Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ФАЛСАФА ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ФАЛСАФА ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
89
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бўлғуси кадр / фалсафа фани / интеллект / маданият / фан / глобал муаммолар / интеллектуал маданият / интеллект механизми / интеллектуал капитал / интеллектуал саводхонлик / инновацион ғоялар / интеллектуал қобилиятлар / интеллектуал маданият тузилмаси / интеллектуал маданият функциялари. / будущая ценность / философская наука / интеллект / культура / наука / глобальные проблемы / интеллектуальная культура / интеллектуальный механизм / интеллектуальный капитал / интеллектуальная грамотность / инновационные идеи / интеллектуальные способности / структура интеллектуальной культуры / функции интеллектуальной культуры.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қурбонов Жасурбек Акмалжонович

Мақолада ҳозирги даврда дунёда шиддат билан кечаётган илмий-техник тараққиёт таълимга, хусусан олий таълим тизимига жиддий эътибор қаратишни тақозо қилаётганлиги, ҳар қандай мамлакатнинг келгуси истиқболи ундаги рақобатбардош кадрларнинг юксак интеллектуал салоҳиятига боғлиқлиги, бўлғуси кадрларнинг интеллектуал-ижодий фаолиятининг интеллектуал маданият асосида шаклланиши уларнинг келгуси фаолиятининг юксак гуманистик характер касб этишининг энг муҳим шарти ва асоси бўлиб, талабаларда интеллектуал маданиятнинг шаклланиши ва ривожланишида фалсафа фанидан оқилона фойдаланишнинг педагогик жиҳатлари ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ФИЛОСОФИИ В РАЗВИТИИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ

В статье подчеркивается, что в настоящее время в мире бурное научно-техническое развитие требует серьезного внимания к образованию, в частности, к системе высшего образования, что будущее любой страны зависит от высокого интеллектуального потенциала ее конкурентоспособных кадров. Формирование интеллектуально-творческой деятельности будущих кадров на основе интеллектуальной культуры является важнейшим условием и основой дальнейшего гуманистического характера их деятельности., речь идет о педагогических аспектах рационального использования философии в формировании и развитии интеллектуальной культуры у студентов.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ФАЛСАФА ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

Курбонов Жасурбек Акмалжонович,

Кукон давлат педагогика институти "Миллий Fоя, маънавият асослари ва хукук таълими" кафедраси тадкикотчиси

ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ФАЛСАФА ФАНИНИ УКИТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИЩЛАРИ

УДК: 10+371.044.4+001.83+008

ЦУРБОНОВ Ж.А. ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ФАЛСАФА ФАНИНИ УКИТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИЦАТЛАРИ

Маколада хозирги даврда дунёда шиддат билан кечаётган илмий-техник тараккиёт таъ-лимга, хусусан олий таълим тизимига жиддий эътибор каратишни такозо килаётганлиги, хар кандай мамлакатнинг келгуси истикболи ундаги ракобатбардош кадрларнинг юксак интеллектуал салохиятига боFликлиги, булFуси кадрларнинг интеллектуал-ижодий фаолиятининг интеллектуал маданият асосида шаклланиши уларнинг келгуси фаолиятининг юксак гуманистик характер касб этишининг энг мухим шарти ва асоси булиб, талабаларда интеллектуал мадани-ятнинг шаклланиши ва ривожланишида фалсафа фанидан окилона фойдаланишнинг педагогик жихатлари хакида суз юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: булFуси кадр, фалсафа фани, интеллект, маданият, фан, глобал муаммолар, интеллектуал маданият, интеллект механизми, интеллектуал капитал, интеллектуал саводхонлик, инновацион Fоялар, интеллектуал кобилиятлар, интеллектуал маданият тузил-маси, интеллектуал маданият функциялари.

КУРБОНОВ Ж.А. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ФИЛОСОФИИ В РАЗВИТИИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ

В статье подчеркивается, что в настоящее время в мире бурное научно-техническое развитие требует серьезного внимания к образованию, в частности, к системе высшего образования, что будущее любой страны зависит от высокого интеллектуального потенциала ее конкурентоспособных кадров. Формирование интеллектуально-творческой деятельности будущих кадров на основе интеллектуальной культуры является важнейшим условием и основой дальнейшего гуманистического характера их деятельности., речь идет о педагогических аспектах рационального использования философии в формировании и развитии интеллектуальной культуры у студентов.

