Научная статья на тему 'TALABALARGA “MATEMATIK MAYATNIKNING TEBRANISH QONUNI” MAVZUSINI MATEMATIK USULLAR BILAN TUSHUNTIRISH'

TALABALARGA “MATEMATIK MAYATNIKNING TEBRANISH QONUNI” MAVZUSINI MATEMATIK USULLAR BILAN TUSHUNTIRISH Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
4672
210
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Matematik mayatnik / erkin tebranishlar / majburiy tebranishlar / garmonik tebranishlar / angarmonik tebranish / tebranish fazasi / tebranish amplitudasi / tangensial tezlanish / inersia kuchi / elastiklik kuchi / eksponensial funksiya / differensial tenglama. / Mathematical pendulum / free oscillations / forced oscillations / harmonic oscillations / enharmonic oscillations / oscillation phase / oscillation amplitude / tangential acceleration / inertia force / elastic force / exponential function / differential equation.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Nurmatov, O.R., Yulchiyev, I.I., Axmadjonov, M.F., Xidirov, D.Sh., Nasirov, M.X.

Tebranishlar tabiatdagi juda koʻplab moddalarning fizik xususiyatlarini tushuntirib beradi. Shu sabab tebranish qonunlarini oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Koʻplab abiturientlar va talabalar eng soda tebranuvchi sistemalardan biri boʻlgan matematik mayatnikning tebranish qonunlari natijalarini yodlab olganlar va bu natijalar qanday kelib chiqqani albatta ularni qiziqtiradi. Ammo, bu yechimlarni maktab kursidagi matematik apparatlar bilan topib boʻlmaydi. Maqolada ana shu natijalarni qanday olinishi mumkin qadar matematik usullar bilan keltirib chiqarilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EXPLAIN TO STUDENTS BY MATHEMATICAL METHODS THE TOPIC "THE LAW OF OSCILLATIONS OF A MATHEMATICAL PENDULUM"

Vibrations explain the physical properties of many substances in nature. It is therefore important to study the laws of vibration. Many entrants and students have memorized the results of the laws of vibration of a mathematical pendulum, one of the simplest vibration systems, and are interested in how these results came about. However, these solutions cannot be found with explanations in a school math course. The article shows how these results can be obtained by mathematical methods.

Текст научной работы на тему «TALABALARGA “MATEMATIK MAYATNIKNING TEBRANISH QONUNI” MAVZUSINI MATEMATIK USULLAR BILAN TUSHUNTIRISH»

Scientific Journal Impact Factor

TALABALARGA "MATEMATIK MAYATNIKNING TEBRANISH QONUNI" MAVZUSINI MATEMATIK USULLAR BILAN TUSHUNTIRISH

Nurmatov O.R., Yulchiyev I.I., Axmadjonov M.F., Xidirov D.Sh., Nasirov M.X.

Farg'ona politexnika instituti ozodnur91 @gmail .com

Tebranishlar tabiatdagi juda ko plab moddalarning fizik xususiyatlarini tushuntirib beradi. Shu sabab tebranish qonunlarini o 'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Ko 'plab abiturientlar va talabalar eng soda tebranuvchi sistemalardan biri bo 'lgan matematik mayatnikning tebranish qonunlari natijalarini yodlab olganlar va bu natijalar qanday kelib chiqqani albatta ularni qiziqtiradi. Ammo, bu yechimlarni maktab kursidagi matematik apparatlar bilan topib bo 'lmaydi. Maqolada ana shu natijalarni qanday olinishi mumkin qadar matematik usullar bilan keltirib chiqarilgan.

Kalit so'zlar: Matematik mayatnik, erkin tebranishlar, majburiy tebranishlar, garmonik tebranishlar, angarmonik tebranish, tebranish fazasi, tebranish amplitudasi, tangensial tezlanish, inersia kuchi, elastiklik kuchi, eksponensial funksiya, differensial tenglama.

EXPLAIN TO STUDENTS BY MATHEMATICAL METHODS THE TOPIC "THE LAW OF OSCILLATIONS OF A MATHEMATICAL

PENDULUM"

Nurmatov O.R., Yulchiyev I.I., Axmadjonov M.F., Xidirov D.Sh., Nasirov M.X.

Fergana Polytechnic Institute ozodnur91 @gmail .com

Vibrations explain the physical properties of many substances in nature. It is therefore important to study the laws of vibration. Many entrants and students have memorized the results of the laws of vibration of a mathematical pendulum, one of the simplest vibration systems, and are interested in how these results came about. However, these solutions cannot be found with explanations in a school math course. The article shows how these results can be obtained by mathematical methods.

