Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ЎРГАНИШДА ВИPТУAЛ ТEХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ЎРГАНИШДА ВИPТУAЛ ТEХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Ахборот-коммуникация технологиялари / виртуал таълим / виртуал таълим муҳити / виртуал технологиялар.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тожибоева Дурдона Тахиржановна

Зaмонaвий тaълим жapaёнидa ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш жaдaл pивожлaнaётгaн дaвpидaмиз. Ушбу технологиялap мacофa вa вaқтдaн қaтъий нaзap мулоқот қилувчилap ўpтacидa муваффaқиятли ўзapо ҳaмкоpлик учун шapт-шapоитлap яpaтиб, тeзкоp мaълумот aлмaшинувигa қулaй имконият яpaтмоқдa. Компьютерда ўргатувчи дастурий воситалар орқали вазиятни чуқурроқ англашга, асосий эътиборини ўрганилаётган материалнинг муҳим жиҳатларига қаратишга ёрдам беради, билим ва малакаларни ривожлантириш, олинган билимларни амалда қўллаш воситаси сифатида намоён бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ЎРГАНИШДА ВИPТУAЛ ТEХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

UDK: 373.091.5:614.8 ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ^АЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИНИ УРГАНИШДА ВИРТУАЛ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ А^АМИЯТИ Тожибоева Дурдона Тахиржановна

Узбекистан Республикаси ФВВ, Фукаро мух,офазаси институти https://doi.org/10.5281/zenodo.10993291

Аннотация. Зaмонaвий тaълим жapaёнидa ахборот-коммуникация

технологияларидан фойдаланиш жaдaл pивожлaнaётгaн дaвpидaмиз. Ушбу технологиялар масофа ва вацтдан цатъий назар мулоцот цилувчилар уртасида муваффациятли узаро уамкорлик учун шарт-шароитлар яратиб, тезкор маълумот алмашинувига цулай имконият яратмоцда. Компьютерда ургатувчи дастурий воситалар орцали вазиятни чуцурроц англашга, асосий эътиборини урганилаётган материалнинг мууим жщатларига царатишга ёрдам беради, билим ва малакаларни ривожлантириш, олинган билимларни амалда цуллаш воситаси сифатида намоён булади.

Калит сузлар: Ахборот-коммуникация технологиялари, виртуал таълим, виртуал таълим мууити, виртуал технологиялар.

Аннотация. Мы живем в период, когда в современном образовательном процессе быстро развивается использование информационных и коммуникационных технологий. Эти технологии создают условия для успешного взаимодействия между коммуникаторами независимо от расстояния и времени, предоставляя благоприятную возможность для быстрого обмена информацией. С помощью программных средств, обучаемых на компьютере, это помогает получить более глубокое понимание ситуации, сосредоточить свое основное внимание на важных аспектах изучаемого материала, развитие знаний и умений проявляется как средство применения полученных знаний на практике.

Ключевые слова: Информационные и коммуникационные технологии, виртуальное образование, виртуальная образовательная среда, виртуальные технологии.

Abstract. We live in a period when the use of information and communication technologies is rapidly developing in the modern educational process. These technologies create the conditions for successful interaction between communicators regardless of distance and time, providing an enabling opportunity for the rapid exchange of information. With the help of software tools taught on a computer, this helps to gain a deeper understanding of the situation, focus on important aspects of the material being studied, the development of knowledge and skills manifests itself as a means of applying the acquired knowledge in practice.

Keywords: Information and communication technologies, virtual education, virtual educational environment, virtual technologies.

Бугунги кунда таълимнинг асосий максадларидан бири замонавий таълим тизимида юкори сифатли технологияларни жорий этиб, таълим самарадорлигини ошириш ва таълим тизимини такомиллаштириш, таълим жараёнига ахборот ва коммуникация технологияларини кенг куламда жорий этишдан иборат. Шахснинг мукаммал шаклланиши учун таълим ва тарбия узвий богликликда олиб борилиши керак. Дунёвий билимларни шахс томонидан мукаммал узлаштирилиши учун бугунги кунда компьютер ва ахборот технологияларининг урни салмокли булиб, бугунги кунда инсонни шу технологияларсиз тасаввур килиш анча мушкул. Шахснинг индивидуал хусусиятларини инобатга олган х,олда

таълим, тарбия жараёнига ёндашиш анъанавий педагогика сохасида жуда яхши урганилган ва уз самарасига эгадир.

