Научная статья на тему 'ТАЛАБА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИ ВА ИНТЕЛЛЕКТИ МАСАЛАСИНИНГ ИЖТИМОИЙП-ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ'

ТАЛАБА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИ ВА ИНТЕЛЛЕКТИ МАСАЛАСИНИНГ ИЖТИМОИЙП-ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

25
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
касбий шаклланиш / ижтимоий фаоллик / интеллект / ақлий қобилиятлар / ижтимоий ва эмоционал интеллект / эмпатик қобилиятлар / интеллект динамикаси / интерфаол методлар / ижтимоий фаоллик. / социальнқй активность / интеллект / умственная способность / социальный и эмоциональный интеллект / способность к эмпатии / психодиагностика / динамика интеллекта

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Ш. Д. Усманова, Фарида Болидин Қизи Салохиддинова

Мақолада аҳолининг маълум қатламида ижтимоий фаоллик ва интеллект ривожланиш динамикасининг ижтимоий-психологик хусусиятлари ўрганилиб, психологик-педагогик ёрдам берадиган, ижтимоий фаоллик шаклланишда юзага келадиган муаммоларни бартараф этувчи ва тизимлаштирилган тадбирлар характеридаги модул ишлаб чиқилганлиги тахлил этилиб, давлат ва жамият тараққиёти учун зарур бўлган, давр талабига мос, рақобатбардош, ижтимоий фаол ва юқори интеллектуал салохиятли мутахассис кадрлар тайёрлаш зарурлиги асослаб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье изложены социально-психологические особенности динамики развития интеллекта и социальной активности в определенной слое населении, разработан модуль, который оказывает психолого-педагогическую помощь, устраняет проблемы в социолизации молодёжи, имеет систематизированный характер мероприятий.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИ ВА ИНТЕЛЛЕКТИ МАСАЛАСИНИНГ ИЖТИМОИЙП-ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ»

ТАЛАБА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИ ВА ИНТЕЛЛЕКТИ МАСАЛАСИНИНГ ИЖТИМОИЙП-ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ

Ш. Д. Усманова

пс. ф. н. УзМУ Педагогика ва умумий психология кафедраси доценти

Маколада ахрлининг маълум катламида ижтимоий фаоллик ва интеллект ривожланиш динамикасининг ижтимоий-психологик хусусиятлари урганилиб, психологик-педагогик ёрдам берадиган, ижтимоий фаоллик шаклланишда юзага келадиган муаммоларни бартараф этувчи ва тизимлаштирилган тадбирлар характеридаги модул ишлаб чикилганлиги тахлил этилиб, давлат ва жамият тараккиёти учун зарур булган, давр талабига мос, ракобатбардош, ижтимоий фаол ва юкори интеллектуал салохиятли мутахассис кадрлар тайёрлаш зарурлиги асослаб берилган.

Таянч сузлар: касбий шаклланиш, ижтимоий фаоллик, интеллект, аклий кобилиятлар, ижтимоий ва эмоционал интеллект, эмпатик кобилиятлар, интеллект динамикаси, интерфаол методлар, ижтимоий фаоллик.

В статье изложены социально-психологические особенности динамики развития интеллекта и социальной активности в определенной слое населении, разработан модуль, который оказывает психолого-педагогическую помощь, устраняет проблемы в социолизации молодёжи, имеет систематизированный характер мероприятий.

Ключевые слова: социальной активность, интеллект, умственная способность, социальный и эмоциональный интеллект, способность к эмпатии, психодиагностика, динамика интеллекта

Фарида Болидин кизи Салохиддинова

УзМУ математика факульети талабаси

АННОТАЦИЯ:

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

In a result intellect of students in psychology. It was reached in process researching social- psychological quality of dynamic's developing, maintenance^ organization, ways, forms,

May 6, 20231 ©

methods, and also were elaborated theoretical approaches, directed at solving problem, scientific hypothesizes, conceptions, elaborated scientific- methodical recommendations. These approaches can be used on planning work sections and youthful organizations, at determining contents of textbooks, educational- methodical work of higher educational institutions.

Keywords: intellect, sensible skills, social and emotional intellect, ability for empathy, psycho diagnosis, intellects dynamics

2021-йил 17-август куни Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг "Янги Узбекистан" газетаси бош мухаррири Салим Дониёров саволларига жавоблари юзасидан "Янги Узбекистон демократик узгаришлар, кенг имкониятлар ва амалий ишлар мамлакатига айланмокда" номли интервюси эълон килинди. Интервюда 2016-2021-йилларда жамиятнинг барча сохаларида амалга оширилган ислохотлар хамда олдимизда турган устувор вазифалар хакида чукур тахлилий маълумотлар акс эттирилди.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2021-йилнинг 20 августида тадбиркорлар ва ишбилармонлар билан очик мулокот утказди ва унда нутк сузлади. Мазкур тадбирдаги маърузада ёшлар учун дастуруламал буладиган илгор фикрлар илгари сурилди.

