Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАСИ ЗАМОНАВИЙЛИК КОНТЕКСТДА'

ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАСИ ЗАМОНАВИЙЛИК КОНТЕКСТДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

114
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАСИ ЗАМОНАВИЙЛИК КОНТЕКСТДА»

ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАСИ ЗАМОНАВИИЛИК КОНТЕКСТДА

Гулче^ра Гуламжановна Гаффарова

Чирчик давлат педагогика институти рофессори еи! сЬеИга_3 @шай. ги

София Кундузалиева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти магистранти

ХХ1-аср ХХ-асрдан ижтимоий-иктисодий, илмий, сиёсий ва бошка глобал муаммоларни мерос килиб олди. Замонавий дунё глобаллашув жараёнлари, сиёсий, иктисодий, ижтимоий ва маданий сохаларнинг мураккаб узаро богликлиги билан камраб олинган. Бу жараёнларнинг барчаси инсониятнинг маданий, ахлокий асосларига таъсир килади.

Якин-якингача хайрат уйготиб, илм-фан тараккиётига ишончни мустахкамлаб келган илм-фан ютукдари хозир Ер юзи ахолисининг бир кисми уртасида фанга, айникса, тириклар билимига нисбатан эхтиёткорона муносабатни уйготмокда. Радио, телевидение, оммавий ахборот воситалари ва айникса, Интернет туфайли шаклланган ахборот маконидан хар кандай шахс фойдаланиши мумкин.

Замонавий илм-фан мураккаб объектларни урганади, уларнинг билимлари бошка фалсафий ва услубий ёндашувлар, илмий билишнинг олдингиларидан фарк киладиган усуллари ва воситалари билан боглик. Олдинги концептуал аппаратни инкор этмасдан ва айни пайтда унинг чекланган имкониятларини таъкидлаган холда, замонавий фан мураккаб тизимларни урганишга янги концептуал ёндашувларни ишлаб чикди.

Замонавий инсон мураккаб муносабатлар ва узаро богликликлар, ижобий ва салбий фикрлар билан тез узгарувчан дунёда яшайди. У тахлил килишга, карор кабул килишга ва ушбу кийин шароитларга мослашишга тайёр булиши керак. Замонавийлик бутун таълим тизимини ислох килиш муаммосини куймокда. Шу нуктаи назари назардан ислох килинган таълим тизими янгича ёндашувлар, дунёга янгича карашлар бериши керак.

Маълумки, таълимнинг классик модели алохида фанлар доирасида урганиладиган объектларни урганишга интизомий ёндашувга, яъни алохида фанларнинг услублари ва методологияларига асосланади. Аммо бугунги кунда

April 21-22

377

мураккаб ташкил этилган объектларни урганишни энди интизомий ёндашув асосида ташкил килиш мумкин эмас. Билишнинг адекват методи фанларароликни хам назарда тутади, бу эса бир фаннинг методларидан бошкасини урганишда фойдаланиш имконини беради. Бунга биокимё, геофизика, физик кимё, экология ва бошкалар каби фанларни мисол килиб келтириш мумкин.

Шу билан бирга, куплаб ходисаларнинг характерли хусусиятларини акс эттирувчи математика ва хисоб-китоблар асосида урганилаётган объектнинг модели курилганда синергик ёндашув хам кулланилади. Тез узгариб бораётган шароитлар, замонавий дунё жараёнларининг узаро богликдиги таълим тизими масаласини кун тартибига куймокда. Таълим олган одам нотинч, узгарувчан дунёда яшашга ва яратишга тайёр булиши керак. Шубхасиз, замонавий таълим тизимининг фалсафий, услубий, концептуал асослари классик таълим тизимидан фарк килиши керак. Янги ёндашув ва тамойиллар асосида укитиладиган таълим тизими зарур.

Фаннинг ривожланиши, унинг категорик аппарати когнитив арсеналга олдинги даврга хос булмаган янги тушунчаларни киритади. Бир маъноли, башорат килинадиган натижа урнига, фан эхтимоллик ифодасидан фойдаланади. Детерминистик ёндашув билан хар кандай вакт оралигида прогноз килиш мумкин.

Замонавий фаннинг урганиш объекти чизикли булмаган объектлар булиб, уларни урганиш детерминизм, редуксионизм, келажакни башорат килиш ва бошкаларнинг чекловларини курсатди. Синергетика чизикли булмаган жараёнларни урганиш усули сифатида маълум шароитларда детерминистик, эхтимоллик ёндашуви билан бир каторда, факат чекланган вакт оралигида прогноз килиш мумкин. Узок муддатли прогноз нафакат дастлабки шартлар, балки тизим холатини узгартириши мумкин булган кичик чизикли булмаган тебранишлар билан хам белгиланади. Тасодифий таъсирлар билан прогноз килиш мумкин эмас.