Ключевые слова и понятия: будущая ценность, философская наука, интеллект, культура, наука, глобальные проблемы, интеллектуальная культура, интеллектуальный механизм, интеллектуальный капитал, интеллектуальная грамотность, инновационные идеи, интеллектуальные способности, структура интеллектуальной культуры, функции интеллектуальной культуры.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

KURBONOV J.A. PEDAGOGICAL ASPECTS OF TEACHING PHILOSOPHY IN THE DEVELOPMENT INTELLECTUAL CULTURE OF STUDENTS'

In the article, the scientific and technical development in the world, which is going on in the current period, requires serious attention to education. In particular the higher education system is the future prospects of any country. Its dependence on the high potential of competitive cadres, the formation of future cadres on the basis of traditional culture is the most important condition and basis. There is discussed s pedagogical aspects of rational use of philosophy in the formation and development intellectual culture among students.

Key words and concepts: future personnel, philosophy of science, intelligence, culture, science, global issues, intellectual culture, intelligence engine, intellectual capital, intellectual literacy, innovative ideas, intellectual ability, intellectual culture, structure, intellectual culture functions.

Кириш.

Фалсафа фани х,аёт х,ак,идаги таълимот-ларни ривожлантирувчи сох,а, унинг лугавий маъноси «доноликни севаман» деб талкин килинади. Фалес, Эпикур, Анаксимандр, Аристотель яшаган антик даврда х,ам, Форобий, Ибн Сино, Берунийлар яшаган урта асрларда х,ам файласуфлар олам ва одам туFрисида турлича фалсафий мушох,адалар билдирил-ган. Улуг файласуф олим Ибн Сино фикрича, фалсафанинг асосий масаласи - мавжудотни барча мавжуд нарсаларни келиб чикиши, тартиботи, узаро муносабати, биридан-иккинчисига утишни х,ар томонлама текши-риш учун зарурий имконият, вокелик сабаб тамойилларини асос килиб олишдан иборат1.

Француз экзистенциалист файласуфи А.Камю таъбири билан айтганда: "Хаёт яшашга арзиши ёки арзимаслиги масала-сини х,ал килиш, фалсафанинг асосий масала-сига жавоб топиш демакдир"2. Масалан, прагматизм асосий эътиборни х,акикат тушунча-сига ва уни аниклаш муаммосига каратади. Бу йуналиш вакилларининг фикрига кура, фалсафа аввало айни шу муаммо билан шугулланиши ва инсонга амалда фойда кел-тириши лозим. Юкоридагилардан куриниб турибдики, бугунги кунда усиб келаётган х,ар бир ёш авлод вакилини юксак интеллектуал маданият эгаси сифатида тарбиялашда фалсафа фанининг урни бекиёсдир.

1 Абу Али ибн Сина. Избранные философские произведения. - Москва: "Наука", 1980. - С.28

2 Камю А. // Всемирная энциклопедия. Философия. -

М.: "Современные тетради", 2001. - С.344.

Илмий муаммонинг цисцача мазмуни.

Замонавий педагогика фанида олиб бори-лаётган илмий тадкикотлар таълим олувчи-ларни интеллектуал маданиятига оид турли назарий ёндашувлар, илмий концепциялар, ёндашувларни, бах,с-мунозараларни илгари сурмокда. Булажак мутахассис юксак интеллектуал маданиятга эга булиши учун аввало уз-узини тарбиялаши, ижтимоий куникмалар мазмунини билиши ва улардан самарали фойдаланиши, ички мах,орати, кобилиятини камолга етказиб боришини юкори даражада ташкил этиш зарур булади.

Таълим жамият тараккиётини олFа силжитувчи куч ва воситадир. Миллат дунёкарашини шакллантириш, таълим-тарбия, ахлок нормаларини вужудга келтириш, маъ-навий баркамол инсонни тарбиялашда таълим уз самарасини бермокда. Таълимнинг кучи ва унинг самарадорлиги юксак билимга эга булиш билан изох,ланади. Зеро, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-ёев "... фарзандларимизнинг кобилиятини руёбга чикаришга болаликдан эътибор бериб, уларнинг камолоти учун барча имкониятла-римизни сафарбар этсак, юртимиздан яна куплаб Берунийлар, Ибн Синолар, Улугбеклар етишиб чикади"3, дея таъкидлади.

