Научная статья на тему 'Тадбиркорларнинг молиявий-хўжалик фаолиятига солиқ юкининг таъсири'

Тадбиркорларнинг молиявий-хўжалик фаолиятига солиқ юкининг таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
186
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ашурова Н. Б., Хайдаров М. Т.

Ўзбекистонда иқтисодий муносабатларни модернизациялаш шароитида жаҳон бозоридаги рақобатдошликни ошириш ва мамлакат мавқеини янада мустаҳкамлашга йўналтирилган таркибий ўзгаришлар ва юксак технологияларга асосланган замонавий тармоқлар шу билан бир қаторда ишлаб чиқариш соҳаларини жадал ривожлантириш сиёсати 2011 йилнинг асосий устувор йўналишдан биридир. Бу ўз навбатида ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш ва мамлакатимиздаги хомашё ва ресурсларга бой мавжуд манбалардан оқилона фойдаланиш асосида юқори қўшимча қийматга эга бўлган юксак технологик маҳсулотларни ишлаб чиқаришни таъминлайди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тадбиркорларнинг молиявий-хўжалик фаолиятига солиқ юкининг таъсири»

Ашурова Н. Б.

Иктисод фанлари номзоди хайдаров м.Т.

Иктисод фанлари номзоди

ТАДБИРКОРЛАРНИНГ МОЛИЯВИЙ-ХУЖАЛИК ФАОЛИЯТИГА СОЛИК ЮКИНИНГ ТАЪСИРИ1

Узбекистонда ицтисодий муносабатларни модернизациялаш шароитида жацон бозоридаги рацобатдошликни ошириш ва мам-лакат мавцеини янада мустацкамлашга йуналтирилган тарки-бий узгаришлар ва юксак технологияларга асосланган замонавий тармоцлар шу билан бир цаторда ишлаб чицариш соцаларини жадал ривожлантириш сиёсати 2011 йилнинг асосий устувор йуналишдан биридир. Бу уз навбатида ишлаб чицаришни диверсификация цилиш ва мамлакатимиздаги хомашё ва ресурсларга бой мавжуд манбалардан оцилона фойдаланиш асосида юцори цушимча цийматга эга булган юксак технологикмацсулотларни ишлаб чицаришни таъминлайди.

И^тисодиётни эркинлаштириш шароитида соли^ тизимини такомиллаштиришга ^аратилган чора-тадбирлар тизими корхоналар ва ахоли зиммасидаги соли^ юкининг пасайи-шига ижобий таъсир курсатмоеда. Бунинг я^ол далили сифатида айтишимиз мумкинки, Прези-дентимиз И. А. Каримов томонидан 2011 йилни "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик"йили деб эълон ^илиниши кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик и^тисодиётнинг тез узгариб турадиган бозор талабларига жавоб беришини таъминлайдиган замонавий тузилмаларини шакллантиришда, янги иш уринларини ташкил ^илишда ва ахоли даромадларини оширишда мухим уринни эгаллайди. Бугунги кунда мам-лакатимизнинг барча минта^аларида бизнесни ривожлантириш учун янада ^улай мухит яра-тиш, тадбиркорлик, кичик ва хусусий бизнесга янада кенг эркинлик бериш, бюрократик туси^ ва говларни бартараф этиш буйича зарур чора-тадбирларни амалга оширишдан иборатдир. 2011 йилда тадбиркорлик ва кичик бизнес

1 Разработка системы мониторинга исполнения Государственного бюджета и финансового состояния хозяйствующих субъектов" № П-2-052

сохасининг ялпи ички махсулотдаги улушини 54 фоизга етказиш кузда тутилмоеда. Бар^арор ицтисодий усиш куп жихатдан и^тисодиётда соли^ юкини пасайтиришга ^аратилган ва изчил амалга оширилаётган сиёсат хисобланади. Шу жумладан, юридик шахслардан олинадиган фойда солиги 9 фоизгача, микрофирмалар ва кичик бизнес учун ягона соли^ туловининг 6 фоизгача пасайтирилиб борилиши бунинг я^ол далили сифатида намоён буламоеда.

Соли^ юкига бахо беришдан аввал унинг реал холатини ани^лаш лозимдир. Соли^ юкини ани^лаш унга купгина омиллар таъсир этиши туфайли анча мураккабдир. Соли^ юки даражасини ^уйидаги омиллар белгилаб беради:

соли^лар, йигимлар ва бюджетдан таш^ари жамгармаларга мажбурий ажратмалар сони; уларнинг ставкалар даражаси; хар бир соли^ базасининг узига хос шаклла-ниш хусусияти (яъни соли^ базасининг кенг ёки тор булиши).

