Научная статья на тему 'ТАЛАБА ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ'

ТАЛАБА ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
67
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Ключевые слова
ФУТБОЛЧИ ТАЛАБАЛАР / ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИК / ЖИСМОНИЙ қОБИЛИЯТЛАР / УМУМИЙ ВА МАХСУС ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИК / ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Сейтмуратов Т.Ш.

Мақолада талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарлигини ривожлантириш босқичлари, унинг таркибий қисмлари ва воситалари изоҳланган.В статье разъясняются этапы развития физической подготовленности студентов-футболистов и её составляющие средства.The article explains the stages of development of physical fitness of student players, it’s components and tools.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБА ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ»

Наука о спорте: проблемы и перспективы

тирилган тайёргарликни олиш имконини берадиган компьютер дастурларини диагностика тизимларида куллаши замон талабдир. Укув-машк ва мусобакалар-ни мониторинг килиш учун компьютер дастурлари ишлаб чикиш ва куллаш, бу эса, биринчи навбатда, дар бир спортчи уз фаолияти устидан назоратни амалга оширишга имкон беради.

Замонавий ахборот технологиялар ёрдамида на-зорат куйидагилардан иборат:

- спортчилар жисмоний сифатларни, техник-тактик тайёргарлигини ва психологик ва индивудал долатлари тадлилининг назорати;

- тренер укув машгулотлардаги дар бир спорт-чининг долатини назорат килиш ва натижаларини тадлилини автоматлаштириш;

- дар бир спортчининг укув-машк ва мусобакада-ги фаолиятидаги долати тугрисида тулик маълумотни тезкорлик билан олиш дамда тадлил килиш.

Жисмоний тарбияда замонавий ахборот техно -логияларидан фойдаланиш укув-машк жараёни си-фатини, самарадорлигини ошириши билан долзарб муаммолар:

- шугулланувчи ва спортчининг соглиги ва жисмоний тайёргарлигини бадолаш буйича маълу-мотлар базасини яратади;

- спорт турлари буйича укув-йигин машгулотла-рига мос дастурни танлаш имкони яратади;

- спортчилар учун истикболли режалаштириш ва

УУК (УДК, ЦОК): 796.332

амалга оширишни белгилайди;

- махсус компьютер дастурлари асосида интеллектуал ва жисмоний тайёгарлик даражасини аниклаш,тадлил килиш;

- илгор хорижий тажриба, илмий ва амалий ах-боротлар алмашинуви учун ишланмалар интернет тармогида спорт буйича сайтларини яратиш.

Хулоса сифатида, спорт содасига замонавий ахборот коммуникация технологиялари кенг жорий этилиши спортчиларнинг укув-машк ва мусобака жараёнини самарали бошкариш, уларнинг жисмоний дамда спорт курсаткичларини тизимли объектив бадолашда, илмий ахборотни такдим этиш, тадлилий кайта ишлаш, саклаш дамда амалиётда куллашнинг энг макбул йулларини ишлаб чикишни алодида ада-мият касб этади.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 28 апрелдаги "Ракамли иктисодиёт ва электрон хукуматни кенг жорий этиш чора-тадбирлари тутрисида'ти ПК-4699-сонли Кдрори. https://lex.uz/docs/4800657

2. Узбекистан Республикаси Президентининг "Ахборот технологиялари ва коммуникациялари сохасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тутрисида'ти ПФ-5349-сонли Фармони. https://www.lex.uz/docs/3564970

3. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi" Qonuni. 2020 yil 23 sentyabr O'RQ -637-son .

4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 30 oktyabrdagi "Sog'lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PF-6099-sonli Farmoni.

5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi "Turizm va sport vazirligi faoliyatini tashkil etish to'g'risida" PQ-5054- sonli qarori.

6. Tolametov A.A. Jismoniy tarbiya va sport ta'limida axborot kommunikasiya texnologiyalaridan foydalanish samaradorligini oshirish omillari. // "Jismoniy tarbiya va sport" jurnali, № 10, 2019. 8-9 betlar.