ANNOTATSIYA

ABSTRACT

Scientific Journal Impact Factor

Keywords: Mathematical pendulum, free oscillations, forced oscillations, harmonic oscillations, enharmonic oscillations, oscillation phase, oscillation amplitude, tangential acceleration, inertia force, elastic force, exponential function, differential equation.

РАЗЪЯСНИТЬ СТУДЕНТАМ МАТЕМАТИЧЕСКИМИ МЕТОДАМИ ТЕМУ «ЗАКОН КОЛЕБАНИЙ МАТЕМАТИЧЕСКОГО МАЯТНИКА»

Нурматов О.Р., Юлчиев И.И., Ахмаджонов М.Ф., Хидиров Д.Ш., Насиров М.Х.

Ферганский политехнический институт ozodnur91@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Вибрации объясняют физические свойства многих веществ в природе. Поэтому важно изучить законы вибрации. Многие абитуриенты и студенты запомнили результаты законов вибрации математического маятника, одной из простейших систем вибрации, и интересуются, как эти результаты были получены. Однако эти решения не могут быть найдены с объяснениями в школьном курсе математики. В статье показано, как эти результаты могут быть получены математическими методами.

Ключевые слова: Математический маятник, свободные колебания, вынужденные колебания, гармонические колебания, ангармонические колебания, фаза колебаний, амплитуда колебаний, тангенциальное ускорение, сила инерции, сила упругости, экспоненциальная функция, дифференциальное уравнение.

Bugungi kunda dars o'tish jarayonida o'quvchilarga mavzuni tushuntirishning bir necha usullari mavjud. [3-5] Ushbu maqolada o'quvchilarga "Matematik mayatnikning tebranish qonuni" mavzusini tushuntirishda, tebranish qonunlarining natijalarini kelib chiqishi va mavzuning tub mohiyatini matematik usullar bilan tushuntirib berilgan.

Bilamizki muvozanat vaziyatiga nisbatan davriy takrorlanib turuvchi harakat turiga tebranish deyiladi. Muvozanat vaziyatidan chiqarilgan tizimda (tashqi kuchlar ta'sirisiz) ichki kuchlar ta'sirida hosil bo'ladigan tebranishlar erkin tebranishlar deyiladi. Tashqi davriy kuch ta'sirida yuzaga keladigan tebranishlar majburiy tebranishlar deyiladi. Tebranuvchi sistemaning potensial energiyasi koordinata

KIRISH

Scientific Journal Impact Factor

funksiyasi xisoblanadi va shu sabab uni U=U(r)=U(x,y,z) ko'rinishda yozish mumkin. Agar massa bir o'lchovli bo'lsa, potensial energiya ifodasini U(r) = U(x) ko'rinishda yozish mumkin. [1] Bir o'lchovli kichik tebranishdagi sistemaning potensial energiyasini minimum atrofida qatorga yoyilsa,

u ( x) = U (0) +

1 dU ( x)

x+

i a2u(x)

2 1 a33 (x)

X +

X + ...

(1)

x=0

i! ax x=0 2! ax2 3! ax

x=0 x=0

ifoda xosil bo'ladi. Bunda x -muvozanat xolatdan qancha masofaga chetlashishni bildiradi. (1) qatorning birinchi uchta hadi e'tiborga olinganda keyingi hadlari cheksiz kichik deb olingan holatda yuz beruvchi tebranishlar garmonik tebranishlar deyiladi. Ma'lumki, kuch bu potensial funksiyadan olingan birinchi tartibli xosilaning qarama-qarshi ishoralisiga teng. Shunday ekan yuqoridagi (1) ifodadan birinchi tartibli xosila olamiz;

F(x)=_au=_ au(0)_ aux)

dx dx dx

i a2u(x)

x=0

i! ax2

x -

i a3u(x)

i a2u(x)

i! ax2

x-

i a3u(x)

2! ax3

x2 +... = F (0) +

x=o 2! ax3 i aF ( x)

x'- + ... = aU ( x)

x=0

ax

x=0

i! ax

x +

i a-F(x)

2! ax2

x 2

(2)

Yuqoridagi ifodada au (0) = F (0) = o, chunki o'zgarmas sonning xosilasi nolga teng

i a2 f (x)

F ( x) = F (0) +

ax

i aF (x)

i! ax

x + -

x=0

x2 +...

