Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЭКОНОМЕТРИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ'

ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЭКОНОМЕТРИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
166
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фанлараро интеграция / ахборот-коммуникацион технологиялар / эконометрика / корреляция ва регрессия статистик таҳлил методлари / MS Excel электрон жадвали / функциялар кутубхонаси / тренд чизиғи / прогнозлаш. / междисциплинарная интеграция / информационные и коммуникационные технологии / эконометрика / методы статистического анализа корреляции и регрессии / электронная таблица MS Excel / библиотека функций / линия тренда / прогнозирование.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Суропов Баходир Майдонович

Ушбу мақолада олий таълим профессор-ўқитувчилари томонидан талабаларни келгуси касбий фаолиятга тайёрлашда фанлараро интеграциядан фойдаланишнинг имкониятлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕЖДИСЦИПЛИНАРНОЙ ИНТЕГРАЦИИ В ЭКОНОМЕТРИКЕ И ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЯХ ПРИ ПОДГОТОВКЕ СТУДЕНТОВ К ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В этой статье описываются возможности для преподавателей высших образвоательных учреждений использовать междисциплинарную интеграцию при подготовке студентов к будущей профессиональной деятельности.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЭКОНОМЕТРИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ»

Суропов Баходир Майдонович,

Карши мух,андислик иктисодиёт институти "Ахборот технологиялари" кафедраси мудири, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЭКОНОМЕТРИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ

УУК: 378.147.88

СУРОПОВ Б.М. ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЭКОНОМЕТРИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Ушбу маколада олий таълим профессор-укитувчилари томонидан талабаларни келгуси кас-бий фаолиятга тайёрлашда фанлараро интеграциядан фойдаланишнинг имкониятлари ёритиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: фанлараро интеграция, ахборот-коммуникацион технологиялар, эконометрика, корреляция ва регрессия статистик тах,лил методлари, MS Excel электрон жад-вали, функциялар кутубхонаси, тренд чизиFи, прогнозлаш.

СУРОПОВ Б.М. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕЖДИСЦИПЛИНАРНОЙ ИНТЕГРАЦИИ В ЭКОНОМЕТРИКЕ И ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЯХ ПРИ ПОДГОТОВКЕ СТУДЕНТОВ К ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В этой статье описываются возможности для преподавателей высших образвоательных учреждений использовать междисциплинарную интеграцию при подготовке студентов к будущей профессиональной деятельности.

Ключевые слова и понятия: междисциплинарная интеграция, информационные и коммуникационные технологии, эконометрика, методы статистического анализа корреляции и регрессии, электронная таблица MS Excel, библиотека функций, линия тренда, прогнозирование.

SUROPOV B.M. INTERDISCIPLINARY INTEGRATION IN ECONOMETRICS AND INFORMATION TECHNOLOGIES IMPLEMENTATION IN STUDENTS PREPARATION FOR PROFESSIONAL ACTIVITIES

There is described in the article opportunities for higher education educators to implement interdisciplinary integration to prepare students for their future careers.

Key words and concepts: interdisciplinary integration, information and communication technologies, econometrics, methods of statistical analysis of correlation and regression, MS Excel spreadsheet, library of functions, trend line, forecasting.

Кириш.

Мамлакатнинг замонавий жамият-даги ривожланиш даражаси нафакат унинг иктисодий салох,ияти х,олатини, балки олий укув юртларида тайёрланаётган мутахассис-ларнинг касбий малакаси билан х,ам белги-ланади. Замонавий мех,нат бозори, булажак мутахассисларнинг малакаси ва касбий тайёр-гарлигига нисбатан юкори талабларни такдим этиб, уз навбатида, битирувчилар уртасида ракобатнинг кучайишига олиб келади. Маъ-лумки, фан ва техника жадал суръатлар билан ривожланаёттан бугунги кунда куплаб илмий билимлар, тушунча ва тасаввурлар х,ажми кескин ортиб бормокда. Бу бир томон-дан фан ва техниканинг янги булимлари ва сох,аларининг шаклланиши билан унинг дифференциациясини таъминлаётган булса, иккинчи томондан фанлар орасида х,укмрон булган чегараларни бузиб, интеграция жара-ёнини вужудга келтирмокда.