Мустакил изланувчи Т.Ш. СЕЙТМУРАТОВ1

^оракалпок давлат университети

Нукус шадри, ^оракалпогистон Республикаси

ТАЛАБА ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ ЖИСМОНИИ

Муаллиф билан богланиш учун: ТАИЕРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

timurl981@mail.ru

МЕХАНИЗМЛАРИ

Аннотация

Annotation

В статье разъясняются этапы развития физической подготовленности студентов-футболистов и её составляющие средства.

Ключевые слова: студенты-футболисты, физическая подготовка, физические навыки, общая и специальная физическая подготовка, планирование процесса физического воспитания.

Маколада талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарлигини ривожлантириш боскичла-ри, унинг таркибий кисмлари ва воситалари изохланган.

Калит сузлар: футболчи талабалар, жисмоний тайёргарлик, жисмоний кобилиятлар, умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик, жисмоний тайёргарлик жараёнини режалаштириш.

The article explains the stages of development of physical fitness of student players, it's components and tools.

Keywords: football students, physical training, physical skills, general and special physical training, planning the process of physical education.

Тадкикотнинг долзарблиги. Замонавий футбол-нинг бугунги ривожланиш тенденцияси унга факат-гина оммалашган спорт тури сифатида эмас, балки мамлакат адолиси, айникса, ёшларни соглом турмуш тарзига ургатувчи, рудий-маънавий жидатдан она Ватанга садокат туйгуларини шакллантирувчи ноёб восита, кенг куламли ислодотлар даврида мамлакат иктисодиётининг ривожланиш курсаткичини бел-

гиловчи мудим омил сифатида эътибор каратишни такозо этмокда [1]. Бу борада футбол тараккиётига муносиб хисса куша оладиган талаба футболчилар-нинг жисмоний тайёргарлигини ривожлантириш ишларига алодида ёндашиш мудимдир.

Тадкикотнинг максади. Талаба футболчилар-нинг жисмоний тайёргарлигини такомиллаштириш жараёнларини педагогик асослаш.

www.fansports.uz

73

Тадкикотнинг вазифалари:

- талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик даражасини ривожлантириш таркибий кисмларини асослаш;

- талаба футболчиларнинг йиллик таълим цикли -да футбол воситаларининг таксимланишини курсатиб бериш;

Тадкикотнинг объекти. Бердак номидаги Коракал-пок давлат университети жисмоний маданият йуналиши талабаларининг укув-машгулот жараёнлари.

Тадкикот натижалари ва мухокамаси. Бугунги кунда футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик дара-жасига куйиладиган талаблар доимий равишда усиб бормокда. Бунда талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик жараёнларини окилона ташкил этиш мухим вазифалардан биридир. Жисмоний тайёргарлик укув-машгулот жараёнининг мухим булими хисобланади. Жисмоний тайёргарлик организмнинг функционал имкониятлари умумий даражасини ошириш, хар томонлама жисмоний ривожлантириш, согликни мустахкамлаш билан узвий боглик булган жисмоний кобилиятларни тарбиялаш жараёнидир [2].

Талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарли-гида куйидаги жихатлар устуворлик касб этади:

1-согликни мустахкамлаш;

2-жисмоний камолот даражасини ошириш;

3-организмнинг функционал имкониятларини ривожлантириш;

4-жисмоний кобилиятларини тарбиялаш.

Ушбу жихатларга педагогик нуктаи назардан умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик жараёнларида алохида ахамият берилади.

Маълумки, жисмоний тайёргарлик - бу узок давом этувчи жараён булиб, унинг максади футболчи тала-балар томонидан юксак даражадаги тайёргарликка эришишдан иборат.

