сусайишига сабаб булади.

Физика таълимида мавзулараро, билимлараро ва фанлараро боманишларнинг баъзи бирларини мисол тарикасида келтириб утамиз (1-жадвал).

Натижалар ва амалий татбицлар. Фанлараро, билимлараро ва мавзулараро ботланиш асосида берилган билимлар кетма-кетлиги бир бутун яхлит илмий тушунчаларни узида акс эттиради. Шунингдек, физика ва кимё фанининг узвий ботлик,лигини гальваник элементлар, аккумуляторларни тайёр-лаш ва улардан фойдаланиш мисолида тушунча-лар кетма-кетлигини таркиб топтириш мумкин. Маълумки, рух пластинкаси сульфат кислота эрит-масига туширилганда, рух билан эритма орасида узаро таъсир юз бериши натижасида рух атом-лари эритма таркибига утади. Бу жараёнда рух пластинкага иккита электронни колдириб, мусбат ионга айланади. Пластинканинг узида эркин элек-тронлар купайиб манфий, эритма эса мусбат зарядланиб колади. Бу эса гальваник элемент билан ботланган берк тизимда физик жараёнлар, яъни электр токи билан боFлик жараёнлар юз беришидан далолат беради.

Физика фани билан биологиянинг узвий бомик, эканлигини фотосинтез жараёнида яккол куриш мумкин. Фотосинтез ходисаси улчамлари 1 мкм га як,ин булган усимлик хужайраларида юз беради-ган жараён хисобланади. Шуни таъкидлаш жоизки, фотосинтез ходисаси билан бир вактда хужай-раларнинг нафас олишида куплаб парчаланиш ва синтез реакциялари юз бериб, улар бир-биридан нишонли атомлар ёрдамида ажратиб олинади. Хужайра аъзосида мавжуд булган кислород ва карбонни ажратиб олиш учун усимлик нафас олишида карбонат ангидрид таркибидаги кислород ва карбонлар нишонга олинади.

Фотосинтез ходисаси натижасида карбон сув-лари бир вактнинг узида аминокислоталарни хам хосил килиши мумкин. Ef, карбон сувлари ва оксил моддаларнинг фотосинтез натижасида хосил булиши ёруFлик таркибидаги нурлар спект-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 11(84)

1-жадвал. Ук,ув фанлари уртасидаги узвийлик1.

Мавзулараро Билимлараро Фанлараро

Кинематиканинг асосий тушунчалари Моддий нукта, харакат траекторияси, кучиш Математикадаги «Энг содда шакллар: нукта, туFри чизик ва текислик. Кесма ва нур» мавзулари

Вектор катталиклар устида амаллар Вектор катталиклар: йул, тезлик, тезланиш, куч Математикадаги «Векторлар устида амаллар» мавзулари

Моддаларнинг агрегат холатлари Моддаларнинг каттик, суюк ва газсимон холатлари Кимё фанида «Моддаларнинг агрегат холатлари»

Моддаларнинг молекуляр тузилиши Молекулалар ва уларнинг улчамлари Кимёдаги «Моддаларнинг тузилиши» мавзулари

Газларда, суюкликларда ва каттик жисмларда диффузия ходисаси Молекулалар тартибсиз ва тухтовсиз харакати. Броун харакати Кимёдаги «Атом-молекуляр таълимот. Атом ва молекулалар реаллиги» мавзулари

Жисмларнинг оFирлиги ОFирлик кучи, жисмнинг инертлиги Кимёдаги «Граваметрик (тортма тахлил)» мавзулари

Хавонинг оFирлиги. Атмосфера босими Босим. Хавонинг нисбий ва абсолют намлиги Кимёдаги «Кислород» мавзуси

Температура Харорат ва унинг улчови. Кимёвий реакциялар тезлиги, яъни босимнинг температурага боFлик1лиги Кимёдаги «Кимёвий кинетика» мавзуси

Электролитик диссоциация Моддаларнинг эритмаларда ёки суюкланма электр токи таъсирида ионларга парчаланиши Кимёдаги «Электролитик диссоциацияланиш» мавзуси

Электролиз. Электролиз вактида ажратилган модда микдори. Фарадейнинг 1-конуни Катод ва анодда оддий моддалар (металл ёки газ) ажратиб олиш Кимёдаги «Эквивалентлик конуни. Фарадей конуни» мавзуси

Жисмларнинг айланма текис харакати Марказдан кочма тезланиш. Марказдан интилма тезланиш Геометриядаги «Айлана ва доира» мавзуси

Каттик ва аморф жисмлар Молекуляр, атом, ион, металл тузилиши Кимёдаги «Моддаларнинг кристалл панжалари» мавзуси

Механик иш. Кия текисликнинг фойдали иш коэффициенти Механик иш катталигини хисоблаш Геометриядаги «Бурчак. Бурчакларни таккослаш ва улчаш» мавзуси

рига боFлик1лиги аник,ланган. Бундан куринадики, физика курсидаги радиоактивлик ва нишонли атомлар ёрдамида усимлик физиологиясида буладиган жараёнларни урганиш мумкин булади.