Айнан буюк боболаримизнинг илм-фан йулида босиб утган машаккатли х,аёт йули биз учун намуна булмоFи лозим. Илмий фаоли-ятнинг маданий жих,атларини булFуси мута-хассисларда шакллантиришда эса ижтимоий-гуманитар фанлар, хусусан фалсафа фани-

3 Мирзиёев Ш. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, х,аёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-том. - Тош-кент: "Узбекистон", 2019. - Б. 76.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

нинг хам ахамияти бекиёсдир. Шу уринда кайд этиш лозимки, фалсафа фанини сама-рали укитиш оркали булажак мутахассислар-нинг юксак интеллектуал маданиятининг шак-ллантирилиши уни олдида турган мураккаб иктисодий, ижтимоий муаммоларнинг ечи-мини топишда ва тараккиёт давомида маъна-вий инкироздан олиб чикишда, хатто илохий эътикодини мустахкам булишида мухим роль уйнайди.

Мавзу буйича бошк,а олимлар илмий асар-лари к,иск,ача тацлили.

Интеллектуал маданиятнинг мазмуни, тузилиши, шаклланиш механизмларини тулик англамай туриб талаба-ёшлар интеллектуал маданиятининг мохиятини тушу-ниб булмайди. Шу нуктаи назардан талаба-ларда фалсафа фани оркали интеллектуал маданиятни шакллантиришга баFишланган тадкикотларнинг психологик-педагогик

ва ижтимоий-фалсафий тахлили муаммо буйича ягона тасаввурнинг мавжуд эмас-лигини курсатди. Купинча тадкикотчилар муаммо доирасида интеллектуал фаолият-нинг алохида таркибий кисмларини урганиш ва тавсифи билан чекланишади. Маса-лан Д.Б.Богоявленская педагогик жараёнда интеллектуал ташаббусни1, И.Н.Семенов ва С.Ю.Степанов - интеллектуал рефлексияни2, Я.А.Пономарев - интеллектуал фаолликни ёки "кидирувчи доминантани"3, С.А.Корнилов - интеллектуал карорларни ишлаб чикиш ва кабул килиш жараёнини4 тадкик килдилар. Л.И.Ларионованинг тадкикотларида тала-баларда интеллектуал вариантлилик ва

1 Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества / Д.Б. Богоявленская. Ростов-на-Дону: Изд. Рост. ун-та, 2006. 172 с.

2 Семенов И.Н., Степанов С.Ю. Формирование интеллектуальных умений студентов в информационном взаимодействии: дис канд. пед. наук. Оренбург. 2003. 186 с.

3 Пономарев Я.А. Знания, мышление и умственное развитие / Я.А.Пономарев. М.: Просвещение, 1967. 264 с.

4 Корнилов С.А. Современные средства диагностики интеллектуального потенциала: кросс-культурная адаптация зарубежных методических комплексов / С.А. Корнилов // Вестник Московского университета. Серия 14: Психология. 2009. № 4. С. 55-66.

баркарорликка5, Х.М.Раджабованинг изла-нишлари талабаларнинг тадкикотчилик ташаббусига6, Л.М.Митинанинг илмий изла-нишлари эса интеллектуал мослашувчан-ликка7 баFишланган.

Талабаларда интеллектуал маданиятнинг ривожланишига кенг имкониятлар очиб беришнинг йул-йурикларини тадкикотчи Э.З.Усмонова куйидагича изох,лайди:

1) муаммонинг юзага келиши ва фикрий вазифанинг шаклланиши;

2) муаммо жавобини излаш ва уни топиш;

3) топилган жавобни субъектив янгилик-нинг очилиши сифатида идрок этиш;

4) эришилган жавобнинг туFрилигини исботлаш, уни бошка кишига асослаб бериш, тушунтириш8.

Баъзи тадкикотчилар фалсафа фанини укитиш жараёнида интеллект ва шахсни бир-бирига алокадорликда куриб чиксалар, бошкалари бундай алокаларни тан олмайди-лар. Муаммо доирасида тизимли педагогик ёндашувни замонавий тушуниш асосида шахс, фаолият, психика, табиат ва социум каби "барча ажратиб олинган (изоляцияланган) тизимларнинг интеграциясини" амалга оши-риш ва "уларнинг узаро алокаси х,амда яхлит интегратив тизимни кейинги ривожланишини белгиловчи узаро таъсир мах,сулотларини ифодалаш" имконияти хам алох,ида ах,амиятга эга9.