Таълим жараёнига замонавий ахборот-коммуникация технологиялари (АКТ) воситаларини купрок жорий этилишини талаб килади. Укувчилар таълим жараёнида виртуал технологиялари ёрдамида матн билан ишлашни, тасвирий объектларни ва маълумотлар базасини яратишни, электрон жадваллардан фойдаланишни урганади. Дарсларда виртуал технологияларининг кулланилиши укувчиларни укишга булган мотивациясини, кизикувчанлигини, таълим самарадорлигини оширади.

Илмий изланишлар шундан далолат берадики, мазкур муаммо юзасидан халкаро микёсда эътироф этилган катор илмий марказлар ва олий таълим муассасалари тадкикот ишлари олиб бормокдалар. Жумладан Бедрул Хан томонидан таклиф этилган электрон таълим концепциясида саккизта: педагогик, технологик, педагогик интерфейс дизайни, бахолаш, бошкариш, ресурсларни куллаб-кувватлаш, этик асослар, асбоб ускуналар жихати мавжуд. [2].

Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, технологиялар шу кадар тез ривожланиб, бушликни тулдириб бормокдаки, хатто энг илгор укитувчилар хам бу технологиялардан самарали фойдаланишга улгурмай колмокда.

Оддий фойдаланувчи учун пайдо булган бу технологиялар дархол таълимда уз урнини топади. Бу деярли барча технологияларга, хатто виртуал технологиялар каби футуристикларга хам тегишлидир. Google компанияси бир неча йилдан бери таълимда виртуал технологиядан фойдаланиш буйича тадкикотлар олиб бормокда, натижада узига хос Google Expeditions иловаси яратилиб, у синфхонадан чикмасдан жуда куп жойларга ташриф буюриш имконини беради. Бу улар томонидан ишлаб чикилган дастур хисобланиб, уз ичига виртуал саёхат килиш учун 200дан ортик саёхат манзилини камраб олиб, уз урнида у ерларга индивидуал ёки гурух билан саёхат килиш имконини беради, бу эса укув машгулоти учун янада кулай хисобланади. Бундай виртуал ташриф таъсири хар кандай укитувчининг хикоя, фотосурат ёки тарихий ёдгорликни курсатишининг урнини бемалол боса олади, сабаби укувчи маълум бир жойга ташрифи оркали уларни виртуал саёхатда реал тасаввур килиши мумкун. Ушбу дастур куплаб хорижий мамлакат таълим муассасаларида фаол равишда кулланилиб, география, тарих, маданият, санъат ва бутун дунёвий билимларини бутунлай бошка даражага олиб чикади. Шуни таъкидлаш керакки, хозирги замон ракамли авлоди онлайн режимда ишлашлари учун анча кулай булганлиги сабабли бу аллакачон «табиий мухит» булиб улгурди, улар технология ичида яшамокдалар [2].

Х,озирги замон ракамли авлодининг асосий хусусиятлари орасида АКТ компетенциялари юкори даражада кайд этилади, шунингдек укувчига хаёти ва урганишда технологиядан фойдаланишда юкори мотивация беради, тезкор фикрлаш ва бир вактнинг узида куп топширикларни бажариш кобилиятини шакллантириш имконини беради, бу эса виртуал технологияни янада кизикарли, тушунарли ва самарали булишини таъминлайди.

Х,озирги вактда виртуал технология мавзусида жуда оз маълумот мавжуд булиб, шу билан бирга бу мавзуда жуда кам педагогик тадкикотлар олиб борилган. Агар Я.Ю.Ленс берган таърифни асос килиб олсак, у виртуал технология деганда, «бир ёки бир нечта фойдаланувчи муайян курилма ёрдамида харакатланиши ёки узаро таъсир килиши мумкин булган компьютер мухити, компьютердан ажратилган хаёлий дунёга тушиб колиши тушунилади, шунда хавфсизлик таълимида виртуал технологиянинг куйидаги таърифи юзага келиши мумкин: урганилаётган фавкулодда вазиятда тугри харакат килишни