Синергетика тартибни тартибсизликдан келиб чикадиган коидаларни тушунишга харакат килади. Мандельброт ва бошкалар тартибсизлик ва тартиб уртасидаги чегарада хаотик эмас, тартибсиз тузилмалар тугилишини аникладилар, "илгари уйлангандек, лекин юкори даражадаги уз-узини ташкил этишнинг уз-узидан пайдо булиши содир булади. Бундан ташкари, ушбу уз-узини ташкил этишнинг тузилиши Евклид / Нютон схемалари буйича тузилган эмас, балки узига хос янги

April 21-22

378

ташкилотдир. Бу статик эмас, балки усиш ва харакат ичида. Ушбу янги тузилма маълум жойларда узини намоён килади ..." [6]. Хаоснинг узига хос хусусияти унинг топологиясидадир. Уни тавсифлаш учун Б.Мандельброт томонидан таклиф килинган фрактал туплам тушунчаси кулланилади [2, 39]. Фракталлик бизга таниш булган дунёнинг фазо-вакт тасвирига тугри келмайди. Бу ерда Евклид улчамидан фаркли уларок, каср улчамидан фойдаланилади. Евклид коидаларига асосланган дунё тасвири замонавий мураккаб дунёга мос келмайди, бугунги кунда бошка ёндашувлар кулланилмокда.

Атрофимиздаги булутлар, дарёлар, тоглар ва бошкаларни аллакачон мавжуд усуллар билан урганиш хар доим хам мумкин эмас. Уларни улчаш учун фрактал улчовлар кулланилади. Узига ухшашлик принципига асосланиб, фрактал улчамларда денгиз ва дарёлар киргоклари, булутлар ва дарахтларнинг контурлари ва бошкалар каби табиат ходисаларини бошкача куриб чикиш мумкин. Замонавий тадкикотчилар бозорлар одамлар, нархлар ва вактнинг узаро таъсири натижасида яратилган чизикли булмаган тизимлар сифатида фрактал тузилмаларнинг мавжудлигини излаш учун идеал жой деб хисоблашади.

Инсоният энг мураккаб биологик, физик, социологик ва бошка жараёнлар жадал урганила бошланган йигирманчи асрнинг иккинчи ярмида мураккаблик муаммосига дуч келди. Маълум булдики, тизимлар уларни ташкил этувчи элементларнинг узаро таъсири натижасида урганиш объектига айланади, яъни куп факторли объектлар, уларни урганиш учун янги когнитив воситалар керак. Бундай холда, "бутун - кисмларнинг йигиндиси" тамойилидан фойдаланиш мумкин эмас. Тизим элементлардан иборат булиб, уларнинг хар бири тизимнинг умумий холатига таъсир килади, тизимдаги элементларнинг узаро таъсири натижасида тизимнинг алохида элементида мавжуд булмаган хусусият хосил булади. Фрактал ёндашувда кисм ва бутун уртасидаги муносабатнинг янги тасаввури шаклланди, бунда кисмни урганиш оркали бутунни изохлаш мумкин.

Классик таълим тизими бихевиоризм тамойилларига асосланади, унга кура мотивациянинг сабаби ташки таъсирдир. Инсон деганда ташки мухит таъсирига (рагбатлантиришга) восита, огзаки ва хиссий реакциялар мажмуи тушунилади. Бихевиоризмнинг умумий методологик асоси позитивизм фалсафасининг тамойиллари булиб, унга кура фан факат тугридан-тугри кузатилганларни тавсифлаши ва тахлил килиши керак эди [4, 80]. Вахоланки, замонавий когнитив

April 21-22

379

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-590-595

p

ort

ёндашув инсоннинг асосий мотивацион фаолияти асаб тизимининг имманент хусусияти булиб, ташки мухит билан узаро таъсир килиш ва узгарувчан шароитларга мослашиш жараёни учун асос булишидан келиб чикади.

У.Матурана ва Ф.Варенанинг автопоеэзис концепциясида "бизда факат биз яратган дунё бор, факат биз бошка одамлар билан биргаликда яратадиган дунёмиз бор", деб таъкидланган булса, улар шахснинг когнитив кобилиятларини ривожлантиришнинг ахамияти "хар бир фаолият билиш, барча билиш эса фаолиятдир" деган тезисларида алохида таъкидланган. Субъектив ва объектив шарт-шароитларнинг синергик бирлиги шахснинг субъектив узини узи ташкил этишида амалга оширилади. Кенг ахборот маконида харакат килиш учун субъект ижодий фикрлашга эга булиши керак, бу унга ноаникликнинг энг мураккаб, зиддиятли шароитларида карор кабул килиш имконини беради.

Таълим жараёнида олинган билимлар хакикатга мос келиши керак. Шу боис, "таълим тизимимизни чукур ислох килишни такозо этувчи тафаккурни ислох килиш зарурлиги хакидаги гоя долзарб булиб, мураккаб фикрлаш инсоният учун тобора мухим ахамият касб этмокда" [3, 28]. Мураккаб фикрлаш, ижодий фикрлаш деб аталадиган нарса дивергент ва конвергент фикрлашнинг алмашинишини уз ичига олади. (Дивергент фикрлаш бир хил объект хакида куплаб тенг даражада тугри гояларни илгари суришга тайёрликни уз ичига олади. Конвергент фикрлаш куп шароитларда муаммонинг ягона тугри ечимини топишни уз ичига олади).