Интеграция - бу (лот. 1п1едга1:ю - "тиклаш", "тулдириш", "уланиш") - кисмларни бир бутунга бирлаштириш жараёни тушини-лади. Фанлараро интеграция касбий фао-лиятнинг ягона, узлуксиз ва яхлит ривожла-ниши нуктаи назаридан укув дастурларини узаро мувофиклаштириш жараёни сифа-тида каралиб, кобилиятларни шаклланти-риш нуктаи назаридан фанлараро интеграция булажак мутахассиснинг узини узи ривож-лантиришининг мантикий асосига айланади. Замонавий маънода фанлараро интеграция мантикий йуналишдаги олий таълим укув жараёнининг барча таркибий кисмларини (максадлари, натижалари, мазмуни, шакллари ва укитиш усуллари)ни мувофиклаштиришдан иборат. Шунингдек, у укув фанларининг мазмуни ва технологик алокаси билан, булажак мутахассисларнинг касбий фаолиятининг мазмуни ва технологиялари уртасидаги долзарб илмий х,амда амалий муаммолар билан тав-сифланади1.

Профессор-укитувчилар томонидан тала-баларга таълим ва тарбия бериш, уларни тан-

1 Жук О.Л. Междисциплинарная интеграция на основе принципов устойчивого развития как условие повышения качества профессиональной подготовки студентов. https://core.ac.uk/download/pdf/38536615.pdf. Электрон манба. 2021 йил 20 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

лаган касбини онгли равишда эгаллашга тай-ёрлаш, шунингдек, ижодий мех,нат фаолияти ва ишлаш учун таълим жараёни кандай таш-кил этилганига укув дастурлари, синф фонди, техник ва услубий таъминот ва бошкалар таъ-сир килади. Шу билан бирга, укув жараёни талабаларнинг узига хос фаол билим олишга кизиктирадиган, уларда хох,иш-истакни уЙFотадиган булса самарали булади.

Укув материали - бу педагогик жих,атдан туFри ва тушунарли тузилган, талабалар томонидан тулик узлаштириладиган, аник бел-гиланган максадга мувофик билимлар тизи-мидир. Олий таълимда укитиладиган ^ар кандай фаннинг мазмуни намунавий дастур-лар ва касбий таълим стандартларини х,исобга олган х,олда куйидаги тамойиллар х,амда талабларни белгилаши керак:

- тегишли тармокларда кулланиладиган фан, техника ва технологик жараёнлар-нинг х,озирги х,олати ^амда ривожланиш истикболларига мувофиклаштириш;

- таълимни ва малакали мутахассисни тайёрлашни ривожлантиришда укув жараё-нини туFри шакллантириш;

- умуман фаннинг илмий-техник асоси булган умумий ва касбий дидактика тамойил-ларини амалга ошириш;

- талабаларнинг техник тафаккурини ривожлантирадиган ва танлаган касбига мувофик булажак мутахассислар салох,иятини шакллантиришга х,исса кушадиган таркибий кисмларнинг мавжудлиги ва х,.к.

Касбий дидактика уз навбатида куйидаги тамойилларни уз ичига олади: кургазмалик, билимларнинг тизимлилиги ва изчиллиги, мавжудлик ва максадга мувофиклик, укув жараёнида онгли ва фаол иштирок этиш, талабалар билимининг мустах,камлиги, назарияни амалиёт билан, таълимни х,аёт билан боFлаш, илмий укитиш, талабалар билимлари самара-дорлиги ва бошкалар2.

2 Дидактические принципы профессионального обучения. h11ps://s1udfile.ne1/preview/4225234/page:21/. Электрон манба. 2021 йил 20 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги х,амда Тошкент молия институти билан х,амкорликда 5230900-Бухгалтерия х,исоби ва аудит (тармоклар буйича) таълим йуналиши учун "Иктисодиётда ахборот комплекслари ва технологиялари" фанининг фан дастури 2020 йилда тасдикланган. Тасдикланган фан дастури асосида профессор-укитувчилар томонидан талабаларга иктисодий масала-ларни ечишда ахборот-коммуникацион тех-нологиялар (АКТ)ни куллаш, улар ёрдамида тах,лил ва карор кабул килишни, иктисодчи амалиётига татбик килиш буйича билим, куникма х,амда малакаларни шакллантириш лозимлиги кайд килинган1.

Шунингдек, юкоридаги ташкилотлар томонидан 2020 йилда тасдикланган "Эконометрика" фанининг фан дастурида профессор-укитувчилар томонидан шу йуналишнинг 3-курс талабаларига корхоналарнинг иктисодиётини модернизациялаш, карор кабул килиш жараёнларини амалга ошириш, уларнинг иктисодий курсаткичларини тах,лил килишда эконометрик усуллар ва модел-лар х,амда замонавий ахборот технологияла-ридан самарали фойдалана олишни ургатиш курсатиб утилган2.

