CC BY
16Talabalarning kasbiy shakllanishida "Koping strategiyasi"ni
rivojlantirish
Jasur Shopirjonovich Ostonov j. s .ostonov@gmail. com Nazokat Shodmonovna Fayzulloyeva
OXU
Annotatsiya: Ushbu maqola inson hayoti va eng xarakterli emotsional holat, yani stress holatini oldini olishga va undan samarali yo'l bilan chiqib ketishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: koping xulq-atvor, stress, disstress, psixik zo'riqish, bosim o'tkazish qayg'u, muhtojlik, charchash
Development of "Coping strategy" in professional formation
of students
Jasur Shopirjonovich Ostonov j. s .ostonov@gmail. com Nazokat Shodmonovna Faizulloyeva
OKU
Abstract: This article focuses on human life and the most characteristic emotional state, i.e. the stress state, to prevent it and to get out of it in an effective way.
Keywords: coping behavior, stress, distress, mental strain, stress, grief, neediness, exhaustion
Ma'lumki, ijtimoiy psixologiya fanida aynan koping xulq-atvor muammosiga bag'ishlangan va uning barcha yo'nalishlarini batafsil o'rganishga mo'ljallangan ilmiy adabiyotlar yetarli bo'lmasada, bugungi kunda fan olamida va jamiyat taraqqiyotida o'smirlardagi koping xulq-atvor muammosining zarurligini ko'rsata oluvchi va uning metodologik ildizlarini asoslab bera oluvchi ilmiy tadqiqotlarni alohida qayd etish mumkin. Mazkur tadqiqot natijalarini tahlil qilar ekanmiz, ulardagi koping xulq-atvor metodologiyasiga taalluqli bo'lgan ba'zi umumiy jihatlarni ijtimoiy psixologiya fani nuqtai nazaridan tadqiq qilishimizga to'g'ri keladi.
Inson hayoti va faoliyatidagi ekstremal sharoitlar ta'siri ostida rivojlanadigan eng xarakterli emotsional holat bu stressdir. Stress o'z tabiatiga ko'ra murakkab bo'lib, u o'ziga xos tarzda namoyon bo'luvchi shaxslilik, psixofiziologik, va ijtimoiy komponentlarni o'z ichiga oladi. Shu boisdan shaxsdagi stressli holatlarni tadqiq qilish
masalasi hamisha ijtimoiy psixologiyaning eng dolzarb muammolaridan biri bo'lib kelgan.
Ye.Mironovning fikricha, ingliz tilidan tarjima qilinganda "stress" so'zi "psixik zo'riqish", "bosim o'tkazish" ma'nolarini anglatadi. Disstress so'zi esa "qayg'u", "muhtojlik", "charchash" ma'nolarida qo'llaniladi.
Ayni paytda, stress deganda inson organizmining qandaydir qo'zg'atuvchi -stressor (stressni chaqiruvchi omillar) ta'siri ostida yuqori zo'riqish holati tushuniladi. Insonlardagi stress holatining shakllanish sabablari organizmning biologik yaxlitligiga, shuningdek, shaxsdagi psixologik holatga ham tahdid soladi. Ana shu asosda ko'pgina olimlar stress holatlarini asosan guruhlarga (fiziologik va psixologik) ajratishadi. Fiziologik stressni fiziologik ta'sirlar - turli xildagi to'siqlar, shuningdek, kuchli ovozlar, kuchli yorug'lik, havoning yuqori harorati, vibratsiyalar va boshqalar keltirib chiqarsa psixologik stress esa vaziyatning favquloddaligi natij asida insonning yuzaga kelgan vaziyatga munosabati va uning murakkablikni baholashi yoki muammo oldida ojiz bo'lib qolishi bilan belgilanadi. Vazifaning kutilmaganda o'zgartirilishi, zarur tayyorgarlikning yo'qligi, vaqt tig'izligi, ishning yuqori ahamiyatga ega ekanligi, shuningdek, topshirilgan vazifa uchun shaxsiy mas'uliyat psixologik stressga olib keluvchi tipik vaziyatlar hisoblanadi. Shuningdek, psixologik stress axborot va emotsional stressorlar ta'sirida shakllanadi.