курсатадиган компьютер дастури томонидан яратилган виртуал маконда укувчи содир булган фавкулодда вазиятда иштирок этишга имкон беради. Я.Ю.Ленс шунингдек, виртуал технологиянинг икки мухим фазилатларини хам белгилаб беради: ахборотни турли каналлар оркали узатиш (нафакат кургазмали, балки сезги ва эшитиш органлари оркали) хамда инсонларнинг узаро интерфаол муносабат имкониятлари назарда тутилади. Бу икки хусусият, шунингдек, вазиятни урганиш жараёни учун тегишли булган, узаро таъсир ва барча сезги органларини (жисмоний харакатларга таяниш усули) жалб этишга асосланган яхлит усуллар, шунингдек, укитиш жараёнига канчалик куп сезги органлари жалб этилса, шунчалик узлаштириш самарадорлиги юкори булади, деган фикрни тасдикловчи, Гарднернинг интеллект туплами назариясининг узлаштиришда урни катта булади [3].

Кембридж университети блоги 2018 йили виртуал технологияни кенг куламда кулланилаётгани хакида маълумот берди. Нашриёт блогида келтирилган мисоллар, аклга сигмас маълумотлардир. Узининг видео блогида Л.Бордкош бир мавзу буйича мисол келтиради. Бир томондан, «Таомлар» мавзуси буйича лексикани урганиш ва топширикларни анъанавий форматда бажариш, бошка томондан эса виртуал кузойнакни такиш ва кутилмаганда виртуал ошхонага тушиб колиш, реал меню билан танишиш ва таомни буюриш бошкача хиссиёт улашади [4].

Таълим муассасасида хаёт фаолияти хавфсизлигини урганишда виртуал технологиялар узига хос уринга эга. Укувчи имконсиз булган вазиятни хис этиши мумкин. Бир томондан фавкулодда вазият тугрисида матнни укиш ёки хатто вазият тугрисида видеолавхаларни томоша килиш, бошка томондан эса содир булган фавкулодда вазият ичига тушиб колиш, атрофни куриб, вазиятни хис килиш, атрофидаги инсонларнинг эмоцияларини сезиб, инсонларнинг узини тутишини реал вазиятда куриш кабилар инсон сезги органларининг тадбирга жонли ташриф буюргани каби мияси ва онги «виртуал шунгиш» имконини беради [5].

Бу технология яна нима бериши мумкин? АКТ сохаси буйича эксперт Пол Драйвер, икки мухим йуналишни ажратиб курсатади: ролли уйинлар ва виртуал саёхат. Ролли уйинлар Х,аёт фаолияти хавфсизлигини укитишда, айникса коммуникатив ёндашувда кенг кулланилиб, укувчиларга узларида муайян фавкулодда вазиятни синаб куриш хамда табиий шароитда материални урганиш ва узлаштириш имконини беради. Ролли уйинларни «классик жанр» деб аташ мумкин, зеро уларнинг мохияти ва шакллари хакида гарб ва махаллий тадкикотчи олимлар уз ишларида жуда куп ёзишган. Виртуал технологиялар ёрдамидаги ролли уйинлар яхлит жараённи янги даражага олиб чикиши мумкин, аникроги симуляция куринишидаги ролли уйинлар контекстдаги реаллик билан боглик булган холда янада самарали булади. Масалан, зилзила содир булган вазиятга тушиб колиш хамда ушбу вазиятда маълум бир харакатларни тугри бажариш ёки вазиятни кузатиш, хавфли худуддан хавфсиз худудга утиш ёки худудни тарк этиш учун уз терминалини топиш укувчига узгача завк багишлаши аник. Бу жараёнда укувчилар саёхат давомида вахимага тушиб колишда, содир булган вазиятни урганишда, кандай харакатларни бажаришда кийинчиликка дуч келиши аник. Бу эса виртуал технология ёрдамида тажрибадан утганда, реал хаётда кийинчиликка дуч келмайди. Ёки, дейлик, тоифаланган объектда пайдо булиб колиш, объектда кандай фавкулодда вазият содир булганини куриш, кандай тугри харакатларни бажариш кераклигини, узини химоя килишни укувчиларга ургатиши бор хакикат. Бу каби узига хос тажриба инсонга нафакат вазиятни узлаштиришда компетенли булиш, балки узига булган ишончни ошириш имконини беради.