Жисмоний тайёргарлик жараёнида хал этиладиган вазифалар турли туман булиб, уларнинг хар бири футболчи талабаларнинг тайёргарлиги ва ёшига, тайёргарлик даврига боглик булади. Шуни хам эъ-тироф этиш керакки, футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик жараёнини режалаштиришда куйидаги тамойилларга амал килиш лозим [3]:

1. Умумий ва махсус жисмоний тайёргарликнинг бирлиги;

2. Футболчи талабалар жисмоний сифатларининг мусобака уйинларида ва машгулотдаги машкларда намоён булиш бирлиги;

3. Мусобака уйинлари ва аник бир машгулотларда футболчи талабалар жисмоний сифатларининг мак-

^ симал намоён булиши;

о 4. Жисмоний тайёргарлик жараёнининг узлук-сизлиги;

^ 5. Машгулот юкламаларининг вариантли узгар-

• тирилиши;

о) 6. Жисмоний тайёргарлик жараёни воситалари ва

0 услубларидан окилона фойдаланиш;

ю 7. Жисмоний тайёргарлик жараёнида типик

1 машгулотлардан фойдаланиш.

го Бунда жисмоний тайёргарликнинг мухим омил-

Наука о спорте: проблемы и перспективы

ларидан бири жамоавий, гурухли ва индивидуал техник-тактик харакатлар самарадорлигига эришиш машкларини ишлаб чикиш хамда улардан фойдала-нишдир (1,2,3,4-жадвалларга каранг).

1-жадвал

Талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик даражасини ривожлантиришнинг таркибий ^исмлари

Асосий машклар

1 Куч сифатини машклари Тана вазнини енгиш билан машклар

Шерик вазнини енгиш билан гантеллар

Гирялар билан машклар

Тулдирма туплар билан машклар

Шеригини елкага утказиб баскетбол уйнаш

Акробатка машклари ва эстафеталар

2 Тезлик ва тезкор-куч сифатларини ривожлантириш машклари 10-60 м. масофа йулакларида югуриш

Тусиклар, уриндиклар устидан сакрашлар

Тепаликка куп маротаба югуриш

Зиналарга чикиб-тушиш

Тулдирма тупни улоктириш

^аракатли уйинлар билан шугулланиш

3 Чакконлик ва коорди-национ кобилиятларни ривожлантириш машклари ^аракатли ва спорт уйинлари, акробатика ва гимнастика машклари

Мувозанат саклаш машклари

Буюмлар билан турли хил эстафеталар

Тулдирма туп билан акробатика машкларидан фойдаланган холда эстафеталар

4 Эгилувчанликни ривожлантириш машклари Гимнастика машклари

Умумривожлантирувчи машклар

Жуфтликда машклар

2-жадвал

Талаба футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик даражасини ривожлантириш таркибий ^исмлари

Махсус тайёргарлик машклари

1 Тезлик сифатини рив ожлантириш машклари Старт олишлар, турли хил дастлабки холатлардан старт олишлар 10 м.дан 50 м.гача масофада югуриш

Айлана буйлаб эстафеталар, дарвозага зарбалар йуллаш

Уйинли машклар: икки томонлама уйин, куч ишлатиб яккама-якка курашиш, алдашлар, кувлаётган уйинчи билан машклар

2 Махсус чидамлиликни рив ожлантириш машклари Мокисимон югуриш

Мусобака режимида уйинли машклар

Икки томонлама уйинлар, жумладан 8х8, 9х9

3 Тезлик-куч сифатла-рини ривожлантириш машклари Тухташлар билан мокисимон югуриш (15 м, 20 м)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тезда старт олиш, ракибни тезликда алдаб утиш, шиналарни тортиш

3-жадвал

Талаба футболчиларнинг йиллик таълим циклида футбол воситаларининг та^симланиши

Тайёргарлик Мусобака Утиш

Умумий жисмоний тайёргарликни яхшилаш машклари паст ва урта шиддатга эга (150 зарба/ дак). Умумий ва махсус жисмоний тайёргарликни яхшилаш машклари урта ва юкори шиддатга эга (155-180 зарба/дак). Саломатликни ях-шилаш машкла-рининг шиддати дакикасига (150 зарбагача).

Услублар: бир текис (умумий чидамлиликни тарбиялаш). Услублар: спорт ва харакатли уйинлар. Уйинлар шаклидаги машкларни бажариш.

