CC BY
0ТДУ 343.131
ТАГЙИРУ ИЛОВАТО БА ЦОНУН^ОИ МУРОФИАВЙ ИДОМАИ АМАЛИШАВИИ БАРНОМА^ОИ ИСЛО^ОТИ СУДИ-^УКУКИ ДАР ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН: ПРОБЛЕМАМИ НАЗАРИЯВИ, ЦОНУНГУЗОРИ ВА АМАЛИ
ИЗМЕНЕНИЯ И ДОПОЛНЕНИЯ В ПРОЦЕССУАЛЬНЫЕ ЗАКОНЫ ПРОДОЛЖЕНИЕ РЕАЛИЗАЦИИ ПРОГРАММ СУДЕБНО-ПРАВОВОЙ РЕФОРМЫ В РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН: ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ, ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЕ И
ПРАКТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ
CHANGES AND ADDITIONS TO PROCEDURAL LAWS, CONTINUED IMPLEMENTATION OF JUDICIAL AND LEGAL REFORM PROGRAMS IN THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN: THEORETICAL, LEGISLATIVE AND
PRACTICAL PROBLEMS
Бобочонзода И.Х,. Bobojonzoda I.H.
Мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва %уцуци муосири Институти фалсафа, сиёсатшиноси ва %уцуци ба номи А. Бауоваддинови Академияи миллии илмуои Тоцикистон, доктори илмуои ^уцуцшиносй, профессор Заведующий отделом теоретических проблем современного государства и права Института философии, политологии и права им. А. Баховаддинова Национальной академии наук Таджикистана, доктор юридических наук, профессор Head of the Department of Theoretical problems of Modern State and Law at the Institute of Philosophy, Political Science and Law named after A. Bakhovaddinov National Academy of Sciences of
Tajikistan, Doctor of Law, Professor
Крдирзода Т.К.
Kodirzoda T.K.
Ходими пешбари илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва %уцуци муосири Институти фалсафа, сиёсатшиноси ва %уцуци ба номи А. Ба^оваддинови Академияи миллии илмуои Тоцикистон, номзади илмуои ^уцуцшиносй Ведущий научный сотрудник отдела теоретических проблем современного государства и права Института философии, политологии и права им. А. Баховаддинова Национальной академии наук Таджикистана, кандидат юридических наук Leading researcher at the Department of Theoretical problems of Modern State and Law at the Institute of Philosophy, Political Science and Law named after A. Bakhovaddinov National Academy of Sciences of Tajikistan, Candidate of Legal Sciences
E-mail:
bobojonov i@mail.ru
Irl
E-mail:
t kodirzoda@mail.ru
Махсудй Ф.
Mahsudi F.
Унвонцуи Институти фалсафа, сиёсатшиноси ва %уцуци ба
номи А. Ба^оваддинови Академияи миллии илмуои Тоцикистон Соискатель Института философии, политологии и права им.
А. Баховаддинова Национальной академии наук Таджикистана Applicant at the Institute of Philosophy, Political Science and Law named after A. Bakhovaddinov National Academy
of Sciences of Tajikistan
Ихтисоси илмй: 12.00.09 - Хукуки мурофиаи чиноятй (5.1.4. Илмхои хукукй-чиноятй).
Научная специальность: 12.00.09 - Уголовно-процессуальное право (5.1.4. Уголовно-правовые науки).
Scientific specialty: 12.00.09 - Criminal procedure law (5.1.4. Criminal law sciences).
Такриздщанда: Махмудов И.Т. - мудири кафедраи хукуки судй ва назорати прокурории факултети хукукшиносии Донишгохи миллии Точикистон, номзади илмхои хукукшиносй, дотсент.
Рецензент: Махмудов И.Т. - заведующий кафедрой судебного права и прокурорского надзора юридического факультета Таджикского национального университета, кандидат юридических наук, доцент.
Reviewer: Makhmudov I.T. - Head of the Department of Judicial Law and Prosecutorial Supervision, Faculty of Law, Tajik National University, Candidate of Legal Sciences, Associate Professor.
Аннотатсия: Дар макола сухан дар бораи тагйиру иловахое, ки чанд соли охир бо максади амалй намудани барномахои ислохоти судй-хукукй дар Точикистон ба конунгузорихои мурофиавй ворид карда шудаанд, меравад. Муаллифон бо тахлилу омузиши мукарраротхои конститутсия, санадхои байналмилалй ва конунгузории Точикистон ба хулоса омадаанд, ки тагйиру иловахои воридгардида ба конунгузорихои мурофиавй ба баъзе мукарраротхои конститутсия, санадхои байналмилалй ва конунгузории Точикистон мутобикат накарда, дар баъзе холатхо бошад, баробарй тарафхоро дар мурофиа ва мубохисавй будани мурофиаро халалдор месозанд. Аз чумла, кайд карда мешавад, ки иштироки прокурор ва эътирози прокурор дар конунгузорихои мурофиавй принсипхои конститутсионии мурофиаро халалдор сохта, дар баъзе аз холатхо ба талаботи конунхои конститутсионй низ мухолиф мебошанд. Муаллифон бо максади бартараф намудани нофахмихои чойдошта дар конунгузорихои мурофиавй як катор таклифхои судманд пешниход намудаанд.
Вожа^ои калиди: Конститутсия, тачзияи хокимият, паймонхои байналмилалй, санадхои меъёрии хукукй, конунхои мурофиавй, ислохоти судй-хукукй, иштирокчиёни мурофиа, баробарии тарафхо, мубохисавй будани мурофиа, иштироки прокурор дар мурофиа, эътирози прокурор.
Аннотация: В статье речь идет об изменениях и дополнениях, внесенных в процессуальное законодательство за последние несколько лет с целью реализации программ судебно-правовой реформы в Таджикистане. Анализируя и изучая положения конституции, международных актов и законодательства Таджикистана, авторы пришли к выводу, что вносимые изменения и дополнения в процессуальное законодательство не соответствуют некоторым положениям конституции, международным актам и законодательству Таджикистана, а в некоторых случаях, они нарушают равенство сторон и состязательность в процессе. В частности, отмечается, что участие прокурора и протест прокурора в процессуальном законодательстве подрывают конституционные принципы
E-mail:
bobojonov i@mail.ru
судопроизводства, а в ряде случаев, противоречат требованиям конституционных законов. Авторами представлен ряд полезных предложений по устранению недостатков в процессуальном законодательстве.