1-расм. Виртуал маъруза структураси.

Пол Драйвер таъкидлаган иккинчи йуналиш, биз юкорида таъкидлаган Google Expeditions иловаси х,исобланади. Бу технологиянинг арзонлиги, унинг киммат виртуал кузойнаклар сотиб олиш шарт эмаслиги унинг афзаллигидир, чунки Google компанияси Google's cardboard headsets (картон кузойнаклар) деб номланувчи тупламни таклиф этади. Шу тарика, ушбу тeхнологиядaн дарсда фойдаланиш куп хдражатни талаб килмайди хдмда машгулот жараёнида укувчи уз курилмасидан фойдаланган х,олда иштирок этиши мумкин.

Х,озирги вактда виртуал тeхнологияcи мамлакатимиз таълим тизимида у даражада ^нг таркалмаган. Виртуал тeхнологияcининг имкониятларини билган тадкикотчилар уни хавфсизлик маданиятини урганишнинг янги усули дeб аташади. Хавфсизлик таълими учун виртуал тeхнологиянинг салох,ияти жуда катта. Кeмбpидж унивepcитeти блогида виртуал контeнтни яратиш буйича боскичма-боскич курсатмалар кeлтиpилгaн ва бу жараён у даражада мураккаб эмас, факатгина 360 даражали куриш бурчагига эга кaмepa, видeолaвx,aгa ишлов бepиш учун илова ва юкорида таъкидланган Google's cardboard headsets кepaк булади холос. Укитувчига мустакил тарзда видeо яратишига хдм тугри кeлмac, якин орада мутахассислар бундай мaтepиaллapни тайёрлашни бошлаб колишар ва бу контeнт замонавий дарсликнинг бир кисмига айланиб колади. Х,озир хдм Google Expeditions иловасида яратилган контент х,аёт фаолияти хавфсизлик маданиятини ургатиш учун, гeогpaфия, биология, кимё, тарих, спорт ва бошка мавзуларнинг доирасини камраб олиш учун eтapли[4].

Ушбу технологиянинг яна кандай истикболлари мавжуд? Укитувчи бу технология уни сикиб чикариши ёки урнини эгаллашидан чучимаслиги керак. Чунки барибир укитувчининг узи укитади, тушунтиради, мотивация беради, жараённи назорат килиб боради. Виртуал технология амалиёт учун янги имкониятлар яратади. Балки куникма ва кобилиятларга виртуал ишлов бериш учун турли виртуал тренажёрлар яратилади.

С.Шевченконинг сузларига кура, компьютер «расмий фикрлашни шахсийлаштиришга имкон беради». Шу нуктаи назардан, ракамли технологиялар нафакат урганиш воситаси, балки, компьютер узининг имкониятлари билан алохида хам ажралиб туради. Чунки у расмий операцияларни узлаштириш оркали узлаштирилган билимларни конкретлаштириш учун ишлатилади. Бундай конкретлаштирилган билимлар расмий тафаккур воситаларини узлаштириш учун зарур булган барча элементларни уз ичига олади. Виртуал технологияларни таълим жараёнига интеграция килиш, укувчининг тафаккур килиш кобилиятининг ривожланишига ёрдам беради, шу билан бирга, укувчи ижодкорга айланади.

К.Биэласзйс уз тадкикотида укув жараёнида компьютердан фойдаланиш укувчиларда хам алгоритмик, хам образли фикрлашни шакллантиради ва фикрлаш кобилиятларининг ушбу таркибий кисмининг ахамияти жуда катта эканлигини таъкидлайди, чунки «инсоннинг аклий фаолияти хеч кандай холатда компьютернинг фикрлаш тизимидан нусха кучирмаслиги керак»[4].

Таълим мазмуни ёки укув материалини ракамли технологиялар ёрдамида узатишга келсак, Р. Потапованинг операцион интеллект концепциясига кура, хар кандай маълумот турт боскичдан утиб, ундан кейин шахс томонидан кабул килинади: - сенсорли восита ( эмоционал хиссиёт); - рамзий боскич (сенсорли-мантикий маълумотларнинг образли катлами); - мантикий боскич (ахборотни мантикий тушуниш); - лингвистик боскич (суз оркали маълумотни онгга жойлаштириш - олдинги боскичларда ишланган тасвир).