Спорт ва харакатли уйинлар. Уйинлар шаклидаги машклар. Айланма, умумлаштирувчи ва махсус жисмоний машклар, чигалёзди машкларини бажариш. (бутун гурух булиб) вазиятли, уйин фаолияти вазиятида талабанинг тактик харакатларини бажариши. Зарбдор услуб, бир кунда 2-3 та уйин утказилиши мумкин. Ёки эрталаб кучли ракиб билан, кечкурун кучсиз ракиб билан. УЖТни яхшилаш. Пиёда саёхат килиш. Спорт уйинлари: баскетбол, гандбол, мини футбол.

Талаба футболчиларнинг жисмоний ривожла-ниш параметрларини бахолаш. Талаба футболчи-ларнинг жисмоний ривожланиш параметрларини бахолаш йуналишларидан бири уйин курсаткичла-рини бахолаш хисобланади. 2020-2021 укув йили давомида (18-20 ёшдаги) 17 нафар талаба футболчиларнинг антропометрик улчамлари (тана узунлиги ва массаси, кукрак кафаси айланаси) олинди. Сина-лаётганлар Коракалпогистонда тугилиб, шу миллат

74

www.fansports.uz

№5-2021

Наука о спорте: проблемы и перспективы

вакили дисобланади. Улар ушбу минтакада доимий яшашади ва Коракалпогистон давлат университетида тадсил олишади.

Жисмоний ривожланишини ифодаловчи курсат-кичлар дисоблаб чикарилди: тана массаси индекси (ТМИ)=0,7*ОЖ-1,249*ОМ+0,585. Тана массаси индексининг уртача киймати талабаларда 217±1,1 м2 ни ташкил килди. Узгариб туриш 21 кг/м2-27 кг/м2 атрофида булди. 5 нафар талаба 26 дан юкори индекс билан (семизлик) аникланди (31.3%), 58,7% талаба бир меъёрдаги тана тузилишига эга (меъёр - 18,5-25). Индивидуал табакали ёндашувни инобатга олган дол-да укув-машгулот жараёнини такомиллаштиришни такозо этилади. Тана ёг массасининг % даги уртача курсаткичи 14,7% га тенг булиб, бу унинг микдори етарли эмаслигидан далолат беради. Эътироф этиш лозимки, педагогик тажриба тугагандан сунг жисмоний ривожланиш маълумотлари футбол элементлари-нинг футболчилар саломатлигига таъсирини бадолаш имконини бериши учун янада кенгайтирилди. Тана массаси уртача х=70,8 кг.га ошди ва тана массаси индекси х=23,9 ни (меъёр) ташкил килди. Шунга карамай тана ёг массасида камчилик аникланди (14,7%). Айни пайтда тана фаол массаси х=72,0 кг.ни (меъёр) ташкил этди.

Талаба футболчилар интеграл тайёргарлигининг энг адамиятли маълумотларини аниклаш. Интеграл тайёргарлик шунга каратилганки, футболчи мусобака фаолиятида тайёргарликнинг барча томонларини ях-лит намоён кила олиш керак. Айни пайтда интеграл тайёргарлик футболчи тайёргарлигининг турли то-монларини бирлаштиришга ва комплекс долда руёбга чикаришга каратилган. Уз навбатида тайёргарлик томонларидан дар бири тор йуналишдаги восита-лар ва услублар оркали ривожлантирилади дамда такомиллаштирилади. Шу билан бирга, интеграл тайёргарликнинг таркиблари орасида энг адамиятли курсаткичлар мавжудки, уларни аниклаш мудим ада-миятга эга. Шу максадда дар томонлама тайёргарлик параметрлари орасида корреляцион тахдил утказилди (4-жадвалга каранг).