5 Ларионова Л.И. Культурно-психологические факторы развития интеллектуальной одаренности / Л И. Ларионова. М.: Ин-т психологии РАН, 2011. 316 с.

6 Раджабова Х.М. Управление процессом формирования интеллектуального потенциала личности в педагогической системе / Х.М. Раджабова // Педагогическое образование и наука. 2008. № 9. С.64-67.

7 Митина Л.М. Интеллектуальная гибкость учителя: психологическое содержание, диагностика, коррекция: учеб. пос. / Л.М.Митина, Н.С.Ефимова. М.: Флинта, 2003. 144 с.

8 Усмонова Э.З. Укувчиларда мустакил тафаккурни кандай шакллантириш мумкин? - Т.: "Педагогика ва психология" илмий-оммабоп нашри, 2000. - Б. 36.

9 Межуев В.М. Культура как деятельность: из истории отечественной культурологии // Личность. Культура. Общество. 2006. Т. 8. Вып. 1 (29). С. 37-59.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Интеллектуал маданият булажак мутахас-сиснинг ривожланиш даражасини курсатади ва аник ташкил этилган билимлилик симбио-зини, мустакил фикрлаш кобилиятини, уз фао-лиятининг устувор йуналишларини ажрата олиш лаёкатини, шунингдек укиш ва янги билимларни эгаллаш истаги, уларни бах,олаш ва тартибга солиш, х,ар кандай вазифага ижо-дий ёндашиш ва аник йуналтирилган максадга мувофик равишда вазиятга кура х,аракат килиб, уз режасини амалга оширишни ифо-далайди. Бунда булFуси мутахассиснинг кенг дунёкараши, фалсафий тафаккури, дунёда кечаётган жараёнларнинг асл мох,иятини теран англай олиши мух,им ах,амиятга эга. Табиийки, булар фалсафа фанини самарали укитиш оркали шакллантириладиган куникма ва малакалар х,исобланади. Мазкур маколада талабаларда интеллектуал маданиятнинг шак-лланиши ва ривожланишида фалсафа фани-дан окилона фойдаланишнинг педагогик жих,атлари тадкик этилган.

Тадцицотнинг объекти килиб олий таъ-лим тизими талабаларида интеллектуал мада-ниятни ривожлантиришда фалсафа таълими-нинг ах,амияти, фалсафа фани укитувчисига куйиладиган замонавий талаблар тизими бел-гиланди.

Тадцицотни олиб боришда муаммога доир сиёсий, фалсафий, социологик, психологик, педагогик адабиётларни киёсий-танкидий урганиш ва тах,лил этиш усулларидан фойда-ланилган.

Натижалар ва амалий мисоллар.

Фалсафани укитиш бошка фанларни укитишдан катта фарк килади. Бу фарк фал-сафанинг маънавий маданиятнинг кандай сох,аси эканидан келиб чикади. Зеро била-мизки, асл фалсафа фаннинг узигина эмас, балки борликка донишманд кузи билан карайдиган энг юксак элитар маданият шакли, дунёкарашнинг узига хос тарихий типидир. Демак, фалсафа укитувчиси оддий укитувчилар каби талабага факат билим (информация) бера оладиган, унинг фикрини бойитиш билангина чекланадиган киши эмас, балки уни х,аётга донишманд кузи билан

караш сирларидан бох,абар этадиган зот х,амдир.