Axborot stressorlari axborot yuklamalari ortib ketgan vaziyatlarda, inson o'zi qabul qiladigan qarorlar oqibati uchun juda katta mas'uliyatli holat yuzaga kelganda u kerakli algoritmni topolmaydi, talab qilingan maromda to'g'ri qarorlar qabul qilishga ulgurmaydi. Axborotli stressga boshqaruvning texnik tizim operatorlarining ishi misol bo'la oladi. Stressga munosabatning tashqi ko'rinishdan turlicha bo'lsada, yakuniy natijaga bo'lgan munosabat jihatidan o'xshashligiga qarab ikki turga ajratiladi: tormoz reaktsiyasi - harakat faolligining sustlashuvi, yangi axborotni idrok qilib va esda saqlab qolishning qiyinligi, hattoki, oddiy harakatlarni ham bajarishga qodir bo'lmaslikda namoyon bo'ladi. Bunda asosiy emotsiyalar sifatida qo'rquv, yordamga muhtojlik, apatiya holatlari kuzatiladi.
Tashqi ko'rinishdan qarama-qarshi bo'lgan reaktsiya impulsiv reaktsiya nomini olgan. Bunday reaktsiyada tashqaridan inson yuqori darajadagi faollikni namoyon etadi, doimiy harakatda bo'ladi, shoshqaloq, ko'p gapiradi, bir vaqtning o'zida bir nechta har xil ishlarni bajarishga kirishadi, biroq ularning birortasini ham oxiriga yetkazmaydi. Fikrlash tez va ko'pincha mayda narsalarda qotib qoladi. Kayfiyati nihoyatda o'zgaruvchan bo'lib, undagi qo'zg'aluvchanlik agressiya bilan o'rin almashib turadi.
Turli odamlar uchun qiyin vaziyatda xulq-atvor tipining turli ko'rinishlari xosdir. Ba'zi insonlarda tormoz reaktsiyasi ustunlik qilsa, boshqa odamlarda impul siv reaktsiya yetakchilik qiladi. Lekin alohida ta'kidlash joizki, stress bu oddiy asabiy
zo'riqish emаs. Shundаy bo'lsаdа, ilmiy jаmoаtсhilik tomonidаn biologik stressni аsаbiy zo'riqish bilаn yoki kuсhli emotsionаl qo'zg'аluvсhаnlik bilаn bir holаt deb qаrаshning quyidаgi tendensiyаlаri hаm mаvjud:
Рsiхologiyаdа koрing хulq-аtvor tushunсhаsi ХХ аsrning ikkinсhi yаrmidа vujudgа ke^n bo'lib, ingliz tilidаn tаrjimа qilingаndа "cope, to cope" - "engа olish, bаrtаrаf qilish" degаn mа'nolаrni аnglаtаdi. Ushbu termindаn birinchi bo'lib L.Merfi 1962 yil bolаlаrdа inqiroz dаvridа muаmmoni qаndаy qilib yengishni tаdqiq qilish jаrаyonidа foydаlаngаn. Shuningdek, аmerikаlik psixolog А.Mаslou hаm ushbu termin ustidа sаmаrаli izlаnishlаr olib bo^n. Umumen olgаndа koping xulq^tvor individning hаyotiy muаmmolаrni yechishgа tаyyorgаrligi bilаn хаrаkterlаnаdi vа o'zidа m^mmo^t^i yengа olish imkoniyаtlаridаn, vositаlаridаn foydаlаnishni nаmoyon etаdi, bu esа stressli xulq^vorni bаrtаrаf etish bilаn tаvsiflаnаdi.