(3)

2! ax2

(3) ifodaning birinchi xadidan tashqari qolganlarini cheksiz kichik xad deb olingandagi tebranishlar chiziqli tebranishlar, aks xolda nochiziqli tebranishlar deb aytiladi. Chiziqli, garmonik tebranishlar ifodasini quidagicha yozib olamiz;

F ( x) = F (0) +

dF ( x)

ax

x F (0) = 0,

dF ( x)

x=0

dx

= -k > ^ -kx

(3')

x=0

Shunday qilib elastiklik kuchi uchun yozilgan biz o'rganib qolgan kuch ifodasi (3') xosil bo'ladi.

WWW

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Biz siz bilan yuqorida tebranishlarni asosiy turlarga ajratib oldik. Endi, eng sodda tebranishlardan biri bo'lgan matematik mayatnikning tebranishi bilan tanishib chiqaylik. Matematik mayatnik og'irlik kuchi ta'sirida tebranadi va bu tebranishlarni biz kichik sohalarda qarab chiqaylik ya'ni, garmonik tebranishlarini yohud chiziqli tebranishini tekshirishni asosiy masala qilib qo'yaylik. Asli har qanday tabiat xodisasi juda murakkab. Shu

x=0

x=0

x=0

x=0

Scientific Journal Impact Factor

(4)

sabab uni o'rganish sodda modellardan boshlanadi. Tebranishlar ham sodda modellardan boshlab o'rganiladi. Ana shu modellardan biri matematik mayatnikdir.

Cho'zilmaydigan, vaznsiz ipga osilgan m massali moddiy nuqtalar tizimiga matematik mayatnik deyiladi. Matematik mayatnik og'irlik kuchi ta'sirida tebranadi va matematik mayatnikka ta'sir etuvchi kuchlarning vektorial yig'indisi doimo nolga teng;

n + t + f im. + f m.q.+f t. =0

Mayatnik sharchasiga quyidagi kuchlar ta'sir etadi;

> P=mg - sharchaning og'irlik kuchi. U ikki tashkil etuvchiga ajraydi; normal (ip bo'ylab pastga yo'nalgan) va qaytaruvchi (tortuvchi) kuch (ipga tik yo'nalgan)

> Ft =mgsina - qaytaruvchi (tortuvchi kuch, ~ft _l t ) __ __

> Fin=-Ft=-mat=-mgsina- inersia kuchi, at-tangensial I I tezlanish.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

> T=N+Fm,q - mayatnik ipining taranglik kuchi.

> N=mgcosa - og'irlik kuchining normal tashkil etuvchisi (ndf„ trarektoriyaga o'tkazilgan urinmaga tik).

>

F m.q. —

mu'

I

- markazdan qochma kuch.

Matematik mayatnikning harakati uchun Nyutonning 2-qonunini yozaylik;

F

ma

(5)

j2

Kinematika kursidan yaxshi ma'lumki tezlanish a — — ga teng va matematik

dt2

mayatnik F=mgsina kuch ta'sirda tebranishini e'tiborga olib natijalarni (5) ifodaga qo'yib quyidagini olamiz;

m-

d2 x "dt2

— -mg sin a

(6)

Bu ifodani har ikki tarafini m ga bo'lamiz, tebranish kichik burchaklar ostida borgani uchun kichik burchaklar sohasida sina-a ifoda o'rinli. Misol uchun a =0.1 rad. -sin0.1-0.099833416 ekanligi ma'lum. (6) tenglikning o'ng tarafini l ga ko'paytirib, bo'lamiz (l-mayatnik uzunligi). Bunda al-x ni e'tiborga olamiz (x-ihtiyoriy vaqtdagi koordinata). Yuqoridagilarga ko'ra;

d2 x

dt2

■Zx

I

Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 11

educational, natural and social sciences 0 ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

(7) ifodada a>l = g belgilash kiritib olamiz va (7) ifodaning o'ng tomonini chap tarafga olib o'tamiz;

d2x 2

— + ú)¡2 x = 0 (8)

dt2

Yuqoridagi differensial tenglamani yechish uchun, uning ko'rinishini oldindan taxmin qilib quyidagi eksponensial funksiya ko'rinishida tanlab olamiz;

kt d X /2 kt /2 (Q\

x = e , —— = k e = k x (9)

dt2

(9) ning mos hadlarini (8) ifodaga qo'yib, k ni topamiz;

k2 +a>l = 0, k = ±ia0 (10)

Bu yerda i = V-T, i2 = -l, i-mavxum kompleks son. Olingan (10) natijani (9) dagi k ning o'rniga qo'ysak, .x ni ko'rinishini topamiz;

x = Cxe~ic°ot + C2e~iaot (11)