Физика ва математика фанининг узвий боFлик эканлигини айрим физик катталиклар ва улар микдорини аниклашда хамда физик конунларнинг математик ифодалари оркали бирор-бир маса-ланинг ечимини топишда яккол куриш мумкин. Физик катталикларга узунлик, юза, хажм, масса, харорат, йул, вактни келтирадиган булсак, аввал пухта урганилиб, уларга аниклик киритилади. Физик катталикларни улчаш, улчов бирликларига аниклик киритиш математик амалларни бажариш оркали амалга оширилади. Айрим физикавий конунларни ёдда саклаб колиш кийин кечиши мумкин. Бундай пайтда физикавий жараён ва конунларнинг математик ифодасига эътиборни

кучайтириш конунларни тушунтириб беришда маълум енгилликлар яратиб беради.

Олий укув юртлари учун физика курсида электр ва магнит майдонлар учун Максвелл тенгламалар тизими катор математик формулалардан ташкил топган. Уларда нафакат дифференциал ва интеграл амаллар, балки дивергенция ва ротор каби амаллар хам бажарилиши зарур. Бу эса икки фан-нинг накадар фанлараро, билимлараро ва мав-зулараро боFланиш алокадор эканлигидан дарак беради. Бу икки фаннинг узвий боFликда узлаш-тирилиши тафаккурни ривожлантиради, турли маълумотларни тахлил килишда ва якуний хуло-салар чикаришда мухим омил булиб хизмат килади. Демак, фанлараро, билимлараро ва мав-зулараро боFланиш талабаларда фикрлаш кобилиятини шакллантиради, муаммоларга ижо-дий ёндашишга ёрдам беради.

1 Турсунов К.Ш. Табиий-илмий фанларни укитишда моделлаштириш (Монография). - T.: «DAVR PRESS», 2018. -185-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 11(84)

Укyвчилapнинг илмий дyнëкapaшлapини maicn-лaнтиpишгa кapaтилгaн тoпшиpиклap хaм тaълим тизими узвийлигини тaъминлoвчи oмиллapдaн Xиcoблaнaди. Macaлaн, мoлeкyляp кинeтик вa элeктpoн нaзapиялapнинг бaъзи мacaлaлapини ypгaниш yкyвчилapнинг фикpлaшлapини pивoж-лaнтиpиш хaмдa yлapдa физикaвий мacaлaлapни мycтaкил eчa oлиш мaлaкaлapини х^ил килиш нyктaи нaзapидaн жyдa мухим. Бунинг учун Укув мaтepиaли тapкибигa мyaммoли вaзиятлapни юзaгa кeлтиpyвчи тoпшиpик вa вaзифaлap киpи-тилиши мaкcaдгa мyвoфикдиp. Taнлaнгaн мyaммo шyндaй 6Улиши кepaкки, бyндa Укувчи Узи учун янги бул^н мacaлaни yзидaги билимлap зaxиpacи acocидa eчa oлcин. Macaлaн, тoк кучи, кyчлaниш тyшyнчaлapини вa yлapни yлчaш ycyллapи ypra-нил^^н cy^, тoк кучининг кyчлaнишгa к^^й бoFлaнгaнлигини билимлapapo вa мaвзyлapapo бoFлaниш acocидa унинг гpaфигини мaнтикaн

тaхлил килиш кyникмacи шaкллaнaди. Укувчи бу тyшyнчaлapни вa мeтaлл yткaзгичлapдaги элeктp тoки мexaнизмини билишгa acocлaниб гипoтeзaни тaъpифлaйди, бyндa y уз билимлapидaн гипoтe-зaни acocлaш учун фoйдaлaниши кepaк бyлaди.

Xyлосa вa тaклифлap. Зaмoн тaлaблapи aco-cидa тaълим-тapбия oлгaн Укyвчилap мaънaви-ятли, илмий дyнëкapaши кeнг, ижoдий фикpлaй oлиш кoбилияти, ижтимoий хaëтдaги жapaëнлapгa уз мyнocaбaтини билдиpибгинa кoлмaй, yлapни тaхлил килa oлиш xycycиятлapи шaкллaнгaн булиши лoзим.

Юкopидa кeлтиpилгaн фикpлapдaн ^либ чикиб шyндaй xyлoca килиш мумкинки, aник вa тaбиий-илмий фaнлapнинг фaнлapapo, билимлap-apo вa мaвзyлapapo бoFлaнгaнлигидaн aмaлдa фoйдaлaнa билиш кeлaжaкдa caмapaли нaтижa-лapгa эpишишгa xизмaт килиши мумкин экaн.

Адaбиётлap pyйxaти:

1. Ишмyxaммeдoв Р., Aбдyкoдиpoв А., Пapдaeв А. Taълимдa иннoвaциoн тexнoлo-гиялap. - T.: «Иcтeъдoд», 2GG8. -18G-6.

2. Teopия и мeтoдикa oбyчeния физикe в шкoлe: Oбщиe вoпpocы. I C.Е.Кaмeнeцкий, Н.C.Пypышeвa, Н.Е.Вaжeeвcкaя и дp. - M.: «Aкaдeмия», 2GGG. -C. 239.

3. Teopия и мeтoдикa oбyчeния физикe в шкoлe: Чacтныe вoпpocы. I C.Е.Кaмeнeцкий, Н.C.Пypышeвa, T.И.Нocoвa. - M.: «Aкaдeмия», 2GGG. -C. 368.

4. Turdiyev N.SH. Fizika. 6 sinf. - T.: «Сно'1роп», 2GG9.

5. Typcyнoв К.Ш. Taбиий-илмий фaнлapни Укитишдa мoдeллaштиpиш (Moнoгpaфия). - T.: «Davr press», 2G18.

ЗАMОHАВИЙ TАЪЛИM I СОВРЕMЕHHОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2G19, 11(84)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.