Албатта, ушбу маърузада Янги Узбекистонда амалга оширилган кенг куламли ишлар ва истикболдаги долзарб вазифалар акс эттирилган. Зеро инсониятнинг энг буюк гояларидан бири - шахснинг эркинлиги ва унинг интеллектуал салохиятли булиши гояси хисобланади. Зотан, эркин шахс, эркин халк, яратувчанлик, фаровонлик, инсонпарварлик, бунёдкорлик ишларига, илму-фанда, маданиятда ва замонавий ишлаб чикариш жараёнида фаол харакат килишга хамда кузланган максадларга эришишга кодирдир.

Хрзирги даврда жамият тараккиётида юз бераётган кескин узгаришлар сифат жихатидан янги ва нисбатан мураккаб булган вазифаларни куяди, бунда шахс интеллектининг ривожланиш даражаси, унинг аклий имкониятлари регулятори, ахлокий жихатлар алохида ахамият касб этади. Хуш, ушбу хусусиятлар талабалик даврида кай тарзда намоён булади ва таркиб топади?

Тадкикотларда талабалар деганда, моддий ва маънавий ишлаб чикаришда ижтимоий хаётга ва мутахассисликка оид ролларни муайян коида, махсус дастур асосида бажаришга тайёрланаёган ижтимоий гурух тушунилади.

May 6, 2023

Uzbekistan'sdveomem^^^^^^^m

Талабалик даврининг асосий хусусиятларидан бири - ижтимоий етукликнинг жадал суръатлар билан руёбга чикишидир. Бундай етуклик шахсдан зарур аклий кобилиятни, хаёт ва фаолиятда бажариладиган турли ролларни эгаллашни талаб килади. Айникса, аклий етуклик (камолот) мухим ахамият касб этади. Талабанинг дарсларга уз вактида катнашиши, берилган вазифаларни бажариши, интеллект ривожи динамикасига негиз була олмайди, бу эса аклий тараккиётни диагностика килиш учун етарли эмасдир.

Талабаларнинг касбий шаклланишида интеллект динамикасини илмий-назарий жихатдан асослаш хамда педагогик инновацияларнинг, ижтимоий интеллект динамикасига таъсирини аниклаш ва талаба касбий шаклланишида интеллект динамикаси тизимли модулини тахлил этишдан иборат.

Ёшларнинг ижтимоий интеллекти табиатини тадкик этиш, илмий жихатдан чукур тахлил килиш бугунги кун талаби булиб, баркамол авлод тарбиясида, унинг интеллектуал салохиятини оширишда ва касбий шаклланишида ижтимоий интеллектни аниклаш усулларини чукур урганиш ва динамикасининг хусусиятларини тахлил этиш мухимдир.Масалани урганишда сухбат, кузатиш, савол-жавоб, анкеталар, талабаларнинг таълим жараёнидаги интеллектуал салохиятини кузатиш, аклий кобилиятини аниклашга каратилган Дж.Равеннинг "Прогрессив матрицалар" методи, В фактор билан боглик сузлар билан ишлаш имконияти мураккаб мантикий муносабатлар ва мавхум алокадорликни тушунишлари "Мураккаб аналогиялар" тести, тушунчалар билан боглик масалаларни ечишда кандай тафаккур етакчилик килишида "Мухим белгиларни ажратиш" тести, ахборотларни куриш оркали кайта ишлаш ва мантикий хулосалашда "Визуал интеллектни урганиш" тести хамда амалий интеллектнинг ривожланганлик даражасини бахолашда эса "Амалий интеллектни урганиш" тестлари фойдаланилди. Бундан ташкари Дж.Гилфорд ва М.Салливеннинг "Ижтимоий интеллектнинг диагностикаси" методикаси, В.В.Бойконинг "Эмпатик кобилиятлар даражаси диагностикаси" методидан фойдаланилди.

Интеллектнинг куйидаги икки турига эътибор каратадиган булсак, абстракт интеллект - бу абстракт, вербал ва математик белгиларни тушуниш ва уларнинг ёрдами билан турли аклий харакатларни амалга ошириш кобилиятини билдиради, ижтимоий интеллект - одамларни тушуниш ва улар билан муносабатларга киришиш кобилиятидан иборат.