(11) ifodaga Eyler almashtirishlarini qo'llab, eksponensial funksiya ko'rinishidagi funksiyani trigonametrik ko'rinishga keltirib olamiz;

x = C cos o01 + iC sin o01 + C2 cos o01 - iC2 sin o01 = (C + C ) cos o01 + i(C - C ) sin o01 = A cos o01 + B sin o01

Biz yuqorida A = C + C, B = i(C - C2 ) deb belgilash kiritdik va x uchun

quyidagiga ega bo'ldik;

x = A cos œ0t + B sin œ0t (12)

x uchun quyidagi chegaraviy shartlarni kiritaylik;

i dx

xt=0 Xm, dt

= 0 (13)

t=0

Bunga ko'ra

x| = Acos®0t + Bsin ®0t = Acos®00 + Bsin®00 ^(buyerdasin0 = 0,cos0 = 1) ^A = xm demak, A=Xm ekan. Ikkinchi shartga asosan

dx

— = -A®0 sin o01 + B®0 coso01 = -A®0 sin o0 0 + B®0 coso0 0 = B®0 = 0 ma'lumki o)0 ^ 0,

dt t=0

demak, B=0 ekan. Tebranish qonunining yakuniy ifodasini ham xosil qilib oldik va uning ko'rinishi bunday ekan;

x = xm cos®01 (14)

Scientific Journal Impact Factor

Trigonametriya kursidan ma'lumki cosx funksiyaning davri 2n ga teng. U holda

x = xm cos^t funksiyaning davri

2k

Tw0 = 2k, T = — = 2K

®n

ekanligini ko'rish unchalik ham

qiyin emas. Bundan matematik mayatnikning tebranish davri ham;

t = 2K = 2 Jl

(15)

o'rinli degan xulosa qilish mumkin. [2]

Yakunda matematik mayatnikning tebranish qonunini bunday ko'rinishga keldi:

(16)

x = A cos(yj—t + a0)

(16) ifodada ao-tebranishlarning boshlang'ich (t=0) momentdagi fazasi. Xulosalar bunday, 1) garmonik yoki chiziqli tebranishlar tenglamasi sinuslar yoki kosinuslar qonuniga muvfiq borar ekan, 2) tebranishlar kichik burchak ostida

borganda matematik mayatnikning tebranish davri T = ^ = p orqali aniqlanar ekan

®0 \g

3) tebranishlarning siklik chastotasi <v0=<Jg orqali aniqlanar ekan. [1]

(14) tenglamadan olingan 1-tartibli xosila tezlik, 2-tartibli xosila tezlanish ifodasini va 2-tartibli xosilani sharcha massasiga ko'paytmasi sharchaga ta'sir etuvchi kuchni vaqtga bo'g'lanish tenglamasini beradi. Endi, (16) tenglamaga asosan x=f(t) bo'g'lanish grafigini ko'raylik, bunda biz tebranishlarni sinuslar qonuniga asosan borishini tasvirladik (a0=0 holat); XULOSA

Biz sizlar bilan ko'rib o'tgan masalada tebranishlarning eng sodda holatini ko'rib o'tik. Bu bilan tebranishlar mavzusini to'la ochib bera olmadik deyish mumkin, chunki tebranishlar olami juda ham keng va qiziqarli jarayonlarni qamrab oladi. Tanishganimiz garmonik tebranish sohasi edi, agar angarmonik tebranishlar sohasini ham analiz qilsak yanada qiziqarli faktlarga duch kelishimiz mumkin. Buning uchun siz va bizdan harakatdan to'htamaslik va matematik bilimlarni qo'llashni soddaroq usullarini topish talab qilinadi.

REFERENCES

1. Frish S.E. va Timoreva A.V. "Umumiy fizika kursi" I tom. -T., "O'qituvchi" 1965 y.

Scientific Journal Impact Factor

2. Musaxanov M.M., Rahmatov A.S. "Nazariy fizika kursi" III. Kvant mehanikasi.-T., "Tafakkur bo'stoni", 2011 y.

3. Zohidov, Ibrohimjon Obidjonovich; Karimova, Rosia Komilovna; and Umarov, Abdusattor Ortigovich (2019) "Teaching chapter "electric charge, electric field" 8th-class, physics course," Scientific Bulletin of Namangan State University: Vol. 1 : Iss. 12 , Article 60.

4. Umarov Abdusattor Ortikovich, Zaxidov Ibroximjon Obidjonovich Maktab fizika kursida o'zgarmas va o'zgaruvchan tokni o'rganish // ORIENSS. 2021. №3.