Ключевые слова: Конституция, разделение властей, международные акты, нормативные правовые акты, процессуальные законы, судебно-правовая реформа, участники процесса, равенство сторон, состязательность процесса, участие прокурора в процессе, протест прокурора.
Annotation: The article deals with changes and additions made to procedural legislation over the past few years in order to implement judicial and legal reform programs in Tajikistan. Analyzing and studying the provisions of the constitution, international acts and legislation of Tajikistan, the authors came to the conclusion that the changes and additions made to the procedural legislation do not comply with some provisions of the constitution, international acts and legislation of Tajikistan, and in some cases, they violate the equality of the parties and adversarial process. In particular, it is noted that the participation of the prosecutor and the protest of the prosecutor in procedural legislation undermine the constitutional principles of legal proceedings, and in some cases, contradict the requirements of constitutional laws. The authors presented a number of useful proposals for eliminating shortcomings in procedural legislation.
Key words: Constitution, separation of powers, international acts, normative legal acts, procedural laws, judicial and legal reform, participants in the process, equality of parties, adversarial process, participation of the prosecutor in the process, protest of the prosecutor.
Ичлосияи XVI-уми Шурои Олии Чумхурии Точикистон дар таърихи давлатдории Точикистон сахифаи навро боз намуд. Махз бо шарофати ин Ичлосия рукнхои давлатдорй баркарор карда шуда, фаъолияти муътадили макомоти хифзи хукук дар каламрави чумхурй ба рох монда шуд. Санадхои кабулкардаи ин Ичлосия ба кабули Конститутсияи Чумхурии Точикистон (соли 1994), хамрох шудани Точикистон ба як катор санадхои байналмилалй ва гузаронидани ислохоти хукукй дар чумхурй замина гузошт.
Баъд аз ба тарики райъпурсй кабул гардидани Конститутсияи Чумхурии Точикистон, ки дар он сохтори давлатй эъмори давлати сохибихтиёр, демократа, хукукбунёд, дунявй ва ягона эълон гардида, амали шудани хокимияти давлатиро дар асоси тачзияи он ба хокимияти конунгузор, ичроия ва судй пешбинй намуд.
Дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон як зумра принсипхое пешбини карда шуданд, ки онхо на танхо ба хукуку озодихои инсон ва шахрванд, балки ба фаъолияти макомоти судй ва хифзи хукук низ бевосита дахл доранд. Аз чумла, инсон, хукук ва озодихои у арзиши олй мебошанд. Хаёт, кадр, номус ва дигар
хукукхои фитрии инсон дахлнопазиранд, хукуку озодихои инсон ва шахрвандро давлат эътироф, риоя ва хифз менамояд (м. 5), хукуку озодихои инсон ва шахрванд ба воситаи Конститутсия, конунхои чумхурй ва санадхои хукукии байналмилалие, ки аз тарафи Точикистон эътироф шудаанд, хифз мегарданд (к.1 м. 14); Хама дар назди конун ва суд баробаранд. Давлат ба хар кас, катъи назар аз миллат, нажод, чинс, забон, эътикоди динй, мавкеи сиёсй, вазъи ичтимой, тахсил ва молу мулк, хукуку озодихоро кафолат медихад. Мардон ва занон баробархукуканд (м. 17); хар кас хукук ба хаёт дорад. Хеч кас аз хаёт махрум карда намешавад, ба истиснои хукми суд барои чинояти махсусан вазнин. Дахлнопазирии шахсро давлат кафолат медихад. Ба хеч кас шиканча, чазо ва муносибати гайриинсонй раво дида намешавад. Мавриди озмоиши мачбурии тиббй ва илмй карор додани инсон манъ аст (м.18); хар кас кафолати хифзи судй дорад. Хар шахс хукук дорад талаб намояд, ки парвандаи уро суди босалохият, мустакил ва бегараз, ки тибки конун таъсис ёфтааст, баррасй намояд. Хеч касро бе асоси конунй дастгир, хабс кардан мумкин нест. Хар шахс аз лахзаи дастгир шудан метавонад аз ёрии адвокат
истифода кунад (м. 19); хеч кас то эътибори конунй пайдо кардани хукми суд дар содир кардани чиноят гунахгор дониста намешавад. Х,еч кас баъди гузаштани мухлати таъкиби чиноятй, инчунин барои содир кардани рафторе, ки хангоми вокеъ шуданаш чиноят хисоб намеёфт, ба чавобгарй кашида намешавад. Барои як чиноят хеч кас такроран чазо намебинад. Конуне, ки баъд аз содир шудани рафтори гайриконунии шахс кабул шудааст ва он чазои шахсро вазнин мекунад, кувваи бозгашт надорад.
Агар баъд аз содир шудани рафтори гайриконунй барои он чазо пешбинй нашуда бошад ва ё чазои сабук пешбинй шуда бошад, конуни нав амал мекунад. Мусодираи пурраи молу мулки шахси махкумшуда манъ аст (м. 20); хукуки чабрдидаро конун хифз мекунад. Давлат хифзи судй ва чуброни зарарро барои чабрдида кафолат медихад (м. 21); манзили шахс дахлнопазир аст. Ба манзили шахс зуран даромадан ва касеро аз манзил махрум кардан манъ аст, ба истиснои мавридхое, ки конун мукаррар кардааст (м. 22); махрамияти мукотиба, сухбатхои телефонй, муросилот ва мухобироти шахс таъмин карда мешавад, ба истиснои мавридхое, ки дар конун нишон дода шудааст. Дар бораи хаёти шахсии инсон бе розигии у чамъ намудан, нигох доштан, истифода ва пахн кардани маълумот манъ аст (м. 23); судяхо парвандахоро ба таври дастчамъй ва ё танхо баррасй мекунанд (к. 1 м. 88); мурофиа ба тарзи мубохиса ва дар асоси баробарии тарафхо сурат мегирад (к. 2 м. 88); мурофиа дар хамаи судхо ба тарзи ошкоро мегузарад, ба истиснои мавридхое, ки конун муайян кардааст (к.3 м.88); мурофиа ба забони давлатй ва ё забони аксарияти ахолии махал баргузор мегардад. Шахсоне, ки забони мурофиаро намедонанд, бо тарчумон таъмин карда мешаванд (к. 4 м. 88) [1].