Zаmonаviy psiхologiyаdа koping хulq-аtvor stressli vаziyаtni bаrtаrаf etishgа yo'nаltirilgаn, ratsioml хulq-аtvor sifаtidа qаrаlаdi. U аsosаn ikki omilgа - sub'ekt vа reаl vаziyаtgа bog'liq bo'lаdi, hаmdа shахs hаyot fаoliyаtining хulq-аtvor, emotsioml vа kognitiv dаrаjаlаridа nаmoyon bo'kdi. Stressni yengishning аsosiy fukntsiyаlаri sifаtidа inson ichki vа tаshqi mukаmmаlligini tа'minlаsh vа qo'llаb-quvvаtlаsh hisoblаnаdi. Buning uchun stressli vаziyаtni vа uni sаmаrаli yengа olish usullаrini аnglаsh, shuningdek, ulаrni shахs o'z hаrаkаtlаridа sаmаrаli qo'llаy bilishdir. Qolаversа, koping xulq^tvor psixologik хаvf-хаtаr vаziyаtini bаrtаrаf etishgа yo'nаltirilgаnligi vа muhit tаlаblаrigа mos rаvishdа ijtimoiy psixologik zахirаlаrdаn unumli foydаlаnishgа hаrаkаt qilishdir.
Ko'pgim olimlаr stressli, inqirozli vаziyаtlаr tushunchаlаrini tаdqiq etа turib, ulаrgа xos аlohidа nаzаriyаning mаvjud emаsligini, shu munosаbаt bilаn mаzkur tushunchаlаrning umumqаbul qilingаn tа'riflаri hаm yo'qligini tа'kidlаb o'tаdilаr. Tаbiiyki, ulаr stressni tushunishdа bir nechtа yondаshuvlаrni аjrаtib ko'rsаtаdilаr. Stressni stimul, jаvob reаktsiyаsi vа trаnsаktsiyа sifаtidа qаrаsh mumkin. Am shu yondаshuvlаrgа mos rаvishdа mаvjud bo'lgаn stress modellаri stimulli model, jаvob reаktsiyа vа trаnsаkt model^^ bo'linаdi.
Stimulli modellаr. Bungа shundаy modellаr kiritilаdiki, bu modellаr stressning shаxs zo'riqishigа olib keluvchi psixologik tаlаb sifаtidа qаrаb chiqilаdi. Stress bundа mustаqil o'zgаruvchi, аtrof-muhitning ob'ektiv xossаsi sifаtidа qаrаlаdi. Stimulli yondаshuv g'oyаlаrini rivojlаntirgаn holdа bir qаtor muаlliflаr: "Stress bu - inson bikn yuz beruvchi holаt, uning ichidаgi sаbаblаr yig'indisi yoki belgikr yig'indisi emаs", deb e'tirof etаdilаr Stress hаr doim optimаl shаroitlаrdаn og'ish yuz bergаndа vа inson bu og'ishni yengа olmаgаn hoM^^ yoki bu jаrаyondа muаyyаn dаrаjаdаgi qiyinchiliklаrgа duch kelgаnidа yuzаgа kekdi.
Stress tаxliligа stimulli yondаshuvdа ko'proq ergonomik tаdqiqotlаrgа xosdir. Qo'zg'аlishning psixofiziologik tushunchаsini qo'llаgаn holdа bu yondаshuv tаshqi
muhitning faoliyatni bajarish darajasiga ta'sirini tahlil qilish uchun ishlatiladi. Ushbu yondashuv tarafdorlarining tadqiqotlarida psixofiziologik va ijtimoiy-psixologik usullar yordamida insonga zo'riqish (stress) ta'siri tadqiq etilgan. Qarab chiqilayotgan yondashuv doirasida "stressogen" deb tasniflangan 8 ta vaziyat tiplari ajratib ko'rsatiladi: axborotni qayta ishlashning katta tezligi; guruhiy bosim; frustratsiya, zararli tashqi ta'sirlar; boshdan kechirilayotgan xavf-xatar; fiziologik faoliyatning buzilishi; izolyatsiya; to'siqlar.