Ушбу жих,атдан келиб чикиб, фалсафа маънавий маданиятнинг бошка шаклларидан, хусусан фан сох,аларидан фаркли равишда, аввало, жуда куп вазифаларни уз зиммасига олади. Булар асосан фалсафанинг инсонда юксак ва теран дунёкарашни, яъни элитар маданиятни шакллантириш ва ривожланти-риш, энг умумий ахлокий, эстетик, ижтимоий, сиёсий, хукукий ва бошка нормалар асосида ётувчи универсал конун ва конуниятларни курсатиш ва асослаш х,амда шу йул билан инсониятни тарбиялаш каби юксак вазифа-ларидир. Бошка фанларни укитишда эса асосан 1 ёки 2 вазифа борлиги, яъни билимни бериш, уни фаол узлаштирилишини таъмин-лаш ва баъзан тарбиялаш вазифаси келиб кушилади. Масалан, аник фанларда - математика, физика, химия, биология, геология, география ва х,оказоларни укитишда укитувчи уз сох,асига тегишли билимни талабага сингди-риш услубиятини узлаштириши етарли булса, гуманитар фанларда эса шундай билим билан бирга тарбиявий вазифа х,ам катнашса фалсафа укитишда х,ар икки жих,ат - билим бериш ва тарбиялаш - бир-бирини тулдирган, узвий боFлик равишда катнашган ^олда, бундан ташкари бошка куп вазифалар х,ам амалга оширилади. Фалсафанинг бошка фанлардан асосий фарки х,ам шунда. Шунга кура фалсафани укитишда унинг барча вазифаларини биргаликда кандай амалга ошириш кераклиги файласуф-педагогнинг х,амиша диккат марка-зида булиши зарур.

Хозирги кун фалсафа укитувчиси бошка махсус фан укитувчиларидан фаркли уларок билимнинг факатгина бир даражаси -чизикли рационал тафаккур, назария билан-гина чекланмасдан, ночизикли тафаккур эгаси булиши х,амда илмий ва эстетик интуиция билан х,ам якиндан таниш булиши кераклиги куринади. Яъни, бугунги кун фалсафа укитувчиси ХХ аср Fарб маданиятига - фал-сафаси ва фанига аллакачон кириб келган борликни янгича - норационал ва ночизикли-синергетик англаш билан х,ам чекланмас-лиги, балки илмий ва эстетик интуитив онг маданиятига х,ам эга булиши ва бу мадани-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

V__

1-жадвал. Талабаларнинг мантилий фикрлаш, аналитик тах,лил ва муаммони х,ал к,илиш куникмаси узгарган х,олати курсаткичлари

ОТМ номи Мантикий фикрлаш Аналитик тахлил Муаммони ечиш

Кукон давлат педагогика институти 29% 26% 23%

ФарFона давлат университети 33% 34% 29%

Наманган давлат университети 30% 33% 35%

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети 35% 36% 34%

ятни уз талабаларига хам сингдириши керак. Бунингсиз бизнинг миллий фалсафамиз жахон микёсидаги фалсафа була олмайди.

Айни шунга кура бугунги кун фалсафа укитувчиси уз талабаларини бир вактнинг узида хам серкирра билим, хам яхши тарбия асослари, хам юксак ижод намуналари билан таништириб бориши, шу билан бирга улар-нинг яратилиши сирларидан бохабар этиши хам керак. Шу тарзда фалсафа укитувчиси жамиятга бир вактнинг узида хам мантикий тафаккур кобилияти ривожланган, хам юксак ахлокли, хам соф ва олижаноб элитар мада-ният эгаси булган, яъни ижодкорлик ва ташаб-бускорлик кобилиятига эга булган баркамол авлодни етиштириш вазифасини бажаради.

Асосий цисм.

Талабаларнинг интеллектуал маданиятини тадкик этишда "Талабаларда интеллектуал маданиятни инновацион усулда ривожланти-риш технологияси" деб номланган тадкикот утказилди. «Талабаларда интеллектуал маданиятни фалсафа таълими асосида инновацион усулда ривожлантириш технологияси» деб номланган тажриба-синов ишлари утказилди. Унда Кукон давлат педагогика институти, ФарFона, Наманган ва Мирзо Улугбек номи-даги Узбекистон Миллий университетла-рининг ижтимоий-гуманитар, иктисодий, аник ва табиий фан йуналишлари буйича 595 нафар талаба иштирок этди. Тажриба-синовни утказишда тест, суровнома, интервью ва анкета усулларидан фойдаланилди.

Ушбу тадкикот доирасида мамлакатимиз олий таълим муасасаларининг айримларида юкоридаги бандлар буйича талабалар интеллектуал маданияти даражасини аниклашга уриндик ва куйидаги натижаларни олдик.

2018-2020 укув йилида Кукон давлат педагогика институтида амалга оширилган тажриба-синов ишлари натижалари тахлили

шуни курсатдики, талабаларнинг аналитик фикрлаш (analytical thinking), танкидий фикрлаш (critical thinking), синтез кила олиш (synthesis thinking), креатив фикрлаш (creative thinking), муаммони хал килиш (problem solving) куникмалари 48% курсаткични таш-кил этди.