Дар ин чо сухан на танхо дар бораи санадхои дохилидавлатй, инчунин дар бораи баъзе аз ухдадорихои
* Паймони мазкур аз чониби Мачлиси намояндагони Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон 13 ноябри с. 1998 тасдик, шудааст.
байналмилалии Точикистон, ки дар санадхои байналмилалй пешбинй шудаанд низ меравад. Чи тавре ки дар боло кайд намудем Точикистон баъд аз ба даст овардани истиклолияти давлатй якчанд санадхои байналмилалиро эътироф намуд, ки онхо пеш аз хама ба риояи хукуку озодихои инсон ва шахрванд нигаронида шудаанд. Аз чумла, Эъломияи умумии хукуки инсон, ки дар пешгуфтори он омадааст, ки: "Бо дарназардошти ин, ки эътирофи кадру кимат ба хамаи ахли башар хос буда, хукуки баробар ва дахлнопазири онхо асоси озодй, адолат ва сулхи умум аст; бо дарназардошти ин, ки тахкиру беэътинои ба хукуки башар боиси сурат гирифтани аъмоли вахшиёнае гардидааст, ки вичдони башариятро сахт озурда мегардонад ва эчоди чунин дунёе, ки дар он одамон дар сухан ва акида озод ва аз тарсу эхтиёч форич бошанд, хамчун волотарин орзуи одамон эълон гардидааст; бо дарназардошти ин, ки хукуки башар бояд бо хукми конун химоят карда шавад, то башар хамчун охирин илоч ба киёми зидди зулму истибдод мачбур нагардад; ..." [2, с. 5], Паймони
байналмилалй оид ба хукукхои — &
шахрвандй ва сиёсие*, ки дар мукарраротхои он омадааст: банди 3 моддаи 2 "Дар як давлати ширкаткунандаи хамин Паймон ухдадор мешавад, ки:
а) ба хар шахсе, ки хукук ва озодии дар хамин Паймон эътирофшавандаи у вайрон карда шудааст, хатто дар сурате хам, ки ин вайронкуни аз тарафи ашхоси ба тарики расми амалкарда содир шудааст, воситаи пурсамари хифзи хукукро таъмин менамояд;
б) тадбирхое меандешад, ки хакки хифзи хукуки барои хар шахси талабгори чунин хифозат тавассути хокимияти салохиятдори суди, маъмури ё конунбарор ё тавассути дигар макоми салохиятдоре, ки дар низоми хукукии давлат пешбини шудааст, мукаррар карда шавад ва имконияти химояи судиро инкишоф медихад;
О вакте ки воситахои хифзи хукук пешниход карда мешаванд, аз тарафи макомоти салохиятдор истифода гардидани онхоро таъмин менамояд" [3, с. 31].
Банди 1 моддаи 14 "Дамаи шахсон дар назди судхо ва трибуналхо баробаранд. Дар кас хангоми баррасии хар навъ айбдории чиноятие, ки ба у эълон карда мешавад ё хангоми муайян кардани хукук ва ухдадорихои у дар ягон мурофиаи шахрванди, ба мурофиаи одилона ва ошкорои парванда аз тарафи суди босалохият, мустакил ва бегаразе, ки дар асоси конун таъсис дода шудааст, хак дорад" [3, с. 37].
Дамаи ухдадорихои давлатхо вобаста ба ичрои мукаррароти дар ин Паймон пешбинишуда, давра ба давра аз чониби Кумитаи хукуки башар санчида мешавад. Масалан, Кумита гузориши давравии сеюми Точикистонро (CCPR/C/TJK/3) дар чаласахои 3611 ва 36012-и худ (ниг. CCPR/C/SR.3611 ва 3612) баррасй намуд, ки дар рузхои 2 ва 3 июли соли 2019 баргузор шуданд. Дар чаласаи 3635, ки 18 июли соли 2019 баргузор шудааст, он мулохизахои чамъбастии мазкурро вобаста ба мустакилияти макомоти судй ва хукук ба мурофиаи одилонаи судй чунин кабул намудааст:
"37. Бо дарназардошти
тадбирхои анчомшуда барои ислохоти низоми судй, аз чумла ворид намудани тагйироту иловахо ба Конститутсия дар санаи 22 майи соли 2016, Кумита хануз хам нигарон аст (CCPR/aTJK/CO/2, банди 18), ки низоми судй то хол мустакил нест, аз чумла накш ва таъсири шохахои хокимияти ичроия ва конунгузор; меъёрхои интихоб, таъйин, таъйини дубора ва озод намудани судяхо; ва набудани кафолат барои мухлати идома додани кор дар вазифа барои судяхо. Еайр аз ин, Кумита аз мустакилияти нокофии прокурорхо, асосан ба сабаби тартиби ба вазифа таъйин ва аз вазифа озод кардани онхо ва хамчунин ваколатхои васеи онхо, изхори нигаронй мекунад. Кумита аз изхорот дар бораи мурофиахои ноодилонаи судй, аз чумла вайронкунии принсипи баробарии тарафхо байни
айбдоркунй ва химоят; таассуб ба манфиати айбдоркунй, вайрон кардани презумпсияи (фарзияи) бегунохй ва микдори хеле ками сафедкунй (такрибан 0,1 % дар соли 2018) ва хамчунин мурофиахои пушидаи судй дар парвандахое, ки ба амнияти миллй дахл надоранд, изхори нигаронй мекунад (моддахои 2 ва 14).
38. Кишвари узв бояд хамаи тадбирхои лозимро барои кафолат додани мустакилияти судяхо ва прокурорхо дар конунгузорй ва дар амал анчом дихад, аз чумла тавассути:
(а) таъмин намудани он ки тартиботи интихоб, таъйин, таъйини дубора, катъи салохият, аз вазифа озод кардан ва чорахои интизомй нисбат ба судяхо ва прокурорхоро мутобик бо Паймон ва стандартхои дахлдори байналмилалй бошанд;
(б) кафолат додани мухлати идома додани кор дар вазифа барои судяхо, аз чумла тавассути баррасии таъмини тамдиди автоматии шартномаи судя ба мухлати нави 10 сол, агар судя вазифахои худро софдилона ичро кунад;
(в) кам кардани салохиятхои аз хад зиёди прокуратура;
(г) таъмин намудани он ки ба шахсони айбдоршуда дар амал хамаи кафолатхои мурофиаи одилонаи судй, сарфи назар аз мансубияти сиёсй ё акидаи онхо, аз чумла принсипи баробарии тарафхо ва фарзияи (презумпсияи) бегунохй пешниход карда шавад;
(г) таъмин намудани он ки хар гуна махдудиятхо ба хукуки мухокимаи боз ба таври махдуд тафсир карда шаванд ва мутобики Паймон зарурй, мутаносиб ва асосдор бошанд".