Мавзу буйича бошца олимларнинг илмий асарлари к,иск,ача та^лили.

Хорижлик Elisabeth J.H.Spelt

ва бошкаларнинг "Олий таълимда фанлараро таълим бериш ва билим олишни тизимли кайта куриб чикиш" номли илмий маколасида талабаларга укитиладиган фанлардан фанлараро фикрлашнинг куйи даражада эканлиги, улар икки ёки ундан ортик фанлардан билим-ларни узлаштириш, уларни бирлаштириш ва мантикий фикрлашни ривожлантиришга туртки буладиган омиллар хусусида тухталиб

1 Иктисодиётда ахборот комплекслари ва технологиялари фан дастури. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан иктисодиёт таълим йуналишлари тала-балари учун. 14.08.2020 йил билан руйхатга олинган.

2 Эконометрика фан дастури. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан иктисодиёт таълим йуналишлари талабалари учун. 14.08.2020 йил билан руйхатга олинган.

утишган3. W.James Jacob "Олий таълимда фанлараро тенденциялар" номли маколасида иктисодиёт замонавий билимлар асосида курилганлигини, бугунги кунда х,укуматлар ва жамиятлар дуч келадиган куплаб муаммо-лар х,амда эх,тиёжларни кондиришда ёрдам берадиган малакали ишчи кучи ва етакчи кад-рларни талаб килишини таъкидлаган. Шунингдек, муаллиф олий укув юртлари битирувчи-ларни ягона таълимий манбадан фойдаланиб, барча долзарб ва юзага келадиган муаммо-ларни х,ал килишга ургата олмаслигини, фанлараро ёндашувлар бугунги кунда олий укув юртлари талабаларининг жадал эх,тиёжларини кондириш учун мух,им асос булишини таъкид-лайди4.

Россиялик олимлардан Б.Н.Токуренова ва бошкаларнинг "Олий таълим талабаларини касбий-педагогик тайёрлаш сифатини оши-ришда фанлараро интеграциянинг омили" номли маколада магистрларнинг касбий ва педагогик тайёргарлиги жараёнида университет кафедраларининг х,амкорлик дои-расидаги фанлараро интеграция муаммоси куриб чикилган. Шунингдек, тадкикотда бити-рувчиларнинг фанлараро илмий ва амалий муаммоларни х,ал килишда орттирилган касбий компетенцияларни амалга оширишга тай-ёрлиги ва кобилияти сифатида, янги, яхлит таркибни яратишни таъминлайдиган тала-баларнинг тизимли фикрлаш услубига х,исса кушадиган ягона, бирлаштирувчи тамойил сифатида тушунилган фанлараро интеграциянинг мох,ияти х,амда ах,амияти очиб берилган5.

Г.В.Рылованинг "Фанлараро интеграция булажак мутахассисларни тайёрлаш сифа-

3 Elisabeth J.H.Spelt ва бошкалар. Teaching and Learning in Interdisciplinary Higher Education: A Systematic Review. https://link.springer.com/article/l0.1007/ s 1 0648-009-91 1 3 -z#:~:text = Interdisciplinary%2 0 higher%20education. Электрон манба. 2021 йил 20 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

4 W.James Jacob. Interdisciplinary Trends in Higher Education. https://www.researchgate.net/ publication/273 294632Jnterdisciplinary_Trends_in_Higher_ Education Электрон манба. 2021 йил 20 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

5 Б.Н.Токуренова ва бошкалар. Междисциплинарная интеграция как фактор повышения качества профессионально-педагогической подготовки студентов вуза. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=26601410. Электрон манба. 2021 йил 22 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

тини ошириш воситаси сифатида" номли маколасида булажак мутахассисларни тай-ёрлаш сифатини ошириш омилларидан бири сифатида укув жараёнини ташкил этиш усул-лари ва шакллари мух,окама килиниб, фанлараро интеграция механизмлари, компетенци-яга асосланган ёндашувга мувофик модулли укитиш технологияси х,акида суз юритилган1.

Мамлакатимиз олимларидан

М.Х.Лутфуллаевнинг "Олий таълим укув жараёнини такомиллаштиришда ахборот техноло-гияларини интеграциялаш назарияси ва ама-лиёти (информатика ва табиий фанлар мисо-лида)" номли докторлик диссертациянинг биринчи бобида, ахборот технологиялари интеграцияси мазмуни, мох,ияти ва унинг асо-сида ташкил булган педагогик тизим база-сида олий таълим укув жараёнини такомил-лаштиришнинг назарий ва амалий жих,атлари ишлаб чикилган. Шунингдек, ушбу бобда электрон кулланмалар яратишнинг педагогик ва психологик томонлари ишлаб чикилган булиб, унинг анъанавий дарсликка нисба-тан укув материалларини намойиш килиш, уларни излаб топиш, маълумотларни тезкор узгартириш ва бошкалар ёритилган2.