Кукон давлат педагогика институти, ФарFона, Наманган ва Мирзо Улугбек номи-даги Узбекистон Миллий университетларида танлаб олинган 3 тадан гурухдан мантикий фикрлаш, аналитик тахлил ва муаммони хал килиш куникмасини ривожланганлик холатини аниклаш учун 20 та саволдан ибо-рат тажриба-синов утказилди. Тажриба-синов ишларида 12 та гурухдан 300 нафар талаба иштирок этди.

Тажриба синов ишлари оркали талабаларнинг мантикий фикрлаш, аналитик тахлил ва муаммони хал килиш куникмаси холатини аниклашни максад килган эдик ва бу холат Кукон давлат университетида 26% ни, ФарFона давлат университетида 32% ни, Наманган давлат университетида 33%ни ва Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университетида 35% ни ташкил килди. Албатта, бу нати-жалар ушбу таълим муассасаларини уму-мий холатини курсатиб бера олмайди, лекин умумий натижалар юкоридагилардан унча-лик фарк килмайди деган фикрдамиз. Нати-жаларнинг пастлиги факатгина талабаларнинг интеллектуал савияси холатини эмас, балки бутун тузилманинг холатини англатади. Шундай экан, биз тадкикот доирасида илгари сурмокчи булган янгича фалсафа таълими технологиялари ушбу холатни узгартиради ва олий таълим муассасаси умуий салохиятини оширади.

2019-2020 укув йилида ФарFона давлат университети, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети ва Наман-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

2-жадвал. Тажриба гуру^ларида фалсафа фанини янгича методика асосида утилишидан кейин талабаларнинг танкидий тафаккур к,илиш ва кенг дунёк,арашини намоён к,илиш х,олати курсаткичлари

№ Саволлар Талабаларнинг ш (15 нас ^ртли рак,амланиши зар талаба)

1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Барча оккушлар ок, рангда буладими? 1 1 1 2 1 1 2 3 1 2 3 1 2 1 1

2 Хаётдаги кандай вазиятларда математик формулалар мухим ахамиятга эга булади? 1 1 1 2 1 1 1 2 1 2 2 1 2 1 1

3 Асарларни кандай хусусиятларига караб «яхши» ва «ёмон»га ажратасиз? 1 1 3 1 1 1 3 1 1 2 1 2 1

4 Нега миллатларга санъат ва ижодкорлик керак? 1 1 1 2 1 1 1 2 1 2 1 2 1 1

5 Санъатнинг жамиятга салбий таъсири булиши мумкинми? 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1

6 Сизнингча, биз яшаб турган дунёда энг катта муаммо нима? 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 2

7 Агар хозиргидек бизни бошк,арувчи крнунлар булмаганда, жамиятлар кандай буларди? 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 3 1 1 1 1

8 Жамиятдаги хукук ва имтиёзларингизни кандай фарклайсиз? 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1

9 Инсониятнинг асосий ва умумий мак,сади нима булиши керак? 1 2 1 2 1 1 1 3 1 1 2 1 1 1 1

10 Ягона глобал тилга эга булиш бир нечта тилда сузлашишдан афзалми? 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1 3 1 1 1 2

ган давлат университети талабаларининг фун-даментал билимлилик даражаси (10-11 синф фанлари асосида) ва мутахассислик фанла-рини билиш даражасини аниклаш оркали уларнинг интеллектуал маданиятини ривож-ланишининг мавжуд холати тахлил килинди. Тажриба-синов жараёнида 4 та гурухнинг хар биридан 15 нафардан, жами 60 нафар талаба иштирок этди.

*Куйи даража - талаба берилган савол-ларга шунчаки «х,а» ёки «йук» деб жавоб берди. Саволларга берилган жавобларда танкидий ёндашув сезилмайди.

*Урта даража - талаба берилган саволларга умумий жавоб берди. Умумий дунёкарашга эга. Саволларга жавобларда танкидийлик бор лекин уни ривожлантира олмаган. Фикрлар тушунарсиз ва тугулланмаган.

*Юкори даража - талаба берилган саволларга жавобларидан унинг кенг дунёкарашга эгалиги маълум булади. Саволларга узгача ёндашувидан танкидий тафаккур намоён булади.