Хар томонлама тайёргарлик параметрлари орасидаги корреляцион узаро богликлар

Маълумотлар раками Курсаткичлар номи Вакти

I-II Тана массаси - тана массаси индекси 0,71

1-2 Тана массаси - тана узунлиги 0,57

3-4 100 м.га югуриш - узокка туп тепиш -0,60

3-5 100 м.га югуриш - 3000 м.га югуриш 0,46

3-6 100 м.га югуриш - 7х50 м.га югуриш 0,61

4-5 Узокка туп тепиш - 3000 м.га югуриш -0,58

4-6 Узокка туп тепиш - 7х50 м.га югуриш -0,71

4-8 Узокка туп тепиш - айланиб кутарилиш -0,50

4-10 Узокка туп тепиш - тупни ташкаридан уйинга киритиш 0,49

6-5 7х50 м.га югуриш - 3000 м.га югуриш 0,54

5-8 3000 м.га югуриш - айланиб кутарилиш 0,45

6-8 7х50 м.га югуриш - айланиб кутарилиш 0,58

6-10 7х50 м.га югуриш - тупни ташкаридан уйинга киритиш 0,60

8-10 Айланиб кутарилиш - тупни уйинга киритиш -0,58

Энг юкори корреляция коеффициенти (r=0,7% тана массаси ва тана массаси индекси (ТМИ) ) орасида аникланди. Бутунжадон согликни саклаш таш-килоти (БССТ) тана тузулишини бадолаш шкаласини ишлаб чиккан: <18 кг/м2 - тана массаси етарлича эмас; 19-20 - кад-комат текислиги курсаткичи ор-тикча (семизлик). Талабаларда уртача 21,62 кг/м2 курсаткич аникланди. Бу кад-комат текис булган курсаткичларга мос келади.

Махсус жисмоний тайёргарликнинг боглик-ликларини куриб чикамиз: узокка туп тепиш 100 м, 7х50 м, 3000 м.га югуриш вакти маълумотла-ридан тескари уртача богликликка эга. 100 м, 7х50 м, 3000 м масофаларда югуриш вактининг камайиши билан узокка туп тепишда зарба ма-софаси ортади. Югуриш машкларида иштирок этувчи мушак тизими узокка туп тепишда ишти-рок этадиган мушакларни дам ривожлантиради. Тупни ташкаридан уйинга киритиш узокка туп тепиш (r=0,49), тупни ташкаридан уйинга киритиш (r=0,49) билан корреляцияга эга ва айланиб кутарилиш билан салбий уртача богликликка эга. 7х50 м.га югуриш параметрларининг айланиб кутарилиши (r=0,58) ва 3000 м.га югуриш (r=0,54) билан богликлигини дамда тупни ташкаридан уйинга киритиш билан тескари богликликка эга эканлигини (r=-0,60) айтиш жоиз.

Хулоса. Талаба футболчиларнинг жисмоний тай-ёргарлик даражасини узлуксиз ва мунтазам равишда ошириб боришда асосий дамда махсус машкларни куллаш самарали дисобланади. Шунингдек, замо-навийлашиб бораётган футбол уйинига мос долда тайёргарлик жараёнларини дам такомиллаштириб бориш лозимдир.

Талаба футболчиларни тайёрлаш жараёнида тез-кор ва боскичли тест синовларини куллаш тавсия килинади: жисмоний ривожланиш тестлари (тана узунлиги ва массаси, ТМИ, тана массаси индекси, кг/ м2); умумий жисмоний тайёргарлик тестлари (турган жойидан узунликка сакраш, айланиб кутарилиш); махсус жисмоний тайёргарлик тестлари (узокка туп тепиш, 7х50м.га югуриш); мусобака фаолияти параметрлари (жами техник-тактик даракатлар, ТТХ, самарадорлиги, туп узатиш).

Талаба футболчилар интеграл тайёргарлигининг энг адамиятли курсаткичлари бу - тана массаси, тана массаси индекси, 100 м.га югуриш вакти, узокка туп тепиш, 7х50 м.га югуриш вакти дисобланди.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 4 декабрдаги ПФ-5887-сон "Узбекистонда футболни ривожлантиришни мутла^о янги бос^ичга олиб чи^иш чора-тадбирлари тутрисида'ти Фармони. Lex.uz.

2. Футбол уйинининг пайдо булиши ва ривожланиши. Ддрслик. Т. :УзДЖТИ нашриёти, 2006. 183-б.

СМ

о

см

ю

го та t

0

Q. W

1

с го

№5-2021

www.fansports.uz

75

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.