Д.О.Химматалиевнинг "Касбий фаолиятга тайёргарликни диагностика килишда педагогик ва техник билимлар интеграцияси (Техника олий таълим муассасалари "Касб таъ-лими" йуналишлари мисолида)" номли докторлик диссертациянинг иккинчи боби "Касбий фаолиятга тайёргарликни диагностика килишда педагогик ва техник билимлар интеграциясини амалга ошириш механизмлари" деб номланиб унда, техника олий таълим муассасаларида интеграцияни таъмин-лаш муаммолари, педагогик-психологик назарий ва амалий билимлар интеграцияси, фанлараро интеграция, касбий фаолиятга тай-

1 Рылова Г.В. Междисциплинарная интеграция как средство повышения качества подготовки будущих специалистов. https://cyberleninka.ru/article/n/ mezhdistsiplinarnaya-integratsiya-kak-sredstvo-povysheniya-kachestva-podgotovki-buduschih-spetsialistov. Электрон манба. 2021 йил 22 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

2 Лутфуллаев М.Х,. Олий таълим укув жараёнини тако-

миллаштиришда ахборот технологияларини интеграци-ялаш назарияси ва амалиёти (информатика ва табиий фанлар мисолида). Дисс..пед.фан.док.-Самарканд., 2005. 245-б.

ёргарликни диагностика килишда педагогик ва техник билимлар интеграцияси х,амда талаба компетентлигини такомиллаштириш масалалари буйича маълумотлар ёритилган3.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Юкоридагилардан келиб чикиб биз ушбу маколада, олий таълим профессор-укитувчилари томонидан талабаларни кел-гуси касбий фаолиятга тайёрлашда фанлараро интеграциядан фойдаланишнинг долзарблиги хусусида тухталиб утамиз.

Иктисодиёт профилидаги бакалаврларни келгуси касбий фаолият олиб боришга тайёрлашда талабалар томонидан асосий таълим дастуридаги "Эконометрика" фанини ёки унинг алох,ида булимларини урганишни назарда тутади. Эконометрика укув фани-нинг амалий ах,амияти шундаки, у хрдисалар уртасидаги мавжуд алокаларни микдорий равишда аниклашга, берилган шароитда иктисодий ривожланишнинг окилона про-гнозини тузишга, мавжуд хатарларни текши-ришга ва уларни ракамли х,исоблашга имкон бериб, бошкарув карорларининг иктисодий окибатларини бах,олайди.

Эконометрик тах,лил иктисодий тах,лил килиш ва башорат килиш учун асос булиб хизмат килиб, иктисодий карорлар кабул килиш учун имконият яратади. Эконометрика фанининг вазифаларида- талабалар турли мулкчилик шаклидаги корхона-ларнинг иктисодиётини модернизациялаш шароитида карор кабул килиш жараёнла-рини амалга оширишда, уларнинг иктисодий курсаткичларини тах,лил килишда ва ушбу сох,ада вужудга келиши мумкин булган амалий муаммоларни ечишда эконометрик усул-лар ва моделлар х,амда замонавий ахборот технологияларидан самарали фойдалана олишни ургатишдан иборатлиги курсатиб утилган.

Эконометрика - бу оммавий иктисодий х,одисаларнинг математик моделлари иктисодий назария ва х,акикий статистик маълумотлар асосида маълум иктисодий фараз-

3 Химматалиев Д.О. Касбий фаолиятга тайёргарликни диагностика килишда педагогик ва техник билимлар интеграцияси (Техника олий таълим муассасалари "Касб таълими" йуналишлари мисолида). Дисс..пед.фан.док.-Тошкент., 2018. 81-130 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

ларни микдорий тасдиклаш ёки рад этиш х,амда тегишли иктисодий курсаткичларни башорат килиш максадида куриладиган фан. Шундай килиб, эконометриканинг тадкикот объекти х,акикий иктисодий жараёнлар булиб, унинг тадкикот предмети иктисодиётдаги муносабатларнинг микдорий хусусиятлари х,исобланади.

Бугунги кунда компьютер дастурий таъми-нот тупламлари, замонавий х,исоблаш техно-логиялари имкониятларидан фойдаланиб, статистик маълумотларни кайта ишлаш, корре-ляцион ва регрессион тах,лил килиш, модел-лаштириш х,амда прогноз килиш муаммола-рини сифат жих,атидан юкори даражада таш-кил этиш имконини яратади.