5. Линейно-циркулярный дихроизм одно фотонного поглощения света в пьезоэлектрических полупроводниках. Учет эффекта когерентного насыщения / В. Р. Расулов, Р. Я. Расулов, И. М. Эшболтаев [и др.] // American Scientific Journal. - 2016. - № 7. - С. 44-47.

6. Диагностика полупроводниковых материалов методом поляритонной люминесценции / Б. З. Полвонов, М. Насиров, В. Мирзаев, Ж. Разиков // General question of world science : Collection of scientific papers on materials VII International Scientific Conference, Brussel, 30 марта 2019 года. - Brussel: "Наука России", 2019. - С. 39-42. - DOI 10.18411/gq-30-03-2019-35.

7. Yusupov, F. T. O. G. L., Rakhmonov, T. I., O'G'Li, T. D. X., & Sherqoziyevich, X. D. (2021). Use of vernier digital laboratory in lessons and lesson activities. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(10), 86-

8. Tokhir, R., Fakhriddin, Y., & Dilmuhammad, T. (2020). A study in showing logical strategy and demeanor in the middle school. International Engineering Journal For Research & Development, 5(7), 7-7.

9. Yuldashev, N Kh; Mamadieva, D. T.; Nurmatov, O. R.; Raxmonov, T. I.; and Sulaymonov, X. M. (2019) "The effect of mechanical deformation on the photovoltaic properties of semiconductor polycrystalline film structures CdTe: Sn," Scientific-technical journal: Vol. 23 : Iss. 3 , Article 6.

10. Sulaymonov, X M. and Yuldashev, N Kh (2020) "Elektric conductivity and strain sensitivity of semiconductor polycrystalline thin films," Scientific-technical journal: Vol. 3 : Iss. 1 , Article 6.

11. Сулаймонов Х. М. и др. Фотоэлектрические свойства полупроводниковых поликристаллических пленочных структур CdTe: Sn при статических механических деформациях //Известия Ошского технологического университета. - 2019. - №. 3. - С. 180-186.

94.

Scientific Journal Impact Factor

12. Nurmatov, O.; Rahmonov, T.; Sulaymonov, Kh.; and Yuldashev, N. (2020) "Phototenzoelectric properties of polycrystalline films of chalcogenides of cadmium and zinc, produced by portional evaporation in vacuum," Euroasian Journal of Semiconductors Science and Engineering: Vol. 2 : Iss. 5 , Article 10.

13. Ahmadaliyev, B. J.; Yuldashev, N. Kh.; and Yulchiyev, I. I. (2020) "Specific features of the dispersion of mixed exciton-polariton modes in uniaxial crystals of the cds type," Scientific-technical journal: Vol. 24 : Iss. 5 , Article 12.

14. Axmadjonov, M F.; Mamatov, O M.; Nurmatov, O R.; Rahmonov, T I.; and Yuldashev, N Kh (2019) "The spectral characteristics of CdTe:Ag photoelectrical films in the areas own and impurite absorption," Scientific-technical journal: Vol. 2 : Iss. 2 , Article 4.

15. Мирзаев В. Т. и др. Магнитооптические свойства редкоземельных (Р3)-ионов в парамагнитных гранатах //Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. - 2019. - С. 34-

16. Полвонов Б. З. и др. Исследование низкотемпературной фотолюминесценции кристаллов в области экситонного резонанса //Наука России: Цели и задачи. - 2019. - С. 8-11.

17. Ruzimatova Barnokhon and Polvonov Bakhtiyor, "The formation of creative thinking in teaching physics", iejrd - International Multidisciplinary Journal, vol. 5, no. ICIPPS, p. 5, Jun. 2020.

18. Fakhriddin Y. et al. Physics student participation test in the online group homework forum //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. - №. 8. - С. 4-4.

19. Yuldashev, N Kh; Mamatov, O. M.; Nurmatov, O. R.; Rahmonov, T. I.; and Axmadjonov, M. F. (2019) "The spectral characteristics of CDTe:Ag photoelectrical films in the areas own and impurite absorption," Scientific-technical journal: Vol. 23 : Iss. 2 , Article 11.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

20. Ahmadaliev, B J.; Akhmadjonov, M F.; Nurmatov, O R.; Yuldashev, N Kh; Маmаtоv, О М.; Muxammadyakubov, H E.; and Urmonov, S R. (2019) "The dispersion and photoluminescence spectrum of mixed excitons at critical damping values," Scientific-technical journal: Vol. 2 : Iss. 1 , Article 2.

36.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.