Ижтимоий интеллект одамларни тугри бахолай билиш, уларнинг хулкини тугри башорат килиш ва шундан келиб

May 6, 2023

259

Uzbekistan'sdveomem^^^^^^^m

чиккан холда улар билан муносабатга киришиш кобилияти деб тавсифлаш мумкин. Бошка одамларни яхши тушунишни таъминловчи бир катор сифатларни ажратиб курсатиш мумкин. Бу сифатлар таркибига ижтимоий интеллект алохида кобилият сифатида киритилган. 1960 йилларда ижтимоий билиш ва коммуникатив компетентликка оид ишлар пайдо була бошлади. Шу йилларда умумий перцепция муаммосига-одамларнинг бир-бирларини тушунишларига катта эътибор каратилган ва хосил булган ижтимоий интеллектнинг табиати ва таркиби тугрисидаги концептуал тасаввурлар асосида уни урганишнинг методик аппаратини яратишга уринганлар (Ж.Гилфорд, Д.Кит, Н.Кентор ва бошкалар).

Ижтимоий интеллектни улчашга мулжалланган биринчи ишончли тестни яратган Ж.Гилфорд уни умумий интеллект омилидан мустасно тарзда ва энг аввало хулк-атворга оид ахборотларни тушуниши билан боглик булган интеллектуал кобилиятлар тизими сифатида урганган.

80-йилларда Д.Кит томонидан яратилган тестлар ахлокий ёки одоб билан фикрлашни бахолашга мулжалланган эди. М.Форд ва М. Тисак интеллектни бахолашнинг негизида муаммоли холатларнинг тугри ечимини топиш ётишини таъкидлайдилар.Улар ижтимоий интеллект ижтимоий ахборотларни кайта ишлаш билан боглик булган ментал кобилиятларнинг аник ва мутаносиб гурухини уз ичига олишини курсата билдилар. Бу кобилият гурухи эса уз урнида "формал" тафаккур асосини ташкил килувчи ва "академик" интеллект тестлари билан текширилувчи кобилиятлардан тубдан фарк килади. Биз куйида Векслер ва Стенфорд-Бинэ тестлари ёрдамида интеллектни IQ га таксимланишини намойиш килиб утмокчимиз

Стенфорд % Векслер % Диапазо н %

139 Жуда юкори 1 Жуда юкори 2,2 2 Q 2,6

130 Кутарилган 11 Кутарилган 6,7 1-2 Q 13,6

119 Уртадан юкори 18 Одат.юкори 16,1

100 Урта 46 Урта 50 0-1 Q 34,1

89 Уртадан пастрок 15 Уртача 16,1

May 6, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

260

79 Чегара 6 Норм.доир. 6,7 1-2 Q 13,6

70 Аклий колок 3 Аклий колок. 2,2 2-3 Q 2,5

Эслатма: 1-15 балл

Бу тест 18 ёшдан 19 гача, 24 ёшдан 34 ёшгача хамда 45 ёшдан 64 ёшгача булган одамларда синаб курилганда ишончли эмпирик аълумотлар беришга кафолатдир. Ушбу шкала 18 ёшдан 64 ёшгача булган 1700 та синалувчилар устида текширилиб курилган булиб, улар асосан тадкикот жараёнига таклиф килинган эдилар. Векслернинг болаларни урганувчи тести WAIS дан олинган булиб, хар бир топширик енгилрок ечиладиган масалалар билан тулдирилган эди. WISC уз ичига 12та субтестни бириктириб тузилганига карамай, уларнинг иккитаси захирада туриши режалаштирилган. Зарур булган вазиятлардагина фойдаланиш назарда тутилгандир. Векслернинг субтестлари куйидаги куринишда гурухларга ажратилгандир.

№ Вербал (сузли) шкала № Новербал (сузсиз) шкала

1 Билиш (30 та савол, масалан: Расмда етишмайдиган мухим

кандай магазинда шакар 1 булакни топиш (20 та расм)

сотилади?)

2 Мухокама (14 та савол. Масалан: Синиб ётган рельсни курга-нингизда Булакларни яхлитлаш. Бунда расм профили олинади. Уларнинг хар бири турли хил

якинлашиб келаётган поездни 2 катталикдаги булакларга

кандай килиб огохлантирган ажратилади, яъни кесилади.

булар эдингиз?) Синалувчи мана шу булакларни уз урнига куйиб профилни яхлитлаши керак.