Корреляция - узгарувчилар уртасидаги боFликлик мавжуд ёки мавжуд эмасли-гини ва унинг кучини аниклаш имконини берадиган статистик тах,лил килиш методи х,исобланади.

Регрессия - узгарувчилар уртасидаги боFликликнинг характерини О^ри ёки тескари, чизикли ёки чизиксиз) тавсифлаш учун кулланиладиган статистик тах,лил килиш методи.

Эконометрик масалаларни ахборот тех-нологиялари ёрдамида ечиш учун турли хил дастурий мах,сулотлар мавжуд. Улар каторига: электрон жадваллар (MS Excel1, OpenOffice. org Calc ва бошкалар), умумий фойдала-ниш учун статистик дастурий пакетлар (SPSS, STATISTICA, STATGRAPHICS, ва бошкалар), эконометрик масалаларни ечишга ихтисос-лашган дастурлар (Econometric Views, STADIA, Matrixer 3.4 ва бошкалар), умумий максадли математик пакетлар (Mathcad, Matlab2, Maple, Mathematica ва бошкалар) киради.

Эконометрика фанини укитиш боскичида самарали булган ва эконометрик маълумотларни ракамли кайта ишлашнинг энг кулай

1 Суропов Б.М. Информатика фанида стандарт функци-яларни укитишнинг узлуксизлиги. // Замонавий таълим.-Тошкент, 2018. №4.- Б. 62-67. https://cyberleninka.ru/ article/n/informatika-fanida-standart-funktsiyalarni-itishning-uzluksizligi

2 Суропов Б.М. Келдиярова М.Ш. Автоматизация решения задач линейного программирования с помощью Matlab. https://cyberleninka.ru/article/n/avtomatizatsiya-resheniya-zadach-lineynogo-programmirovaniya-s-pomoschyu-matlab

воситаларидан бири бу Microsoft Excel электрон жадвалидир. Ушбу дастурий мах,сулот эконометрик масалаларни ечишда услу-бий ёрдамнинг мавжудлиги, кенг оммалаш-ганлиги, купгина статистик дастурий таъми-нот тупламлари билан мослашувчанлиги, жуда куп сонли математик ва статистик функ-циялар ёрдамида х,исоб-китобларни амалга ошира олиши, тасодифий узгарувчиларнинг таксимланишини х,исоблаш ва бошка бир катор афзалликларга эга х,исобланади.

Эконометрика фани буйича амалий машFулотлар компьютер лабораторияларида утказилади ва бу жараён талабалар томо-нидан лаборатория ишларининг бажарили-шини таъминлайди. Лаборатория иши касбий йуналтирилган вазифаларни уз ичига олиши, уларнинг ечими эконометрика курсининг мазмунини мунтазам равишда такдим этиши ва унинг муваффакиятли узлаштирилишини таъминлаши, талабаларга эконометрикани келгуси касбий фаолиятида мух,имлигини намойиш этиши х,амда фанлараро интегра-цияларни амалга ошириш учун мулжалланган булиши зарур.

Тадк,ик,отнинг объекти.

Иктисодиёт таълим йуналишлари талабала-рини укитиш жараёнида фанлараро интегра-циядан фойдаланиб, иктисодий масалаларни ечишда ахборот-коммуникацион технологи-ялар (АКТ)ни куллаш, улар ёрдамида тах,лил ва карор кабул килишни, иктисодчи амали-ётига татбик килиш буйича билим, куникма х,амда малакаларни шакллантиришга ургатиш жараёни.

Тадк,ик,от методлари.

Тадкикот жараёнида мавзуга оид педа-гогик, методик, дидактик адабиётлар, укув режа ва дастурлар, укув-меъёрий х,ужжатлар, укув-методик адабиётларни киёсий урганиш ва тах,лил килиш, ижтимоий-педагогик (куза-тиш, сух,бат, ташхислаш) методларидан фойда-ланилди.

Натижалар ва амалий мисоллар.