Кукон давлат педагогика институтидан тан-лаб олинган гурухга талабаларнинг танкидий тафаккур килиш ва дунёкарашини намоён килиш холатини аниклаш учун 10 та саволдан иборат тест оркали тажриба-синов утказилди.

Гурухдаги 15 нафар талабадан 3 нафар тала-банинг танкидий фикрлаши ва дунёкараши юкори даражада эканлиги ва бу умумий фоизда 20% ни ташкил этиши маълум булди. ФарFона, Наманган ва Мирзо Улугбек номи-даги Узбекистон Миллий университети тала-балари уртасида утказилган тажриба-тест синови натижалари хам Кукон давлат педагогика институти натижаларидан кескин фарк килмади.

Хулоса ва тавсиялар.

Интеллектуал камолот ва таълим-тарбия тизими узаро диалектик алокадорликдадир. Талабаларда интеллектуал маданият куникмаларини шакллантиришда фалсафа фани асосида диалектик тафаккурни ривож-лантириш максадга мувофикдир.

Бунда куйидагиларга эътиборни каратиш максадга мувофик:

1. Фалсафа таълимидаги индукция, дедукция, сукротча бахс, диалектик, синер-гетик, герменевтик, аналитик тахлил метод-лари талабалар интеллектуал маданиятини юксалтиришнинг инновацион усуллари булиб, улар тафаккур килишнинг энг умумий коидаларини, бош стратегиясини белгилайди. Бугунги кунда булажак кадрлар интеллектуал

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

маданиятини инновацион усулда фалсафа таълими асосида юксалтириш долзарб лекин, кур-курона, догматик равишда эмас, онгли танкидий тафаккур асосида булиши керак.

2. Тадкикот иши доирасида тажриба-синов ишлари оркали талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг инновацион усулларини фалсафа таълими мисолида тахлил килинди, уларда фалсафий дунёкараш, танкидий тафаккур ва мантикий хулоса чикариш, аналитик тахлил куникмаларини шакллантиришнинг самарали метод ва воси-таларини педагогик амалиётда синаб курилиб, самарали натижалар олиш мумкин. Тажриба-синов ишлари креатив педагогик фаолиятни ташкил этиш, фалсафа таълимидаги танкидий фикрлаш куникмаси, мантикий тахлил килиш усули, шунингдек, ахлокий, эстетик ва мантикий тафаккур ва кенг дунёкараш талабалар интеллектуал маданиятини ривожланти-ришга хизмат килади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Талабаларнинг интеллектуал салохиятини базавий фанлардан билимли-лик даражаси, мантикий фикрлаши ва илмий-фалсафий билимлилиги, илмий-бадиий ва фалсафий асарлар ва адабиётларни таълим жараёнида ва мустакил таълимда урганиш, танкидий тафаккурини намоён килиш холати буйича мавжуд холат ва фалсафа таълими технологиялари асосида олиб борилган машFулотлардан кейинги натижалар аниклаш ва солиштирув-тахлил ишларини доимий олиб бориш лозим.

4. Талабаларда интеллектуал мадани-ятни ривожлантиришнинг инновацион тех-нологиясига доир хориж ва миллий таж-рибаларни урганиш ва уларни оммалашти-риш зарур. Талабалар интеллектуал маданиятини ривожланишига таъсир этувчи ижобий ва салбий омилларни инобатга олган холда миллий методика ва муайян шарт-шароитлар мухитини яратиш лозим.

Бу каби вазифаларни бажаришда эса фалсафа таълими укитувчиси куйидаги сифат-ларга эга булмоFи лозим:

• укитувчи узининг хар битта шогир-дида яхши ва ёмон томонларни, ютук ва кам-чиликларни кура оладиган, уларга ишона ола-

диган, улар даврасига кутаринки рух кирита оладиган, уз укувчилари калбини ром эта оладиган булиши зарур. Фалсафий материални баён этишнинг бошка шаклларида эса муал-лиф уз мухлислари билан бундай бевосита алокадорлик, шогирд калбига туFридан-туFри кириш имкониятига эга эмас;