3 Х,исоб (16 та савол. Масалан: Геометрик фигураларни

Битта сигара 7 цент турса, 3 3 конструкцияси

та сигара неча пул туради?)

May 6, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

261

4 Ухшашлик (16 та савол. Масалан: кайчи - козоннинг ухшашлиги нимада?) 4 Иигиш: Элементлардан мозаика йигмок.

5 Лугат бойлиги (40 та савол. Масалан: Глицерин нима?) 5 Урин алмаштириш. Бунда синалувчи ифодаланган холат мохиятига етиши керак хамда расмлар изчиллигини урнатиши лозим.

6 Хотира (9та савол. Масалан: а)Такрорланг: 3--8-9-1-7-4. б) Энди мен айтган ракамларни тескари тартибда такрорланг:1-6-5-2-9-8) 6

Юкоридаги тестнинг ёш даврлари буйича ишончлилик интервали бир ёш хисобланади: 6,5 - 7,5 ; 10,5 - 11,5 гача; 14,5-15,5 гача булганлар учун ишончлидир. Тест дастлабки марта утказилганда, олинган натижага кура, унинг ишончлилик коэффициенти 0,94, 0,90 ва 0,96 га тенг эканлиги кузатилган, бирок у иккинчи марта такроран утказилганда хам интеллект коэффициенти деярли узгармаган (0,93 ; 0,90 ва 0,95). Шунинг учун хам ушбу тест бугунги кунда хам болалар интеллектини урганиш жараёнидаги асосий шкалалардан бири булиб хизмат килади.

Ижтимоий интеллектнинг асосий вазифаларидан бири узок муддатли узаро муносабатларни шакллантиришдир. Узаро муносабатларнинг даражаси ва характерини тушунган холда келажакда бир-бирига ижобий таъсир утказиш ва муносабатларни мустахкамлашдан иборатдир.

Ижтимоий интеллект муайян вакт учун асаб-психик холатни , ижтимоий мухит омилларини ва ижтимоий муносабатларнинг канчалар муваффак-киятлилигини аниклайди, шунингдек уни энергия концунерациясини талаб килувчи, эмоционал зурикиш, стресс нокулайликлари, фавкулотда холатларда хамда шахс инкирози холатларида саклаш имкониятини беради.

Ижтимоий интеллектнинг фавкулотда юз берадиган инкирозлар, узок чузиладиган стресслар, уз-узига булган хурматни тушуниб етиши холатларида ёрдам берувчи мобилизацион функцияси жуда мухим хисобланади. Ижтимоий интеллект инсонлар уртасидаги муносабатларда содир буладиган ходисаларни прогноз килиш

May 6, 2023

262

Uzbekistan's^^velopmen^^^^^^^m

ва уларга тайёр туриш имкониятини беради хамда психологик зурикишларга булган бардошни мустахкамлайди.

Агрессивлик одамлар билан рисоладагидек муносабатга киришишда тусикдир. Негативлик, танкидий фикрлар, бировнинг ютугини куролмаслик, тез-тез хафа булиш, бундай тоифа одамларга хосдир. Авторитарлик ва агрессивлик - коммуникатив билимларнинг камлиги ва тажрибасизлик, уялиш ва ёпикликка нисбатан одамлар билан тил топишиш ва узаро муносабатларга киришишни тусиб куювчи нисбатан кучлирок омиллардир.

Умуман, ижтимоий интеллектнинг ёшга караб усиб боришини кузатишимиз мумкин. Бунинг сабаби талабалар айнан олийгохларда тахсил олаётганликлари билан белгиланиши мумкин. Чунки талабалар укишнинг дастлабки йилларидаёк инсон-инсон касб сохасининг хусусиятларини урганиб борадилар. Олий таълим стандарти талабадан шуни талаб килади. Тадкикот натижаларига кура, биринчи боскичларнинг ижтимоий интеллектини урганиш методикалари буйича курсаткичларида мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш мезони билан вербал экспрессияни тушуниши хамда шахслараро узаро таъсирлашувни тахлил этиш омиллари уртасида корреляцион муносабат кузатилди. Сунгра вербал экспрессия ва шахслараро узаро таъсирлашувни ташкил этиш омиллари уртасида хам корреляцион муносабат кузатилишига гувох булдик. Бу холат 1 -боскич талабаларида "Мен" конценцияси ва "Мен" тимсоли яхши шаклланганлигини курсатади. Улар одамлар уртасидаги кийин холатларни, вазиятларнинг шаклланишдаги мантикини тушунадилар, бошка кишиларни бу холатга жалб этилса, бу холатнинг узгариши мохияти нималардан иборат эканлигини хис этадилар. Биринчи боскичлар ижтимоий интеллекти ривожланишида учрайдиган камчилик уларнинг хулк-атворни тушуниш кобилиятларини яхши шакллантирмаганликларидадир. Иккинчи боскичларнинг ижтимоий интеллект курсаткичлари муносабатлари тахлилида мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш уз урнида яхши ривожланганлиги новербал хулк-атворни тушуниш, вербал экспрессияларни тушунишга олиб келган. Улар атрофдагиларга нисбатан эътиборлик билан карашга харакат килар эканлар. Учинчи боскичларда мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикри ва ниятлари тушуниш омили ва шахслараро узаро таъсирлашувни тахлил этиш омиллари бир-бирини такозо килади ва корреляцион алока мавжуд. Новербал ва вербал экспрессияни тушуниш лаёкати кузатилади. Туртинчи боскич талабалари эса узларининг