Масала. 1-жадвалнинг статистик маълу-мотларга асосланган х,олда, ун иккита транспорт корхоналари учун берилган йил-лик даромаднинг (узгарувчи , миллион сум)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

41

1-жадвал. Транспорт корхоналаридан олинган статистик маълумотлар

n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 15 18 22 25 27 31 34 37 40 45 48 48

У 235 250 247 260 287 262 307 280 357 410 389 311

2-жадвал. Масалага мос цийматларнинг ^исоби

А В С D Е F

1 п X У *2 У2 ху

2 1 15 235 225 55 225 3 525

3 2 18 250 324 62 500 4 500

4 3 22 247 484 61009 5 434

5 4 25 260 625 67 600 6 500

6 5 27 287 729 82 369 7 749

7 6 31 262 961 68 644 8 122

8 7 34 307 1156 94 249 10 438

9 8 37 280 1369 78 400 10 360

10 9 40 357 1600 127 449 14 280

11 10 45 410 2 025 168 100 18 450

12 11 48 389 2 304 151321 18 672

13 12 48 311 2 304 96 721 14 928

14 Жами 390 3 595 14 106 1 113 587 122 958

юк машиналарининг уртача ииллик сонига (узгарувчи) ботликлиги текширилсин.

Берилган масалани MS Excel электрон жад-вали ёрдамида корреляция ва регрессия статистик тах,лил к,илиш методларидан фойда-ланиб ечилсин х,амда прогнозлаш жараёни амалга оширилсин.

Дастлабки маълумотларга асосланиб, биз берилган масалада узгарувчилар уртасидаги 6о^ик,лик мавжуд ёки мавжуд эмаслигини текширамиз. Бунинг учун аввало MS Excel электрон жадвали ёрдамида 1-жадвалга мос равишда куйидаги кийматларни келтириб чикарамиз.

Корреляция коэффициенти куйидаги ораликларда текширилади:

узгариш оралити -1 ва 1;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

-1 га якин булса, кучли манфий чизикли ботликлик;

+ 1 га якин булса, кучли мусбат чизикли ботликлик;

0 га якин, кучсиз чизикли ботликлик мавжуд.

Корреляция коэффициентини х,исоблаш формуласи куйидагича:

R =

R =

(1)

* I>2 - Q]х)2) * (п * 2 у2 - (£у)2)

_12 * (122958) - (390) * (3590)

у/[12* (14106)- (390)2]* [12 * (1113587)

= 0,846

— (359О)2]

Биз, юкоридаги масаланинг ечимини автоматик тарзда х,исоблашнинг икки хил усу-лини куриб чикамиз. Бунинг учун биз MS Excel электрон жадвалининг /х - Функциялар кутубхонасидан фойдаланамиз.

Функциялар кутубхонаси-бу MS Excel электрон жадвалининг "Вставка функции" тарки-бидаги стандарт функциялар жамланмаси. Унда функциялар сох,алар буйича тартибла-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

ниб берилган ва асбоблар сатридаги fx туг-маси ёрдамида фаоллашади1.

1-усул. Биринчи усулда КОРЕНЬ-квадрат илдиз функциясидан фойдалана-миз. А16-ячейкасига R=, В16-ячейкасига = (1 2 * F 1 4 - B 1 4 * C 1 4 )/КОРЕНЬ((1 2 *D1 4-B14A2)*(12*E14-C14A2)) деб киритамиз ва ENTER тугмасини босиб натижани оламиз.

2-усул. Иккинчи усулда fx - Функция-лар кутубхонаси — "Статистические" катего-риясидан КОРРЕЛ функциясидан фойдалана-миз. Унда А17-ячейкасига R=, В17-ячейкасига = КОРРЕЛ(В2:В13;C2:C13) деб киритамиз ва ENTER тугмасини босиб натижани оламиз. Икки хил усулда х,ам натижалар бир хилли-гини куришимиз мумкин.

ос= 0,05 ишончлилик даражасида натижани текшириш учун куйидаги формуладан фойда-ланилади:

Ъ =

n*Zxy-2x*Zy

(5)

Бу ерда (n - 2 эркинлик дара-жаси). t-текшириш статистикасига асо-сан шундай хулоса килишимиз мумкинки, R = 0.846->хвау орасида кучли мусбат ботликлик мавжуд2.

Кейинги кадамда узгарувчилар уртасидаги ботликликнинг характерини тавсифлаш учун регрессия статистик тах,лил килиш методига мос чизикли жуфтлашган регрессия моделини тузамиз. Унинг параметрлари одатдаги энг кичик квадратлар усули билан бах,оланади. Унинг формуласи куйидагича:

У = h У + а

(3)

Регрессия тенгламасининг коэффициэнт-ларини аниклаш учун биз куйидаги формула-лардан фойдаланамиз:

а —

Zy*Zx2 - Z X * 2 *У п*7,х2 — Ух*У\х

(4)

1 Суропов Б.М. Информатика фанида стандарт функци-яларни укитишнинг узлуксизлиги. // Замонавий таълим.-Тошкент, 2018. №4.- Б. 62-67.