Ю^орида келтирилган омиллардан бири-нинг камайтириб борилиши, бош^а омиллар

узгармагандагина соли^ юки камайишига таъ-сир этиши мумкин. Айтайлик, соли^ ставка-лари пасайтирилса-ю, соли^лар сони купайса ёки соли^ объекти элементлари кенгайти-рилса, соли^ ставкасининг пасайтирилиши хеч ^андай натижа бермайди ва соли^ юки узгармайди балки кутарилишига олиб келади. Шунинг экан, давлат томонидан соли^ тизи-мини шакллантиришда бу 3 хил омилнинг бир-бирига богли^ холда ^аралиши ва соли^ юкининг ма^бул даражасини белгилаши хамда урнатиши лозимдир. Бу даражани белгилашда давлат ^уйидаги холатлар таъсирини хам эъти-борга олиши зарур:

мамлакатнинг и^тисодий ривожланиш даражаси;

соли^ туловчиларнинг тулов ^обилияти, умумий молиявий имкониятлари;

бозор муносабатларининг, хусусан, мулкчи-лик муносабатларининг холати; инфляциянинг усиш даражаси; маълум давр хусусиятларига кура давлат-нинг уз олдига ^уйган сиёсий, и^тисодий ва ижтимоий вазифалари нисбати.

Агар бар^арор и^тисодий ривожланишнинг маълум даври учун соли^ларнинг фискаллиги ахамиятлиро^ деб топилса, соли^ юки анча ю^ори ^илиб белгиланади. Соли^лардан тад-биркорлик фаолиятини рагбатлантирувчи восита сифатида фойдаланиш ахамиятлиро^ деб топилса, соли^ юкини пасайтиришга турри келади.

И^тисодиётда соли^ юкининг та^симланиши тушунчаси хам мавжуд булиб, у 2 хил куринишда булади:

соли^ юкининг и^тисодиёт тармо^лари уртасида та^симланиши;

соли^ юкининг сотувчи, ишлаб чи^арувчи ва истеъмолчи уртасида та^симланиши.

Соли^ юкининг тармо^лар уртасида та^симланиши дейилганда бюджет даромад-ларини ташкил этувчи соли^ларнинг асо-сий ^исми ^айси тармо^лар зиммасига турри келиши, уларнинг даромадларидаги соли^лар салмогининг (юкининг) фар^ланишини тушу-ниш мумкин. Бу холни тахлил этиш ва унинг натижалари амалиётда и^тисодиёт учун зарур тармо^ларни ривожлантиришда, тармо^лар уртасида соли^лар юкини оптимал та^симлаш чораларини куришда мухим ахамиятга эга.

Бунга кура, соли^ юкининг даражаси кор-хоналар буйича улар тулайдиган соли^лар таркибига ^араб фар^ланади. Корхоналар уз тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда ресурслардан турли даражада фойдаланади-лар. Натижада, бир корхона табиий ресурсла-ридан купро^, бош^аси камро^ фойдаланиши, кимдир эса умуман фойдаланмаслиги хам мумкин. Бундай ресурслардан фойдаланиш учун белгиланган соли^лар эса турлича. Бу эса уларда соли^ юки даражасининг турлича шаклланишига сабаб булади.

Тадбиркорлик субъектларининг соли^ юкини икки даражада: яъни, барча тадбиркорлик субъектлари учун умумий булган соли^ларни хисобга олувчи соф соли^ юки,

ССЮ = УСМТ /КК* 100%

2. Тадбиркорлик субъекти мажбуриятида булган барча соли^ларни хисобга олувчи жам-ланган соли^ юки,

ЖСЮ = {УСМТ + РС)1КК* 100%

курсаткичи асосида бахолаш мумкин:

бунда, УСМТ - барча тадбиркорлик субъ-ектларига умумий булган соли^ ва мажбурий туловлар;

РС - табиий ресурслардан фойдаланиш, алохида хусусиятли фаолият тури билан шурулланиш ёки маълум бир операцияни амалга ошириш ху^у^и учун туланадиган соли^ ва туловлар;

КК - ^ушилган ^иймат.

Агар корхона хом ашёнинг ККСсиз арзонро^ сотиб олса, тайёр махсулот бахосининг ошишига олиб келади ва натижада ра^обатбардошлигига путур етказади. Бундан таш^ари, бюджетга тулаши лозим булган ККС суммасидан корхона соли^ суммасидан хеч ^андай чегирмалар ^ила олмайди ва соли^ни тулалигича узи тулаб беради. Шундай экан, ККС буйича берилган имтиёзлар корхона-ларнинг соли^ юкини камайтириш урнига уни купайтиради, дейиш мумкин. Ишлаб чи^ариш жараёнининг бир циклида туланмаган ККС, албатта, унинг кейинги циклига утади. Ушбу холатда ишлаб чи^ариш ресурсларини ККСсиз олаётган корхона узи учун хам, ККСдан озод булган таъминотчи учун хам бу соли^ни бюджетга тулайди.

