CC BY
4TALABALARDAGI INTELLEKTUAL KOMPETENTLIK VA KREATIVLIK
Nargiza Mirzmaxmudovna Xujanazarova
Qo'qon DPI
Annotatsiya: Hozirgi davrda ta'lim samaradorligini oshirish, mutaxassislarning kasbiy kompetentsiya darajasini oshirish, professor-o'qituvchilarning innovatsion faoliyatga yo'naltirishlari, ta'lim tizimiga innovatsion ta'lim va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish ko'zda tutilmoqda. Oliy ta'lim muassasalaridagi jarayon, ilg'or xorijiy tajribani o'zlashtirish va maqsadli yo'naltirish oliy ta'lim tizimini modernizatsiya qilishning dolzarb vazifalari etib belgilangan.
Kalit so'zlar: intellektual kompetentlik, kreativlik, ta'lim samaradorligi
INTELLECTUAL COMPETENCE AND CREATIVITY IN STUDENTS
Nargiza Mirzmakhmudovna Khujanazarova
Kokand SPI
Annotation: In the current period, there is an increase in the efficiency of education, the development of the level of professional competence of specialists, the direction of teaching staff for innovative activities, the introduction of innovative education and information and communication technologies into the educational process in higher educational institutions, the assimilation of advanced foreign experience and target orientation are identified as urgent tasks of modernization higher education systems.
Keywords: intellectual competence, creativity, educational efficiency
Bugungi kunga kelib, respublikamizda milliy ta'lim tizimining huquqiy asoslarini shakllantirish uchun keng sharoit yaratildi. O'z navbatida, islohotlar ta'lim tuzilmasi va mazmun-mohiyatini takomillashtirish imkonini berdi.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta'kidlaganidek, «Biz ta'lim va tarbiya tizimining barcha bo'g'inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o'zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz» 1
Hozirgi davrda ta'lim samaradorligini oshirish, mutaxassislarning kasbiy kompetentlik darajasini rivojlantirish, pedagog kadrlarni innovatsion faoliyatga yo'naltirish, oliy ta'lim muassasalaridagi o'quv jarayoniga innovatsion ta'lim va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini tatbiq etish, ilg'or xorijiy tajribalarni
1 1 Мирзиёев Ш.М. Крнун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. - Т.: «Узбекистан», 2017. -22-б.
ПТТТВ^^Н] 718 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)
o'zlashtirish va maqsadli yo'naltirish oliy ta'lim tizimini modernizatsiyalashdagi dolzarb vazifalar sifatida belgilandi. Ta'lim - jamiyatni isloh qilish va uni tashqi dunyo uchun yanada ochiq hamda yangi texnologiya va bilimlarga yo'naltirilgan jamiyatga aylantirishning asosiy omilidir. U nafaqat jamiyatning rivojlanish istiqboli, balki har bir insonning alohida faoliyatini oldindan aniqlaydi va belgilaydi. "Kompetentlik" tushunchasi ta'lim sohasiga psixologik izlanishlar natijasida kirib kelgan. Shu sababli kompetentlik "noan'anaviy vaziyatlar, kutilmagan hollarda mutaxassisning o'zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o'zaro munosabatlarda yangi yo'l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to'la ma'lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik"ni anglatadi. Kompetentlik - chuqur bilimga egalik, kasbiga moslik, o'z sohasining ustasi, sohaning sirlarini har tomonlama chuqur bilish, Pedagogik kompetentlik- pedagogik bilimdonlik, yuksak pedagogik mahorat, etikaga ega bo'lish, o'z kasbini sevish, o'quv jarayonini innovatsion yondoshgan holda tashkil etishdir.