2 Ходиев Б.Ю., Шодиев Т.Ш., Беркинов Б.Б. Эконометрика. Укув кулланма. -Тошкент. Иктисодиёт нашриёти.

2018. - 166 б.

Юкоридаги формулалардан келиб чикиб MS Excel электрон жадвали ёрдамида a ва b ларнинг кийматларини келтириб чикариш мумкин. Шунингдек, масалани тулаконли регрессион тах,лил килиш учун MS Excel электрон жадвалида аввало "Анализ данных"-Маълумотларни тах,лил килиш бандини кири-тиш керак булади. Бунинг MS Excel электрон жадвалининг "Файл" — "Параметры" — "Надстройки" — "Управление" — "Надстройки Excel" танланиб "Перейти..." тугмаси ёрдамида "Пакет анализа" банди белгиланади ва ОК тугмаси босилади. Шундан сунг, "Данные" меню булимида "Анализ данных"-Маълумотларни тах,лил килиш банди хосил булади. Ушбу банд ёрдамида масалаларни бир канча усул-лар ёрдамида тах,лил килиш мумкин. Улар-дан бири бу регресион тах,лил килиш усули-дир. Куйида биз берилган масалани регрессион тах,лил килишни куриб чикамиз. "Анализ данных"-Маълумотларни тах,лил килиш банди ишга туширилади ва "Регрессия" танланиб, "Входной интервал У:" га мос равишда жадвалнинг (С2:С13) гача ва "Входной интервал X:" га мос равишда (B2:B13) гача диапа-зонда берилган ракамлар сичконча ёрдамида белгиланиб киритилади. "Параметры вывода" бандига мос равишда чикувчи натижаларнинг жойи курсатилиб ОК тугмаси босилади. Шундан сунг, берилган масаланинг регрессион статистик тах,лили натижалари намоён булади.

MS Excel электрон жадвали ёрдамида берилган масаланинг ечимини топишни тез-лаштирувчи кейинги усуллардан яна бири бу нуктали графикада тренд чизити х,осил килишдир. MS Excel электрон жадвалида тренд чизити - бу берилган статистик маълу-мотлар асосида тахминий прогнозлаш функция графигини ифодалайди. Ушбу тахминий прогнозлаш функция графигини куриш учун х ва y кийматлари сонини ошиши натижа аниклаштирилишига ёрдам беради3. Масалани нуктали графикада тренд чизити ёрда-

3 Линия тренда в excel на разных графиках. https:// exceltable.com/grafiki/liniya-trenda-v-excel. Электрон манба. 2021 йил 2 июлда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

1-расм. Берилган масаланинг тренд чизиги ёрдамида тасвирланиши.

мида ечиш учун куйидаги ишлар амалга оши-рилади;

1. Сичконча ёрдамида B2:C13 гача булган диапазон белгилаб олинади.

2. Вставка меню булимидан "Диаграммы"

"Точечная" "Точечная с прямыми отрезками и маркерами" банди танланади.

3. Х,осил булган графикдан ихтиёрий нуктага сичкончанинг унг тугмаси босилиб, "Добавить линию тренда" буйрути танланади ва "Показывать уравнение на диаграмме" белгиланса куйидаги диаграмма хосил булади (2-расм).

Шундай килиб, энг кичик квадратлар методи тенгламасига мос регрессия тенглама-сининг коэффициентлари MS Excel электрон жадвали ёрдамида аникланди ва кийматлари куйидагиларга тенг булди: Регрессия тенгла-маси даражасида статистик ахамиятга эга F-статистиканинг кузатилган киймати 25,15 Фишер критериясининг критик киймати - 4,96 аниклаш коэффициенти 0,716 га тенг. Регрессия тенгламасининг коэффициенти киймати шуни курсатадики, автомашиналар сонининг бир бирликка купайиши йиллик даромаднинг уртача 4,277 миллион сумга ошишига олиб келади.

Хулоса ва таклифлар.

1. Саноат ва иктисодиётнинг жадал ривожланиши, инсонларнинг дунё караши узгариб, инновацияларга мухтожлиги сабабли хар йили олий таълим укув жараёнида кас-

бий муаммоларни х,ал килишга каратилган янги фанлар пайдо булиб бормокда. Бу каби махсус фанларга эх,тиёж пайдо булганда, масалан, "Ракамли иктисодиёт", "Инвестиция лойих,аларини бошкариш", "Корхона иктисодиёти ва инновацияларини бошкариш" ва бошкаларни бошка цикл фанлари билан фанлараро алокаларни топиш кийин.