Бахри ичрои ин тавсияхо 7 апрели соли 2020 аз чониби Дукумати Чумхурии Точикистон "Накшаи миллии амалхо вобаста ба ичрои тавсияхои Кумитаи СММ оид ба хукуки инсон барои солхои 2020-2025" тасдик карда шудааст, ки дар он: "1. Таъсис додани гуруххои корй ва омузиши конунхои конститутсионии Чумчурии Точикистон «Дар бораи судхои Чумхурии Точикистон» ва «Дар бораи мкомоти прокуратура» чихати
Осори Академияи ВКД Чумхурии Точикистон. № 3 (59)- 2023
мутобикати онхо ба Паймон ва стандартной байналмилалй; 2. Омузиши масъалаи бозбинии ваколати макомоти прокуратура" пешбинй гардидааст. Таъсис додани гуруххои корй ва омузиши конунхои конститутсиони ба зиммаи Суди Олй, Суди Олии иктисодй, Прокуратураи генералй, Вазорати адлия, Кумитаи давлатии амнияти миллй ва Ваколатдор оид ба хукуки инсон вогузор карда шудааст. Аз натичаи омузиш таклифи мушаххас пешниход карда шуда, таклифхо оид ба бозбинии ваколати макомоти прокуратура пешниход гардиданд.
Бо максади татбики ин меъёрхои Конститутсия ва санадхои байналмилалй аз мохи ноябри соли 1995 сар карда то имруз як катор конунхои конститутсионй ба монанди: Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон", "Дар бораи Хукумати Чумхурии Точикистон", "Дар бораи Суди конститутсионии Чумхурии Точикистон", "Дар бораи судхои Чумхурии Точикистон" кабул карда шуданд. Баъдан якчанд кодексхое, ки муносибатхои мухимми чамъиятиро ба танзим медароварданд низ кабул карда шуданд. Аз чумла, Кодекси мехнати Чумхурии Точикистон, Кодекси манзили Чумхурии Точикистон, Кодекси чиноятии Чумхурии Точикистон, Кодекси оилаи Чумхурии Точикистон, Кодекси граждании Чумхурии Точикистон, Кодекси ичрои чазои чиноятии Чумхурии Точикистон, Кодекси мурофиавии иктисодии Чумхурии Точикистон, Кодекси мурофиавии граждании Чумхурии Точикистон, Кодекси мурофиавии чиноятии Чумхурии Точикистон, Кодекси мурофиавии хукуквайронкунии маъмурии Чумхурии Точикистон ва гайрахо кабул ва мавриди амал карор дода шуданд. Хамаи меъёрхои конунхо ва кодексхои зикргардида, махз бо максади таъмини фаъолияти муътадили макомоти судй ва хифзи хукук равона карда шудаанд. То имруз баъзе аз конунхои конститутсионй ба монанди Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи судхои
Чумхурии Точикистон" [4], Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи макомоти прокуратураи Чумхурии Точикистон" [5] ё дар тахрири нав кабул карда шудаанд, ё ба кисми зиёди меъёрхои онхо тагйироти куллй ворид карда шудаанд.
Махсусан, дар солхои 2011, 2020-2022 ба Кодексхои мурофиавии гражданй ва чиноятй тагйиротхои чиддй ворид карда шуданд, ки баъзе аз онхо ба андешаи мо як кадам ба пеш ва ду кадам ба кафоро мемонад. Дар баъзе холатхо бошад, тагйиротхои воридгардида духура ва нофахмо мебошанд, ки татбики онхоро дар амал мушкил мегардонад. Масалан, дар к. 1 м. 47 Кодекси мурофиавии граждании Чумхурии Точикистон (минбаъд - КМГ ЧТ) аз 19 июли соли 2022 тагйирот ворид карда шуда, ба прокурор хукуки пешниходи даъворо ба суд чихати хифзи хукукхои гурухи номуайяни "корхонахо, муассисахо, ташкилотхои давлатй" бо ариза мурочиат кунад, дода шуд [6].
Агар мо ба тахрири то ворид намудани ин тагйирот назар афканем, он аз чихати мазмун ва мантик як дарачае дурусттар мебошад: "Прокурор хукук дорад ба суд чихати хифзи хукук, озодй ва манфиатхои конунии шахрвандон, гурухи номуайяни шахсон ё ба манфиати Чумхурии Точикистон бо ариза мурочиат кунад. Аризаро чихати хифзи хукук, озодй ва манфиатхои конунии шахрвандон прокурор метавонад танхо дар холате пешниход намояд, ки агар шахрванд вобаста ба вазъи саломатй, синну сол, гайри кобили амал будан ва дигар сабабхои узрнок натавонад худаш ба суд мурочиат кунад".
Дар ин чо мо ин ду меъёрро мукоиса намоем мебинем, ки тахрири то тагйирот ворид гардида, гарчанде ба сохтор ва мантики КМГ ЧТ он кадар дуруст набошад хам, аммо як дарача ба мантики хифзи хукукхо дуруст меомад. Масалан, прокурор ба шахс танхо дар холате барои хифзи хукукхояш мусоидат менамуд, ки агар у "вобаста ба вазъи саломатй, синну сол, гайри кобили амал будан ва дигар сабабхои узрнок натавонад худаш ба суд
мурочиат карда наметавонад" ё ба манфиати Чумхурии Точикистон.
Акнун савол ба миён меояд, ки оё "корхонахо, муассисахо, ташкилотхои давлатй" худашон мустакилона хамчун субъекти муносибатхои хукуки мурофиавй ба суд мурочиат карда метавонанд ё не?, ё онхо хам бинобар сабабхои "вобаста ба вазъи саломатй, синну сол, гайри кобили амал будан ва дигар сабабхои узрнок (надоштани маблагхои пулй барои супоридани бочи давлатй, надоштани мутахассиси дахлдор - хукукшинос) худашон ба суд мурочиат карда наметавонад".