Stimulli modellarda tasdiqlanishicha, hayotiy voqealar guruhi ko'rinishidagi stress, stress belgilari, ko'pincha, psixosomatik kasalliklarga olib keladi. Shunday qilib, stimulli modelda asosiy diqqat- e'tibor stress omillarini yoki stressorlarni tadqiq etishga qaratiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ostonov J.Sh. Basic strategies for coping behavior in adolescents. E-Conference Globe 2021/7/26 275-277 c
2. Ostonov J.Sh. Coping behavior and its research style. Proceedings of 7th Global Congress on Contemporary Sciences & Advancements// Hosted online from,New york, USA/June 25, 2021. 237-239 b
3. Ostonov J.Sh. Socio-Psychological Basics of The Study of The Styles of Attitude in Coping by. Adolescents Middle europen scientific bulletin Volume 13 June 2021. Б. 442-446
4. Оетонов Ж.Ш. Изучение копинг-cтpaтегий и пcиxологичеcкиx зaщит у подpоcтков в тpудныx учебных cитуaцияx. Вестник интегpaтивной подхологии //- Яpоcлaвль, 2021. Выпуот 22. C.144-146
5. Остонов Ж.Ш. Концепция копинга: о^еделение, функция и виды. Вестник интегpaтивной теихологии //- Яpоcлaвль, 2020. Выпуте 22. C.279-281
6. Остонов Ж.Ш. Уcмиpлapдa подхологик х,имоя Ba копинг xулк-aтвоp омиллapи шмоён булишининг узига xоc xуcуcиятлapи. Psixologiya jurnali. 2021 й. 4-son. 66-73 b
7. Оcтонов Ж.Ш. Фaктоpнaя cтpуктуpa копинг-поведения подpоcтков. Подхология илмий жуpнaли. 2020. № 4. Б.47-50
8. Остонов Ж.Ш. Копинг-pеcуpcы личности и aдaптaционный потенциaл. Мaктaбгaчa тaълимдa компетенциявий ёндaшувлap: иcтикболлap, муaммолap вa ечимлap Pеcпубликa мacофaвий илмий-aмaлий aнжумaни. БУХОРО, 2020 йил, 3-ноябpь Б.297-299
9. Оcтонов Ж.Ш. Уcмиpлapдaги копинг xулк-aтвоp вa унинг шaxc мувaфaккиятидaги yзapо aлокaдоpлигининг нaзapий acоcлapи. Ижтимоий шхдни модеpнизaциялaш ^mmd^a педaгогик тaълим тapaккиёти: муaммо вa иcтикболлap //Pеcпубликa илмий-aмaлий aнжумaн2021 йил 28 мaй Б.134-135
10. Остонов Ж.Ш. Копинг-стратегии: развитие в онтогенезе. Педагогик махорат илмий журнали. Бухоро, 2020. №6 Б.102-104
11. Остонов Ж.Ш. Усмирлардаги енгга олиш хулк-атворининг асосий стратегиялари. Ижтимоий сохани модернизациялаш контекстида педагогик таълим тараккиёти: муаммо ва истикболлар. Республика илмий-амалий анжуман 2021 йил 28 май Б.132-133
12. Остонов Ж.Ш. Усмирларда копинг хулк-атвор омиллари шаклланишининг ижтимоий психологик механизмлари. Тафаккур ва талкин мавзусида //Республика микёсидаги илмий-амалий анжуман туплами 2021 йил, 27-май Б.817-820
13. Остонов Ж.Ш. Усмирлардаги копинг хулк-атвор ва унинг шахс мувафаккиятидаги узаро алокадорлигининг назарий асослари. Тафаккур ва талкин мавзусида // Республика микёсидаги илмий-амалий анжуман туплами 2021 йил, 27-май Б.812-817
14. Z. Kurbonovа. The 1шрог1апсе of the use of Еёиса1;юпа1 Te^nologies Aimed а1 the Beve^me^ of the Child's Рersonа1ity in Pres^ool Eduсаtion. Центр научных публикаций (buхdu. uz) 8 (8