Kreativlik - (lot. «creare»; ingl. creativity- «yaratish», «bunyod qilish») - bu ijodiy qobiliyatlik darajasi, shaxsning barqaror sifati hisoblanadigan ijod qilishga bo'lgan qobiliyati bo'lib, u kreativ tafakkur bilan bog'liq. Kreativ tafakkur - bu shaxsning o'z oldida turgan vazifalarini nostandart xal etish hamda o'z maqsadlariga erishishning yangi, yanada samaraliroq yo'llarini topish qobiliyatidir. Ya'ni kreativlik asosan boshqalarga o'xshamagan g'oyalarni o'ylab topish, an'ana tusiga kirib qolgan fikrlashdan qochish hamda muammoli vaziyatlarni tez hamda hal etish yo'llarini bilish hisoblanadi. Kreativlik insondagi ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga asos yaratadigan individual sifatlarining hamda fikrlash qobiliyatlarining birligidan iborat bo'ladi. Intellektual kompetentlikka ko'ra, muayyan soha subyekti tomonidan rivojlanish o'lchovini belgilovchi yuksak qobiliyatni tushunish, muayyan obyekt sohasidagi maxsus tashkilot turi va ushbu sohada samarali qaror qabul qilish strategiyasi bilan tavsiflanadi2. Ba'zi ilmiy manbalarda kompetentlik faqat ma'lum bir tor sohada tajriba to'plash uchun hisoblanmaydi va so'zning keng ma'nosida shaxsning umumiy intellektual rivojlanishini nazarda tutadi, deb hisoblaydi. Xususan, taniqli olim E.G'oziev "Kasb psixologiyasi" kitobida ta'kidlaganidek, insonning aqliy tajribasining asosiy tarkibiy qismlarini shakllantirish quyidagi darajada amalga oshiriladi: bilim tajribasi axborotni samarali qayta ishlash mexanizmlari, o'z aqlining ishini majburiy va o'zboshimchalik bilan tartibga solish mexanizmlari, intellektual faoliyatning individual selektiv mexanizmlari, ongning xususiyatlarini atrofdagi haqiqatning ob'ektiv talablari bilan muvozanatlash imkonini beradi Intellektual salohiyatni inson hayoti davomida turli xil tartib omillari ta'siri ostida shakllanadigan shaxsning xususiyatlari sifatida ko'rish mumkin. Tushunish nafaqat
2 https://pv.uz/uz/newspapers/poslanie-prezidentarespubliki-uzbekistan-shavkata-mirzieeva-olijmazhlisu-2020 nTTyjS^^Ä] 719 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)
bilim, balki bu bilimga bo'lgan munosabat, uning bahosi, mazmuni, nafaqat ongning mazmunini, balki tushunish jarayonining mohiyatini ham belgilaydi. Qabul qiluvchi subyektning o'z qiymat tizimiga ega ekanligi sababli, matnda tasvirlangan fikrlar sub'ekt tomonidan baholanadi va shaxsiy xususiyatiga ega bo'ladi5. Shaxsning malakasi hissi tug'ilishdan o'n ikki yoshga etgunicha rivojlanish tuzilmasining asosini tashkil etadi va individual rivojlanishning har bir bosqichida ota-ona munosabatlarining, qadriyatlari va tarbiya uslubi, shuningdek, oila a'zolarining stressli hayot sharoitlari, oila hajmi va ota-onalarning ruhiy salomatligi darajasi bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiyiqtisodiy holat va vaziyatlarga bog'liq bo'ladi. Kompetentlik sifatlariga erishish inson tomonidan erishilgan ichki qoniqishning bir turi sifatida tushuniladi va rivojlanishini ta'minlaydi. Tashqi muhit bilan o'zaro munosabatlarda shaxsning ichki psixologik ehtiyoji bor deb taxmin qilinadi. Bu ehtiyoj adaptiv qiymatga ega va biologik xususiyatlar bilan bog'liq emas. Bu tanlov amalga oshiriladigan barqaror hatti-harakatlarning asosidir. Kompetentlik sifatlari o'z-o'zini aniqlash tadqiqot va ijro etuvchi hatti-harakatlarning keng doirasini va shaxslarning o'z manfaatlari va qobiliyatlarini rivojlantirishga intilayotgan g'oyalarini aniq tushuntirish imkonini beradi.