Мазкур технологиялар ёрдамида олиб борилган дидактик жараённинг узига хос хусусиятлари, укитувчи ва укувчи узаро муносабатларининг туртта мухим шаклларини куриб чикишни талаб килади:

- укувчи - компьютер ёки мобил курилма;

- укитувчи - компьютер ёки мобил курилма;

- укувчи- укитувчининг компьютер ёки мобил курилмаси;

- укувчи- талаба компъютерлари ёки мобил курилмалар.

Шунинг учун, ракамли технологияларни куллаш билан укитиш назариясининг асосий масалаларидан бири укув жараёнини ташкил этиш ва ушбу шаклларнинг узаро самарали таъсири масаласидир. Куп укитувчилар анъанавий таълим тизими укувчиларнинг фикрлаш кобилиятларини самарали ривожлантиришига шарт-шароит яратмаслигини, уларнинг ижодий салохиятини мустахкамлашини таъкидлайди.

Юкоридаги тахлиллардан келиб чиккан холда шуни таъкидлаш уринлики, бугунги кунда хаёт фаолияти хавфсизлиги дарсларида виртуал технологиялардан самарали фойдаланишга булган эхтиёж кучаймокда. Укув материаллардан самарали фойдаланиш технологиялари ишлаб чикилмокда. Бирок, олиб борилган илмий тадкикотлардан келиб чикиб айтиш мумкинки, хаёт фаолияти хавфсизлиги куникмаларини шакллантиришда виртуал технологиялар (аудиовизуал материаллар)нинг дидактик жихатдан тугри танланиши ва таълим жараёнига методик жихатдан тугри татбик этилиши хар кандай укитувчига ута жиддий масъулиятни юклайди. Демак, аудиовизуал материаллар

укувчиларнинг эркин мулокот килиш куникмасини ривожлантиришда самарали хизмат килиши билан бирга, уларнинг баркамол шахс сифатида шаклланиш омилларидан бири хисобланади [6].

Хулоса килиб, айтганда анъанавий укув жараёнидан фаркли уларок виртуал таълимнинг афзаллиги шундан иборатки, бунда укувчи укув жараёнида тасаввур килиш, фикр юритиш, тинглаш, ёзиб олишдан ташкари хар бир изохланаётган жараён, вокеа ва ходисалар, куз билан куриш мумкин булмаган, тасаввур килиш кийин булган ходиса ва жараёнларни виртуаллаштирилган компьютер моделида кузатиб туради. Бундан ташкари хар бир схема, график, жадвал, формула ва мураккаб сузлар мутахассислик фанлари буйича ишлаб олган билимни виртуал назорат оркали текшириш натижасида вакт тежалади. Дарсни узлаштира олмаган ёки билимини янада мустахкамлаш максадида укувчи мустакил равишда виртуал укув кулланмаларидан фойдаланиш имконияти мавжуд.

REFERENCES

1. Khan, B. H.. Enhancing education through e-learning in Bangladesh. In S. S.Andaleeb and F. Islam (Eds.), Development issues of Bangladesh - III: Humandevelopment and quality of life in Bangladesh: Dhaka, Bangladesh: University Press Limited. 2007 y

2. SH.Sharipov. "Virt^l геаШкка asoslangan 1а'1^у resu^^r". Sharx va fikr -mulohazalar.T.2010.

3. Я.Ю.Ленс На пути к виртуальной реальности (из истории зарождения представления о виртуальной реальности) // Инновационные образовательные технологии. 2014. - № 1(37). - C. 71-76.

4. L.Bordcosh Using Virtual Reality in the ESL Classroom. URL: http://www. cambridge.org (мурожаат этилган сана: 14.08.2020).

5. А.А.Пазилов. Талабаларда лингвистик компетентликни шакллантиришда виртуал технология воситасидан фойдаланиш // НДори Ниёзий номидаги Узбекистон Педагогика фанлари илмий тадкикот института «Узлуксиз таълим» илмий-услубий журнал 2021. - №1 сон. - 5459 б. (13.00.00.№9)

6. Э.Муминов. Виртуал таълим технологияси ёрдамида укитиш методикасини шакллантириш. Science and innovation, 1 (Б8), 2022.742-746. doi: 10.5281/zenodo.7393317

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.