Пас барои чй ин принсип ба сохибкорон низ пахн карда нашуд. Дар ин чо ба андешаи мо аз як тараф вайрон шудани принсипи диспозитивй аз тарафи дигар нобаробар гузоштани субъектони мурочиат ба суд мебошад. Яъне як субъект нисбат ба субъекти дигар дар хифзи хукуку озодихояш бо ин рох бартарият ба даст меорад. Илова бар ин, макомоти прокуратура чи тавре, ки дар тахрири кабли ва хозира чой дорад, у танхо барои хифзи манфиати Чумхурии Точикистон на корхонаву идорахои он ба суд ариза пешниход мекунад. Агар татбики ин тагйирот дар амал чори гардад, пас ба андешаи мо ба макомоти прокуратура барои ба амал баровардани дигар функсияхои худ кариб ки имконият ё вакт намемонад.
Тибки мукаррароти дар к. 3 м. 47 КМГ ЧТ чойдошта, иштироки прокурор дар баррасии бахсхо хеле васеъ карда шуда, ба онхо парвандхо вобаста ба манзил (каблан танхо кучонидан аз манзил), замин, эътирофи хукуки моликият, мукаррар намудани холатхои дорои ахаммияти хукукидошта, аз хабс озод намудани молу мулк ва гайрахо пешбини гардидаанд, ки ин сарбории макомоти прокуратураро якчанд маротиба баланд мебардорад [6]. Ин хам хеч гап нест, аммо боз тагйироте илова карда шуд, ки он хам духурагй ва хам нофахмиро ба миён овардааст. Аз чумла, дар хамин кисми моддаи 47 омадааст, ки прокурор дар баррасии холатхои дар хамин модда пешбинигардида хатман
иштирок менамояд ва хулоса медихад. Акнун бинед, агар дар як нохия зиёда аз 20 нафар судя амал намояд, пас ёрдамчиёни прокурор низ аз ин шумора кам набошанд, дар акси хол фаъолияти муътадили судхо як дарача халалдор карда мешавад. Оё имруз ёрдамчиёни прокурорхоро низ ба шумораи судяхо барор кардан зарурат ба миён меояд ё не?
Боз дар хамин кисми хамин модда омадааст, ки "хозир нашудани прокурор ба мачлиси судй, ки аз вакту махалли баррасии парванда огох карда шудааст, ба мухокимаи парванда монеа шуда наметавонад". Дар ин чо мухолифати байни ин меъёрхоро мебинем, ки дар як чо иштироки прокурро хатмй мегуяд ва дар чойи дигар бошад иштирок дар мурофиаро ба ихтиёри прокурор мегузорад. Пас суд кадом ин меъёрро татбик кунад. Ба андешаи мо албатта суд бояд меъёри хатмиро (императивиро) ба рохбарй мегирад.
Илова бар ин, дар к. 2 м. 47 КМГ ЧТ меъёре чой дорад, ки он кариб хамаи принсипхои умумии мурофиаи гражданиро пушти сар менамояд. Аз чумла, суд парвандаи гражданиро дар асоси аризаи шахсе, ки барои химояи хукук, озодй ва манфиатхои конунии худ мурочиат кардааст, огоз менамояд (к. 1 м. 5 КМГ ЧТ). Ин маънои онро дорад, ки дар мурофиаи гражданй принсипи
диспозитивй, яъне озодии шахс, пеш аз хама тарафхо дар ихтиёрдорй намудани хукукхои моддии худ ва воситахои хифзи мурофиавй мебошанд. Масалан, шахс хукук дорад оид ба хифзи хукуку озодихо ва манфиатхои конунии хеш ба суд мурочиат кунад ё не, шахс хукук дорад аз даъвои пешниход кардааш ба суд даст кашад, ё онро тагйир дихад, инчунин шахс хукук дорад барои халли бахс созиши оштй бандад, шахс хукук дорад бо ариза ба суди хакамй, арбитражи мурочиат намояд ва гайрахо.
Акнун меъёри к. 2 м. 47 КМГ ЧТ-ро дида мебароем. Тибки он прокуроре, ки ариза пешниход намудааст, аз тамоми хукукхои мурофиавии даъвогар истифода бурда, хамаи ухдадорихои мурофиавии даъвогарро ба зимма дорад, ба истиснои
хукук барои бастани созиши оштй ва ухдадорихои пардохти харочоти судй ва бочи давлатй. Дар сурати даст кашидани прокурор аз ариза, ки барои хифзи манфиатхои конунии дигар шахс пешниход шудааст, мохиятан баррасй намудани парванда давом дода мешавад, агар ин шахс дар бораи даст кашидан аз даъво ариза пешниход накарда бошад. Дар холати даст кашидани даъвогар аз даъво суд баррасии парвандаро катъ менамояд. Ба андешаи мо дар ин меъёр номутобикатии он бо принсипхо ва дигар меъёрхои мурофиаи гражданй чой дорад. Аз чумла, мутобики к. 3 м. 176 КМГ Ч,Т хангоми аз даъво даст кашидани даъвогар ва аз чониби суд кабул кардани он суд таъинот кабул мекунад, ки дар асоси он баррасии парванда катъ мегардад. Дар ин меъёри конун сухан дар бораи аз даъво даст кашидани даъвогар меравад, аммо дар к. 2 м. 47 КМГ Ч,Т гарчанде даъвогар аз даъво даст кашад хам, мохиятан баррасй намудани парванда давом дода мешавад, пас савол ба миён меояд, суд кадом даъворо баррасй мекунад?...
Бинобар ин, дуруст мешуд, ки дар чунин холат суд парвандаро катъ карда, ба тараф тавсия медод, ки у метавонад бо чунин даъво шахсан ё тибки тартиби пешбининамудаи м. 48 КМГ Ч,Т ба суд мурочиат намояд.
Як масъалаи дигаре, ки тачдиди назарро талаб менамояд, ин эътирози Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон ва Прокурори генералии Чумхурии Точикистон ва прокуророни зертобеъи он мебошад.