Intellektual salohiyat ko'p bosqichli ta'lim, shaxsning muayyan mavzu va bilim sohasidagi muammoli vaziyatlarni samarali hal etish qobiliyati, maxsus shakllangan bilimlar bazasiga asoslangan. Bizning fikrimizcha, bu ichki psixologik tarkibiy qismlarning murakkab bir tizimi va insonning chuqur xususiyatlaridir. Masalan, qadriyatlar, muloqotga bo'lgan ehtiyoj, o'ziga ishonch va o'z-o'zini hurmat qilishdir. Intellektual salohiyatni rivojlantirishning eng muhim sharti sifatida har qanday sohadagi muammolarni hal qilish tajribasi o'rganilishi mumkin. Intellektual kompetentlik intellektual etuklik mezonlaridan biri sifatida belgilanishi mumkin, chunki yuqori malakali rivojlanish darajasi shaxsning etukligini rivojlanishiga olib keladi. Intellektual kompetentlik (aqliy ko'nikma) bir vaqtning o'zida turli sharoitida har bir kognitiv funksiya vizual (o'rganish jarayonining ko'rinadigan) fikrlashning bir qismi sifatida namoyon bo'ladi, eslash jarayoni xotira va fikrlash qotishmasiga aylanadi va hokazo. Ta'limning mazmuni nafaqat shaxsiy va yosh xususiyatlariga moslashtirilishi, balki shaxsning intellektual rivojlanishining haqiqiy psixologik mexanizmlarini hisobga olish yo'nalishida tubdan o'zgartirilishi kerak. Oliy ta'limning samaradorligi uchun mezon nafaqat bilim, ko'nikma, balki qobiliyat, tashabbus, ijodkorlik, o'z-o'zini boshqarish, noyob aql, samarali tushunish, aks ettirishdir.3. Intellektual salohiyatni o'z ichiga olgan asosiy intellektual fazilatlar intellektual shaxsning haqiqiy xususiyatlari hisoblanadi. Va shunga ko'ra, oliy ta'limning
3 Ушаков Д.В. Дискуссия о тестах интеллекта как социально-психологический эксперимент / Д.В. Ушаков // Психология. Журнал Высшей школы экономики. - №4. - 2004. - С. 91-107.
ГТТТТВ^^Н] 720 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)
samaradorligini baholashning yanada kengroq shaxsiy xususiyatlarining ajralmas qismiga aylanadi.
O'z-o'zini rivojlantirish qobiliyati bilimlarning umumiy xususiyatlaridan biridir. Bu tasodif emas, balki tabiiy jarayon. Bilim jarayonini tashkil etish tizimi sifatida ta'limga dastlab unga xos bo'lgan tushunchalar kiritildi. Ta'lim jarayoni insonning intellektual, ijtimoiy va ma'naviy madaniyat dunyosiga faol ishonish orqali insonning o'zida barkamollik qiyofasini yaratish sifatida tushuniladi. Oliy ta'lim sohasidagi shaxsning intellektual salohiyatini rivojlantirish uchun asosiy vosita bu talabaning sub'ekt tajribasini namoyon qilish uchun shart-sharoitlarni yaratishga va uning individualligini rivojlantirishga qaratilgan shaxsiy yo'naltirilgan ta'limdir. Shaxsiy yo'naltirilgan ta'lim maqsadlarini amalga oshirish doirasida intellektual shaxsiy kompetentlikni rivojlantirish orqali ikki asosiy bilim - ta'lim va ta'limning ishtiroki muvofiqlashtirilishi kerak. Oliy ta'limda o'qitishning asosiy maqsadi sifatida talabaning shaxsiyatini rivojlantirishni tan olish kerak, ammo bu bilim va ko'nikmalarni egallash, kasbiy rivojlanishga qarshi turmasligi kerak. Shaxsiyat - bu hayot tajribasining eng keng tarqalgan va rivojlanayotgan tizimidir. Shuning uchun, insonning shaxsiy tajribasi yuksalishiga erishish mumkin bo'lgan bilim, malaka va ko'nikmalarga ega bo'lgan shaxsiy xususiyatlarning birligini ko'rmaslik mumkin emas. O'zgaruvchan dunyoda bilimlarni tushunish va boshdan kechirishning boshqa usullarini topishga yordam beradigan ta'lim modellarining turlaridan biri tizimli model bo'lishi mumkin. Ta'limdagi ma'no uning mazmunini haqiqat bilan bog'lash imkonini beradi - ob'ektiv (tabiiy, ijtimoiy) yoki subyektiv (insonning ichki dunyosining haqiqati). Shaxsiy munosabatlar bilim tizimida tushunilgan materiallarning mazmuni va undan faolroq ishlashini ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: «O'zbekiston», 2017.
2. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 2014. -R. 0
3. Ushakov D.V. Diskussiya o testax intellekta kak sotsialno-psixologicheskiy eksperiment / D.V. Ushakov // Psixologiya. Jurnal Vtisshey shkolti ekonomiki.
4. E.G'oziev Kasb psixologiyasi
5. https://pv.uz/uz/newspapers/poslanie-prezidentarespubliki-uzbekistan-shavkata-mirzieeva-olijmazhlisu-2020
721
ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)