Республикамизда айнан ^ишло^ хужалиги махсулотларини ^айта ишловчи корхонала-рида ана шундай муаммоларга дуч келишимиз мумкин.

Соли^ юки даражаси ва корхоналар молия-вий фаолиятига ККСнинг салбий таъсирини умумбелгиланган ва соддалаштирилган тар-тибда соли^ туловчи корхоналари мисолида тахлил ^иладиган булсак (жадвалга ^аранг), фаолият туридан ^атъи назар хар иккала корхо-нада хам соли^ юки 56 фоиздан ю^ори булгани холда унинг асосий ^исмини ККС шакллантир-ганини куриш мумкин. Ушбу соли^ ^ушилган ^ийматнинг 56 фоизини ташкил этган булса, жами соли^ юкининг 60-64 фоизини ташкил ^илган. Корхоналар соли^ юкини шаклланти-ришда сотиш хажмидан ажратмалар хам сези-ларли уринни эгаллаган. Уларнинг улуши тахлил этилган корхоналарда ^ушилган ^иймати 27,8 фоизи атрофида булган. Соли^ юкининг мухим элементларидан яна бири махсулот таннар-хини шакллантирувчи иш ха^ига доир соли^лар хисобланади, десак хато ^илмаган буламиз. Куриниб турибдики, хар иккала корхонада хам ушбу соли^ларнинг урни сезиларли булиб, ККнинг 2,4-6,0 фоизини ташкил ^илган.

Корхоналарнинг соли^ юки ^ушилган ^ийматнинг 56 фоизини ташкил ^илгани холда, унинг 64,1 фоизини ^ушилган ^иймат солири шакллантирган. Яъни, биргина ушбу соли^нинг узи ^ушилган ^ийматнинг салкам ярмини (56 фоизини) ташкил ^илаяпти. Вахоланки, ^ушилган ^иймат солирига тор-тишнинг мохиятига кура, ушбу соли^ ^уш ил га н ^ийматнинг 16,7 (20/120*100) фоизидан ошмас-лиги керак. Унинг реал ставкасини тушумга (махсулот сотиш хажмига) нисбатан курадиган булсак, бу курсаткич салкам 16 фоизни ташкил этаётганлигига гувох буламиз.

ККСдан озод корхона ККС туловчи корхо-надан хом ашё олганда, у кирим ^илинган ККС суммасини хисобга ололмайди, балки турридан-турри ишлаб чи^ариш харажатлари таркибига олиб боради ва бу билан корхонанинг ишлаб чи^ариш таннархи ошади, мос равишда фой-даси ^ис^аради.

ККСдан озод ^илиш тарзида берилган имтиёз хар ^андай холатда корхоналарга у ёки бу куринишда зарар келтиради ва соли^ юкининг нотекис та^симланиб ^олишига олиб келади.

Корхоналарга ККС буйича имтиёз ^ай тарзда берилганда самарали булиши мумкин, деган савол турилади. Фикримизча, бундай имтиёз фа^ат ^ис^артирилган ёки ноль даражали ставка куринишида берилганда самарали булиши ва ушбу соли^нинг юки бош^а корхо-нага ^ушимча юк булиб утмаслиги мумкин.

Жадвал маълумотларидан яна шуни кури-шимиз мумкинки, жами соли^ юки шакллани-шида сотиш хажмидан ажратмалар, шунингдек, иш ха^ига доир соли^лар улуши хам сезиларли даражада. Хусусан, сотиш хажмидан ажратмалар жами соли^ юкининг 1,5 фоизини, ягона ижтимоий тулов 2,9 фоизини ва иш ха^идан соли^лар 4,5 фоизини ташкил ^илган. Фойдадан соли^лар эса хатто иш ха^идан соли^ларга нисбатан хам кам улушга эга булиб, жами сотишдан тушумнинг 0,7 фоизини, ^ушилган ^ийматнинг 2,4 фоизини ва жами соли^ юкининг 2,7 фоизини ташкил ^илган, холос.