Тибки ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи ворид намудани тагйироту иловахо ба Кодекси мурофиавии граждании Чумхурии Точикистон" аз 19 июли соли 2022 №1898, ки к. 3 м. 365 КМГ ЧТ дар тахрири нав навишта шудааст, омадааст, ки "Прокурори генералии Чумхурии Точикистон нисбат ба санадхои судии эътибори конунй пайдокардаи хамаи судхои Чумхурии Точикистон ба истиснои карорхои Раёсати Суди Олии Чумхурии Точикистон ва прокурори Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон, вилоятхо,
шахри Душанбе, прокурори наклиёти Точикистон, муовини якум ва муовинони онхо нисбат ба санадхои судии эътибори конунй пайдокардаи судхои Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон, вилоятхо, шахри Душанбе ва шахру нохияхои онхо, ба истиснои карорхои раёсатхои суди Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон, вилоятхо ва шахри Душанбе, мувофикан ба мархилаи назоратии ин судхо эътирози назоратй пешниход менамоянд" [6].
Аз мазмуни ин меъёри конун бармеояд, ки Прокурори генералии Чумхурии Точикистон ва прокуророни зикргардидаи зертобеи он новобаста аз он, ки санадхои судй конунй мебошанд ё не бояд ба мархилаи назоратии судхо эътирози назорати пешниход намоянд. Аммо ин меъёри конун дар тахрири русиаш чунин омадааст: "Генеральный прокурор Республики Таджикистан, его первый заместитель и заместители могут подать надзорный протест на вступившие в законную силу судебные акты любого суда Республики Таджикистан, за исключением постановлений Президиума Верховного Суда Республики
Таджикистан. Прокуроры Горно-Бадахшанской автономной области, областей, города Душанбе, транспортный прокурор Таджикистана их первый заместитель и заместители могут подать надзорный протест на вступившие в законную силу судебные акты судов Горно-Бадахшанской автономной
области, областей, города Душанбе и их городов и районов, за исключением постановлений президиума судов Горно -Бадахшанской автономной области, областей и города Душанбе, соответственно надзорной инстанции этих судов (в редакции Закона РТ от 19.07.2022 № 1898)" [7]. Яъне, дар тахрири русии ин меъёр дуруст навишта шудааст, ки Прокурори генералй ва прокуророни зикргардидаи зертобеи он "метавонанд" эътироз биёранд.
Пас савол ба миён меояд, ки барои чй ин як меъёр дар ду забон ду хел ифода карда шудааст. Мутобики к. 1 м. 49 Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи санадхои меъёрии хукукй" [8] -
матни санади меъёрии хукуки ба забони давлатй кабул карда мешавад. Аз ин бармеояд, ки хангоми татбики меъёрхои хукукй ба забони давлатй такя карда мешавад. Аз ин ру, савол ба миён меояд, ки ибораи "могут" дар забони русии ин меъёр аз кучо пайдо шудааст, гарчанде ин ибора дуруст дар чояш оварда шудааст ва дар забони точикии ин меъёр низ калимаи "метавонад" бояд чой медошт. Номутобикатии ин меъёрхо дар ду забон дар натича ба духурагй ва нофахмихои чиддие оварда мерасонад. Аз чумла, аз руйи матни точикии ин меъёр прокурорхо новобаста аз он, ки санадхои эътибори конуни пайдокардаи судхо ба конун мутобикат мекунанд ё не бояд ба мархилаи назоратии судхо эътирозхои назоратй биёранд. Дар асл бошад, ин тавр набуда, прокурорхо танхо дар холатхое хисоб менамоянд, ки санадхои эътибори конунй пайдо кардаи судхо ба конунгузорй мутобикат намекунад, метавонанд эътирозхои назоратй пешниход намоянд.
Аммо аз меъёри кабулгардида бармеояд, ки он хусусияти императивй дошта, прокуроронро вазифадор менамояд, ки дар хама холат бояд эътирозхои назоратй пешниход намоянд.
Тагйироти вориднамуда бинобар риоя накардани талаботи санадхои меъёрии хукукии Чумхурии Точикистон, аз чумла техникаи хукукэчодкунй баъзе проблемахоро ба вучуд овардаанд. Тибки м. 40 Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи санадхои меъёрии хукукй", санади меъёрии хукукй бояд мутобикати дохилй дошта, аз руйи мантик тартиб дода шавад ва ба техникаи хукукэчодкунй чавобгу бошад [8]. Хднгоми навиштани матни санади меъёрии хукукй аввал коидахои умумй ва сипас коидахои махсус чойгир карда мешаванд. Мафхумхо ва истилохоти дар матни санади меъёрии хукукй истифодашаванда бояд фахмо ва хаммаъно бошанд. Мазмуни матни моддахо, кисмхо ё бандхо дар дигар моддахо, кисмхо ё бандхо дар хамон як санади меъёрии хукукй набояд такроран баён карда шаванд. Меъёрхои санадхои меъёрии хукукй бояд мушаххас ва дар
замони хозира ифода шуда, бештар дар шакли тасдикй баён карда шаванд.
Баъд аз ворид намудани тагйироту иловахои воридгардида, масъалаи баррасии шикоятхо ва эътирозхо ба ду тартиб пешбинй карда шудаанд, ки ин принсипи конститутсионии баробарии тарафхо дар мурофиаро як дарача халалдор месозад. Агар дар тахрири то 19 июли соли 2022 ба ин меъёр назар афканем, мебинем, ки шикоят ва эътирозхо бо тартиби ягона, яъне аз чониби судяхо бо талаб кардани парванда омухта шуда, бо таъиноти судя масъалаи ба баррасии мархилаи назоратй ирсол намудан ва ё ирсол накардан хал карда мешуд. Акнун бошад, баъд аз ворид намудани тагйироту иловахо чй дар конунгузорй мурофиаи чиноятй ва чй дар мурофиаи гражданй ин тартиб тагйир дода шудааст. Дар асоси тагйироти воридгардида ба к. 2 м. 368 КМГ ЧТ эътирози назоратии Прокурори генералии Чумхурии Точикистон нисбат ба санадхои судии эътибори конунй пайдокарда бевосита аз чониби суди мархилахои назоратии дахлдор ба тарики дастчамъона баррасй карда мешавад (Конуни ЧТ аз 19.07.2022 № 1898) [6].
Пас, барои чй чунин имтиёз дар баррасии эътирози назоратй дар мархилаи назоратии судхо дар конун ба Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон дода нашудааст. Чунки мутобики м. 378 КМГ ЧТ, Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон бо максади таъмини ягонагии тачрибаи судй ва конуният хукук дорад ба Раёсати Суди Олии Чумхурии Точикистон барои аз нав дида баромадани санадхои судй бо тартиби назоратй эътирози асоснок ирсол намояд.