• укитувчининг вазифаси уз укувчиларига билим беришдангина ибо-рат эмас, балки ва, асосан, уларнинг энди-гина шаклланаётган онгини энг олий рухий кадриятларга — мухаббат, адолат, хак (хакикат), гузаллик кабиларга йуналтиришдан иборатдир. Унинг ана шу жихати бугунги кунда айникса долзарб. зеро, фалсафани факат фан деб караб келинган вактларда устознинг вазифаси факат билим бериш билан чекланиб колгани туфайли бир катор ёш авлод теран рухий кадриятлардан бахра олиш имкониятидан узок вактлар махрум булиб келган эди. Киши онгини энг олий рухий кадриятларга йуналтириш эса укитувчи билан шогирд орасида иккиёклама жонли мулокот бор булган чоFдагина мумкин булади;

• талабаларни тарбиялаётган устоз аввало уз шахсий «Мен»ини худбинликдан ажратиб олмоFи, узининг хар бир хатти-харакатини бошкара оладиган булиши керак. шунингдек, унда асосий хаётий масалаларга нисбатан очик-ойдин, аник карашлар шак-лланган булиши, бошкаларни тушуниш истаги ва кобилияти ривожланиши ва бу йулда катта сабру-токат хислатларини касб этиши хам керак.

Юкоридаги мулохазалардан келиб чикиб, фалсафа укитувчисининг зиммасидаги иш бошка махсус фан укитувчиларига нисбатан бир неча баробар куп десак асло муболаFа булмайди. Шунга кура аввалги даврларда фалсафа укитувчиларининг иш юкламалари махсус фанлар укитувчилари юкламалари-дан икки баробар кам, укитувчилар сони эса бир неча баробар куп булгани, бир хисобда, бежиз булмаган, илмий-ижодий, ташкилий-тарбиявий, сиёсий-мафкуравий ва шу каби дарсдан ташкари ишлар учун эса купрок вакт ажратилгани бежиз эмас.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

с ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ 49 и

Адабиётлар руй^ати:

1. Мирзиёев Ш. Нияти улуF халк,нинг иши хам улуг, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-том. - Тошкент: "Узбекистон", 2019. - Б. 7.

2. Абу Али ибн Сина. Избранные философские произведения. - Москва: Наука, 1980. - С. 28.

3. Камю А. // Всемирная энциклопедия. Философия. - М.: "Современные тетради", 2001. - С. 344.

4. Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества / Д.Б. Богоявленская/. - Ростов-на-Дону: Изд. Рост. ун-та, 2006. - 172 с.

5. Семенов И.Н., Степанов С.Ю. Формирование интеллектуальных умений студентов в информационном взаимодействии: дис канд. пед. наук. Оренбург. 2003. - 186 с.

6. Пономарев Я.А. Знания, мышление и умственное развитие / Я.А.Пономарев. М.: Просвещение, 1967. - 264 с.

7. Корнилов С.А. Современные средства диагностики интеллектуального потенциала: кросс-культурная адаптация зарубежных методических комплексов / С.А. Корнилов // Вестник Московского университета. Серия 14: Психология. 2009. №4. С. 55-66.

8. Ларионова Л.И. Культурно-психологические факторы развития интеллектуальной одаренности / Л И. Ларионова. М.: Ин-т психологии РАН, 2011. - 316 с.

9. Раджабова Х.М. Управление процессом формирования интеллектуального потенциала личности в педагогической системе / Х.М. Раджабова // Педагогическое образование и наука. 2008. №9. С.64-67.

10. Митина Л.М. Интеллектуальная гибкость учителя: психологическое содержание, диагностика, коррекция: учеб. пос. / Л.М.Митина, Н.С.Ефимова/. - М.: «Флинта», 2003. -144 с.

11. Усмонова Э.З. Ук,увчиларда мустак,ил тафаккурни к,андай шакллантириш мум-кин? - Т.: "Педагогика ва психология" илмий-оммабоп нашри, 2000. - Б. 36.

12. Межуев В.М. Культура как деятельность: из истории отечественной культурологии // Личность. Культура. Общество. 2006. Т.8. Вып. 1 (29). С. 37-59.

13. Каримов И.А. Ёшларга ишонч билдириш, уларнинг ташаббус ва салохиятини руёбга чикариш - бугунги куннниг устувор вазифасидир. // Инсон, унинг хукук, ва эркинликлари - олий кадрият. - Т.: "Узбекистон", 200- Б. 117.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.