May 6, 2023

263

p

яхши натижаларини намоён килганлар. Умумий натижаларда жуда куп корреляцион муносабатлар кузатилган. Тадкикот натижасида талаба касбий шаклланишида интеллект динамикасининг тизимли модули ишлаб чикилди.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда куйидагича хулосага келиш мумкин: Ёшларнинг ижтимоий интеллекти табиатини тадкик этиш, илмий жихатдан чукур тахлил килиш бугунги кун талаби булиб, баркамол авлод тарбиясида, унинг интеллектуал салохиятини оширишда ва касбий шаклланишида ижтимоий интеллектни аниклаш усулларини чукур урганиш ва динамикасининг хусусиятларини тахлил этиш мухимдир; Ёшларнинг шахслараро муносабатларида интеллектуал кобилиятлари бирлигида ижтимоий мухитни, сухбатдошларни хатти-харакатлари, шахсий фазилатларини, кечинмаларини бахолаш имкониятлари конуният жихатидан мустахкам богликдир; Мулокот иштирокчисининг хиссиёти, фикр ва ниятларини тушуниш кобилиятига эгалик ижтимоий интеллектнинг усишига хам, мураккаб мантикий муносабатларни тушунишга хам ижобий таъсир курсатиб, тушунчаларнинг мухим ва номухим жихатларини фарклай олишни ахборотларни куриш оркали кайта ишлаш имкониятларининг усишига олиб келиб, ёшларнинг касбий ва шахсий камолотида уз -узини намоён этишида куринади.

REFERENCES:

1. Мирзиёев Ш.М. Нияти улуг халкнинг иши хам улуг, хаёти ёруг ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. - Тошкент: Узбекистон, 2019. -204б.

2. Янги Узбекистон демократик узгаришлар, кенг имкониятлар ва амалий ишлар мамлакатига айланмокда / Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёйевнинг "Янги Узбекистон" газетаси бош мухаррири Салим Дониёровнинг саволларига жавоблари Янги Узбекистон газетаси / № 165 (421), 2021-йил 17 август.

3. Гозиев Э.Г. Талабаларни умумлаштириш усулларига ургатиш ва уларнинг аклий тараккиёти.- Т.:Укитувчи, 1983.

4. Гозиев Э.Г. Социал психология. -Т.:Укитувчи, 2010 йил. 126 б.

5. Isyanova, A., & Usmanova, S. (2015, May). Structural Components of Creative Potential of University Pedagogical Personnel. In SOCIETY. INTEGRATION. EDUCATION. Proceedings of the International Scientific Conference (Vol. 1, pp. 176-185).

6. Усманова, Ш. Д. (2021). ПРОБЛЕМЫ

ПРОФОРИЕНТАЦИИ

В

ИССЛЕДОВАНИЯХ

May 6, 2023

P

ПСИХОЛОГОВ УЗБЕКИСТАНА. Вестник науки и образования, (7-2 (110)), 3638.

7. Усманова, Ш. Ж., Хамракулова, Д. Ф., & Рахматова, Ф. М. (2019). ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ УЧИТЕЛЯ. In EUROPEAN RESEARCH: INNOVATION IN SCIENCE, EDUCATION AND TECHNOLOGY (pp. 88-90).

8. Т. А. Худайназаров (2021). УСМИР У^УВЧИЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ШАКЛЛАНИШИДА "РАГБАТ ВА ЖАЗО" ФЕНОМЕНЛАРИНИНГ РОЛИ. Academic research in educational sciences, 2 (NUU Conference 1), 437-441.

May 6, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.