Ин масъала дар КМЧ ЧТ риоя карда шудааст, яъне тибки к. 5 м. 408 КМЧ ЧТ, эътирози Прокурори генералии Чумхурии Точикистон ва Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон (дар ин чо иреархияи хокимият ба инобат гирифта нашуда, аввал Прокурори генералй пас Раиси суди Олй оварда шудааст) бевосита дар суди мархилаи назоратй баррасй мегардад (Конуни ЧТ аз 19.07.2022 № 1900). Гарчанде мутобики к. 3 м. 403 КМЧ
ЧТ ба монанди м. 378 КМГ ЧТ Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон бо максади таъмини тачрибаи ягонаи судй хукук дорад бевосита ба суди мархилаи назоратй барои аз нав дида баромадани санадхои эътибори конунй пайдокардаи суд ба тарики назоратй эътироз оварад. Пас барои чй ин масъала дар ду конунгузории мурофиавй гуногун халлу фасл гардидаанд. Хол он ки тачрибаи судй нишон медихад, ки эътирозхои Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон бевосита дар мархилаи назоратй мавриди баррасй карор мегиранд.
Тартиби дигари баррасии эътирозхои прокуророн гайр аз эътирози Прокурори генералии Чумхурии Точикистон бо коидахои мархилаи назоратии мурофиахои чиноятй ва гражданй мавриди баррасй карор мегиранд.
Имруз дар байни олимон ва мутахассисон саволхои зиёде ба миён меоянд, ки оё назорати прокурорй аз болои судхо вучуд дорад ё не? Агар ба меъёрхои Конститутсия ва конунгузории Чумхурии Точикистон назар афканем, албатта не, аммо баъзе аз меъёрхое ки дар конунгузории мурофиавй чой доранд, нофахмихоро ба миён меоранд.
Дар моддаи 9 Конститутсияи Чумхурии Точикистон омадааст, ки хокимияти давлатй дар асоси тачзияи он ба хокимияти конунгузор, ичроия ва судй амалй мегардад [1]. Ба андешаи мо, назорати прокурорй ба санадхои Мачлиси намояндагон ва Мачлиси миллии Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, Президенти Чумхурии Точикистон ва Хукумати Чумхурии Точикистон, инчунин ба макомоти судй пахн намегардад, ки ин ба хамагон маъмул мебошад. Тибки талаботи
конунгузорихои мурофиавй прокурор дар судхо хамчун айбдоркунандаи давлатй (оид ба парвандахои чиноятй) ва хамчун даъвогар ва барои додани хулоса ба баъзе категорияхои парвандахои гражданй иштирок менамояд. Прокуророн дар чунин холатхо хангоми норозй будан бо санадхои судй ба судхои мархилахои кассатсионй ва назоратй хамчун
иштирокчии мурофиа эътироз пешниход менамоянд. Аммо ин маънои онро надорад, ки макомоти прокуратура аз болои фаъолияти судхо назорати прокурорй мебарад.
Мутобики м. 5 Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи макомоти прокуратураи Чумхурии Точикистон" [9] самтхои назорати макомоти прокуратура аз инхо иборат мебошад:
- назорати риояи дакик ва ичрои якхелаи конунхо аз чониби вазоратхо, кумитахои давлатй ва дигар идорахои Чумхурии Точикистон, макомоти махаллии хокимияти давлатй, макомоти худидоракунии шахрак ва дехот, макомоти идораи харбй, макомоти назорат, бонкхо, корхонахо, муассисахо, иттиходияхои чамъиятй ва динй, хизбхои сиёсй ва иттиходияхои дигар, сарфи назар аз тобеият, мансубият ва шакли моликияти онхо, аз тарафи шахсони мансабдори онхо, инчунин ба конунхо мутобик будани санадхои хукукие, ки онхо мебароранд;
- назорат ба риояи хукуку озодихои инсон ва шахрванд, ки хамчун арзиши олй эътироф гардидаанд, аз тарафи хамаи сохторхо ва шахсони мансабдоре, ки дар сархати якуми моддаи мазкур зикр шудаанд; назорат ба риоя ва ичрои конунхо аз тарафи макомоте, ки бар зидди чинояткорй ва хукуквайронкунихои дигар мубориза мебаранд, инчунин макомоте, ки бо фаъолияти оперативй-чустучуй, тахкик ва тафтиши пешакй машгул мебошанд;
- хифзи хукуку озодихои инсон ва шахрвандон, манфиатхои давлат, шаклхои гуногуни моликияти давлатй ва гайридавлатй дар мурофиаи судй;
- назорат ба риоя ва ичрои конунхо дар чойхои нигохдории боздоштшудагон, хабси пешакй, хангоми ичрои чазо ва дигар чорахои дорои хусусияти мачбуркунй, ки суд мукаррар мекунад;
- назорат ба риояи конунхо хангоми ичрои халномахои судй аз чониби ичрочиёни суд ва дигар макомоти ваколатдор.
Тибки м. 35 бошад, "Прокурор иштирокчии мурофиаи судй буда, бо дигар иштироккунандагон хукуки баробар дорад. Ваколати прокурори дар мачлиси суд иштироккунандаро конунгузории мурофиавии Чумхурии Точикистон муайян менамояд".
Агар макоми прокурор тибки конуни мазку чунин бошад, пас барои чй меъёрхои конунхои мурофиаи чиноятй ва граждании зикргардида ба ин талаботи конуни конститутсионй мутобикат намекунанд?
Ба хамаи ин нигох накарда, дар тагйироту иловахои воридгардида ба конунхои мурофиавй мукарраротхое чой доранд, ки онхо барои таъмини фаъолияти самараноки макомоти судй ва хифзи хукук равона карда шудаанд. Аз чумла, моддаи 197 КМЧ ЧТ дар тахрири нав ифода гардида, дар к. 2 он мукаррароте пешбинй шудааст, ки "Дар холати берун аз чумхурй будани шохид ё чабрдида, пурсиш мумкин аст ба таври фосилавй бо истифодаи воситахои телекоммуникатсионй ва почтаи электронй бо тартиб додани протоколи пурсиш ба рох монда шуда, бо имзои ракамй тасдик карда шавад. Муфаттиш метавонад пурсиши фосилавиро бо иштироки шахсони холис гузаронад. Пурсиш бо риояи талаботи моддахои 199203 Кодекси мазкур ва бе тартиб додани протоколи пурсиш анчом дода мешавад" [10].