2. Фанлараро интеграция оркали амалга ошириладиган касбий фаолият, тала-баларни укитишда амалий ва лаборатория маштулотларида бажариладиган интеграл топшириклардан мунтазам фойдала-ниш билан амалга оширилса, олинган билим-ларни чукур узлаштирилишига имкон беради. Касбий куникмаларни мукаммал узлаштирган битирувчи мех,нат бозорида муваффакиятли ракобатлашиш имкониятига эга булиб, касбий фаолиятга оид муаммоларни ечишда креатив фикрлашга эришади.

3. Етук мутахассислар талабаларни касбий фаолиятга тайёрлашда интерактив педа-гогик усуллар, техник ва дастурий восита-лар ёрдамида фанлараро интеграцияни олий таълим укув жараёнига жорий килиш керак, деган фикрга кушиладилар.

4. Таълим сифатини ошириш ва талабаларни касбий фаолиятга тайёрлашда фанлараро интеграциядан фойдаланиш самарали натижаларга олиб келади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

с 44 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ у

Адабиётлар руйхати:

1. Жук О.Л. Междисциплинарная интеграция на основе принципов устойчивого развития как условие повышения качества профессиональной подготовки студентов. https://core.ac.uk/download/pdf/38536615.pdf.

2. Дидактические принципы профессионального обучения. https://studfile.net/ preview/4225234/page:21/.

3. Иктисодиётда ахборот комплекслари ва технологиялари фан дастури. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан иктисодиёт таълим йуналишлари талаба-лари учун. 14.08.2020 йил билан руйхатга олинган.

4. Эконометрика фан дастури. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан иктисодиёт таълим йуналишлари талабалари учун. 14.08.2020 йил билан руйхатга олинган.

5. Elisabeth J.H.Spelt ва бошкалар. Teaching and Learning in Interdisciplinary Higher Education: A Systematic Review. https://link.springer.com/article/10.1007/ s10648-009-9113-z#:~:text=Interdisciplinary%20higher°/o20education.

6. W.James Jacob. Interdisciplinary Trends in Higher Education. https://www. researchgate.net /publication/ 273294632_Interdisciplinary _Trends_in_Higher _Education

7. Б.Н.Токуренова ва бошкалар. Междисциплинарная интеграция как фактор повышения качества профессионально-педагогической подготовки студентов вуза. https:// www.elibrary.ru/item.asp?id=26601410.

8. Рылова Г.В. Междисциплинарная интеграция как средство повышения качества подготовки будущих специалистов. https://cyberleninka.ru/article/n/ mezhdistsiplinarnaya-integratsiya-kak-sredstvo-povysheniya-kachestva-podgotovki-buduschih-spetsialistov.

9. Лутфуллаев М.Х. Олий таълим укув жараёнини такомиллаштиришда ахборот тех-нологияларини интеграциялаш назарияси ва амалиёти (информатика ва табиий фан-лар мисолида). Дисс..пед.фан.док.-Самарканд., 2005. 245-б.

10. Химматалиев Д.О. Касбий фаолиятга тайёргарликни диагностика килишда педа-гогик ва техник билимлар интеграцияси (Техника олий таълим муассасалари "Касб таълими" йуналишлари мисолида). Дисс..пед.фан.док.-Тошкент., 2018. 81-130 б.

11. Суропов Б.М. Информатика фанида стандарт функцияларни укитишнинг узлук-сизлиги. // Замонавий таълим.-Тошкент, 2018. №4.- Б. 62-67. https://cyberleninka.ru/ article/n/informatika-fanida-standart-funktsiyalarni-itishning-uzluksizligi

12. Суропов Б.М. Келдиярова М.Ш. Автоматизация решения задач линейного программирования с помощью Matlab. https://cyberleninka.ru/article/n/avtomatizatsiya-resheniya-zadach-lineynogo-programmirovaniya-s-pomoschyu-matlab

13. Суропов Б.М. Информатика фанида стандарт функцияларни укитишнинг узлук-сизлиги. // Замонавий таълим.-Тошкент, 2018. №4.- Б. 62-67.

14. Ходиев Б.Ю., Шодиев Т.Ш., Беркинов Б.Б. Эконометрика. Укув кулланма. Тош-кент. Иктисодиёт нашриёти. -2018. -166 б. http://ebook.tsue.uz/public/ebooks/экономе-трика

15. Линия тренда в excel на разных графиках. https://exceltable.com/grafiki/liniya-trenda-v-excel.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.