Замонавий таълим тизими шахснинг узини узи ташкил этиши ва узини узи англашига каратилган. Тез узгарувчан дунёда хаётга тайёргарликнинг асоси аклдан фойдаланиш кобилиятидир.

И.Кант таъкидлаганидек, "маърифат инсониятнинг уз айби билан етуклик холатидан чикиб кетишидир. Балогатга етмаслик - бу уз аклини бошка бировнинг курсатмасисиз ишлата олмасликдир. Уз айби билан балогатга етмаслик аклсизликдан эмас, балки бошка бировнинг курсатмасисиз ундан фойдаланишга катъийлик ва жасорат этишмаслигидан келиб чикади. Sapere aube! — уз аклингдан фойдаланиш учун жасоратга эга бул" [1, б. 27]. Дархакикат, билимга асосланган уз-узини ташкил этиш, ахлок онг салохиятини фаоллаштиради, шахснинг яширин кобилиятларини очиб беради. Жуда зиддиятли шароитларда карор кабул килишда ифодаланган шахсий позиция танловнинг тугрилигига ишончни мустахкамлайди.

Субъектив уз-узини ташкил этиш концепцияси

шахснинг когнитив имкониятларини кенгайтиради. Тартиб ва

April 21-22

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-590-595

p

ort

тартибсизлик, аникдик ва ноаниклик мавжуд булган мураккаб, узаро боглик;, узаро таъсир килувчи объектларни билиш шахснинг купрок хажмли когнитив имкониятларига асосланиши керак. Шу билан бирга объектни яхлит холда курсатиш (тулик акс эттириш) учун мантик тамойиллари ва конунлари билан бир каторда индукция ва дедукция коидалари, билиш усуллари ва воситалари кулланилади. Аклий конструкцияларга бахслашиш, мунозара, очик ва конструктив мулокот санъати киради, бунда янги маънолар тугилади, янги горизонтал билимлар очилади.

Таълим жараёнининг фалсафий ва услубий асосини мураккаб тизимларни урганувчи синергетик методология ташкил этади. Тафаккур турининг узгариши - бу дунёга фалсафий карашнинг узгариши, дунёни урганишнинг категорик-концептуал, мафкуравий асосларининг узгариши. Шахснинг узини узи ташкил этиш ва узини узи англаш жараёнлари турли кадриятларни тушунишда катта оптималликка эришади. Шу боис республикада спортнинг барча турларини ривожлантиришга, ёшларга ахлокий-эстетик тарбия беришга катта ахамият берилмокда. Х,ар бир фаолият шахснинг когнитив имкониятларини фаоллаштиради, дунёга карашни кенгайтиради, дунёни идрок этишни бойитади. Масалан, эстетик тарбия ва ривожланиш инсонга урганилаётган объектни когнитив туликликда идрок этиш, урганилаётган объектнинг яхлит киёфасини куриш имконини беради. Фан тарихи шуни курсатадики, эстетик мезон шахснинг шаклланишида мухим рол уйнайди. Фикрлаш жараёнининг якуний боскичида «эстетик идрокдан келиб чикадиган карорлар жуда мухим рол уйнайди - албатта, мантикий изчил хулосалар ва маълум фактларни хисобга олган холда" [5, 341].

Хулоса килиб айтадиган булсак, инсоннинг илмий ва амалий, мослашувчан фаолияти когнитив аппаратни билим генератори сифатида таълим томонидан такдим этилган янги имкониятлар билан бойитади. Фан гоялар, назариялар, концептуал ёндашувларни шакллантиради, таълим тизими билимларни яратади. Фаннинг, унинг таълим тизимига нисбатан фалсафий, услубий, концептуал ёндашувларининг етарлилиги фан ва таълим интеграциясининг таркибий кисмларидан биридир.

REFERENCES

1. Кант И. (1966). Соч. в 6 т. - М.

2. Лесков Л.В. (2005). Футуро-синергетика. - М.

3. Морен Э. (2005). Метод. Природа. Природы. - М.

April 21-22

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-590-595

p

ort

4. Новейший философский словарь. - Минск, 1999.

5. Пенроуз Р. (2002). Новый ум короля. О компьютерах, мышлении и законах физики. - М.

6. Шаботкин В.Д. Фрактальная геометрия в приложении к фрактальной физике [Электронный ресурс] URL: http: //webcenter.ru/~shabet/frakgeom.html

7. Gaffarova, G.G. (2019), Problems self-organization: philosophical analysis // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.l. -№5, - C. 185-190.

8. Gaffarova, G.G. (2019). Structural transformations as a faktor new development opportunities. Scientific Bulletin of Namangan State University, T.1, №10, pp.261-

9. G. Makhmudova, G. G'affarova, G. Jalalova (2020). O'zbekistonda islohatlar jarayonini tahlil etish va amalga oshirishning konseptual-falsafiy metodologiyasi. 176 b.

10. G.G. Gaffarova, (2020). Strategy of activity and systematical approach. nternational Journal of Psyshosial Rehabilition. London, United Kingdom, 24, Issue5, May. - 6645-6651

267.

April 21-22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.