Бу корхоналар ихтиёрида долган соф фой-данинг ^ушилган ^ийматдаги улушини тахлил ^иладиган булсак, биринчи у белгиланган тартибда соли^ туловчи корхона уз фаолия-тини жами тушумига нисбатан 3,4 фоиз билан якунлагани, соддалаштирилган тизимга утган кичик корхона эса соф фойда кичик улушни, яъни 2,6 фоизни ташкил ^илганини куришимиз мумкин. Лекин тахлиллар курсатаётганидек, саноат-ишлаб чи^ариш корхоналарида фойда ^ушилган ^ийматнинг жуда кичик улушини шакллантирган, айримларида эса умуман булмаган. Ушбу тахлил корхоналарда соли^ юкининг меъёридан орти^ча булиши ^ушилган ^ийматда фойданинг си^иб чи^арилишига сабаб булишини курсатади.

Ю^оридагилардан шу хулосага келина-дики, фойда солири ставкаси ^анчалик пасай-тирилмасин, хозирги шароитда корхоналарда соли^ юкини камайтиришга сезиларли таъсир курсата олмайди. Амалдаги ставкалар буйича тулашга хисобланган соли^ларнинг хаммаси хам бюджетнинг бар^арор даромадлари булавермайди, балки уларнинг соли^ туловчи ^урби етган, яъни маблар билан таъминлан-ган ^исмигина бюджет тушумига айланади. Соли^нинг долган ^исми эса хисобланганича бюджетга туланмасдан корхона зиммасида ^арз булиб ^олаверади. Бундай холат эса соли^ ^арздорлигини келтириб чи^аради.

и га и и

га 3

га с

га Э

£ 2

¡г

5

О и

га

а *

И

а

I -

8 о

а га с га х о х а о ¡£

т га

ф А ю о с

5

X

а г ю

X у

^ с

о гч

Соддалаштирилган тартибда солик туловчи "Б" корхона ЖСЮ даги улуши, % X X 17,9 ,5 гм 11,3 ■ ■ - - - - - - - 20,1 59,8 - 0 0 10,2

КК га нисбати, % X о о 16,1 ,8 10,2 ■ ■ - - - - - - - 18,2 56,0 - 90,2 ,2 9,

Тушумга нисбати, % о о ,8 гС гм ш ,5 0, ГМ~ ■ ■ - - - - - - - 5, 15,6 - 25,1 ,6 2,

Суммаси, млн. сумда 68580 19120 3081 780,0 1Л го 1950 ■ ■ - - - - - - - 3473,4 10689,5 - 17243,9 1765,6

Умумбелгиланган тартибда солик туловчи "А"корхона ЖСЮ даги улуши, % X X 18,5 ГМ~ 11,6 О, « ГМ~ с* ,7 ,5 00 ,2 5, ,3 3, ,7 гч ,5 ,2 64,1 ,2 0 0 4,

и, т а б с н а г £ * X о о 16,1 ,8 10,2 N 1П 2, ,7 0, ,4 2, ,5 7, ,6 ,9 2, ,4 2, ,3 56,0 0, 87,3 12,3

Тушумга нисбати, % о о ,8 г-С гм ш ,5 0, 2, ,5 ,6 0, ,2 0, ,7 0, гч ,3 ,8 0, ,7 о" ,4 0, ,3 0, 15,6 0,04 24,3 ,4 3,

Суммаси, млн. сумда 68580,0 19120 3081 780,0 1Л го 1950 1000,3 400.1 142.9 457,3 1425 5 7 со 0 5 5 8 5 253,2 204,8 10698,5 25,0 16687,8 2355,7

Курсаткичлар и м X а X ш и т о с т о лу с X а ь а м и ^ н аг л и ш £ р а & и л о и р и о д аиг >с о 0 ш8 Даромад солиги Сурурта бадали Ягона ижтимоий тулов Сотиш хажмидан ажратмалар Йул жамгармасига Таълим муассасаларини ривож-лантириш Пенсия жамгармасига ¡р а £ и л о с й и к лку ^ и л о с к л у м 1 л о и ^ и л о с р ш р а & и л о с н а д а д й о © Фойда солиги Ободонлаштири ва ижтимоий инфратузилмани ривожланти-риш солиги Ягона солик тулови С ¡р а кла и л о с а к ш о Б 2 р а кла и л о с и м (0 * Соф фойда (зарар)

ТР гм го гч гм гм 2. го 2. м го гм 3. гм ш

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. "Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тара^иётини юксал-тириш, хал^имиз фаровонлигини оширишга хизмат ^илади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-и^тисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъру-заси

2. Разработка системы мониторинга исполнения Государственного бюджета и финансового состояния хозяйствующих субъектов" № П-2-052

3. Обзор совместных исследований в области налоговой политики. Центр налогово-бюджетной политики при Министерстве финансов Республики Узбекистан Американское агентство по международному развитию (ШАЮ) Ташкент 2004

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.