Дар хакикатан хам, макомоти суди ва тафтишотй ба чунин меъёр ниёз доштанд, пас барои чй ин меъёр ба моддахои 313 ва 314 КМЧ ЧТ низ пахн карда нашудаанд. Оё чунин шохидон ва чабрдидахо дар мачлиси судй пурсида намешаванд. Дар чунин холатхо суд нишондоди онхоро чй гуна далел эътироф менамояд? Ба андешаи мо ба хамаи он истисноихо нигох накарда, дуруст мешуд, ки ин коида ба тафтиши судй низ пахн мегардид. Илова бар ин, дар чумлаи аввали к. 2 м. 197 КМЧ ЧТ омадааст, ки аз натичаи пурсиш протокол тартиб дода мешавад, дар чумлаи охир бошад, омадааст, ки пурсишро бе тартиб додани протокол анчом медихад. Кадоме аз ин
мукарраротхо дуруст мебошад, номаълум бокй мондааст. Муфаттиш кадоме аз онхоро бояд ба рохбарй гирад? Хамаи ин нофахмихо дар натича самаранокии татбики чунин меъёрхоро якдарача паст зада, эътибори онхоро коста мегардонад.
Чи тавре ки ба хамагон маълум аст дар мамлакат аз соли 2007 сар карда то имруз чор барномаи ислохоти судй-хукукй гузаронида шудааст. Аммо на хаммаи накшахои пешбинишуда то ба охир амалй гардиданд. Бинобар ин, ба андешаи мо кор дар ин самт бояд идома дода шавад. Дар баробари ин якчанд пешниходхое хастанд, ки онхо бояд мавриди баррасй ва халлу фасл карор дода шаванд. Ба андешаи мо ин каму костагихо дорои якчанд омилхои зерин мебошанд:
1. Дар асоси к. 1 м. 17 Конститутсияи Чумхурии Точикистон хама дар назди конун ва суд баробаранд. Давлат ба хар кас, катъи назар аз миллат, нажод, чинс, забон, эътикоди динй, мавкеи сиёсй, вазъи ичтимой, тахсил ва молу мулк, хукуку озодихоро кафолат медихад.
Мутобики к. 2 м. 88 Конститутсияи Чумхурии Точикистон бошад, мурофиа дар хамаи мархилахои судй ва хамаи судхо ба тарзи мубохиса ва дар асоси баробарии тарафхо сурат мегирад.
Аз ин принсипхои конститутсионии фаъолияти судхо бармеояд, ки шахсоне, ки дар шахру нохияхои тобеъи чумхурй зиндагонй мекунанд нисбат ба шахсоне, ки дар шахру нохияхои ВМКБ, вилоятхо ва шахри Душанбе зиндагонй мекунанд, аз чихати дастрасй ба адолати судй дар як мавкеъ карор надошта, то ба Суди Олй мурочиат намудан камаш аз ду зиннаи судй махрум мебошанд. Шахрвандоне, ки дар шахру нохияхои ВМКБ, вилоятхо ва шахри Душанбе зиндагонй мекунанд, то ба Суди Олй мурочиат намудан, инчунин ба мархилахои кассатсионй ва назоратии вилоятхо ва шахри Душанбе хукуки мурочиат карданро доранд, аммо шахрвандоне, ки дар шахру нохияхои тобеъи чумхурй зиндагонй мекунанд, аз мурочиат ба чунин зиннахои судй махрум мебошанд.
Бинобар ин, асосхо ва бо максади ба принсипхои конститутсионии дастрасй ба адолати судй, мутобик намудани баъзе аз меъёрхои Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи судхои Чумхурии Точикистон", Кодексхои мурофиавии гражданй, иктисодй, хукуквайронкунии маъмурй ва чиноятй тагйироту иловахо ворид намудан лозим аст.
2. Бо максади хифзи хукук, озодихо ва манфиатхои конунии шахрвандон, инчунин баланд бардоштани сифати санадхои судй, ба кашолкорихои беасос рох надодан, мухлатхои тулонй мавриди баррасй карор нагардидани парвандахои судй ва дар оянда бекор намуда, барои баррасии нав ба суди мархилаи якум нафиристонидани парвандахои судй, пешниход карда мешавад, ки салохияти мархилахои кассатсионии судхои Чумхурии Точикистон васеъ карда шуда, дар оянда хангоми ба тарики кассатсионй баррасй намудани парвандахои судй, суди мархилаи кассатсионй хангоми муайян намудани чой доштани камбудихо, хангоми кабули санадахои судй дар суди мархилаи якум, ки асос барои бекор карадни санади судии суди мархилаи якум мегардад, хукуки аз нав баррасй намудани парвандахои судиро бо талаби далелхои иловагй, даъвати шохидони иловагй ва ё гузаронидани экспертизахои иловагй, кабул намудани халномаи навро дошта бошанд. Дар чунин мавридхо ба раисони Суди Олй, судхои ВМКБ, вилоятхо ва шахри Душанбе хукуки дароз намудани мухлати баррасии парвандхоро дар судхои мархилаи кассатсиони ба мухлати то як мох дода шавад.
3. Дар мархилахои назоратии судхои Чумхурии Точикистон танхо карори кассатсионии судхои мархилаи кассатсионй баррасй карда шаванд. Парвандахои судие, ки санадхои судии онхо дар мархилаи кассатсионй баррасй нашудаанд, тарафхои он хукуки ба мархилаи назоратй мурочиат карданро надошта бошанд. Судхои мархилаи назоратй танхо хукуки як маротиба бекор кардани санади судии судхои мархилаи кассатсиониро дошта бошанд. Хднгоми
маротибаи дувум ворид гардидани чунин парвандахо карори кабулнамудаи судхои мархилаи назоратй катъй мебошад ва он дигар мавриди бахс карор дода нашавад.
4. Хукуки овардани шикоят ва эътирозро танхо шахсони иштирокчиёни парванда дошта бошанд. Аз судхои Чумхурии Точикистон ба гайр аз суди болой бо санади асоснок кардааш дигар шахсони мансабдор ва макомот хукуки талаб кардани парвандахоро надошта бошанд. Овардани эътирози назоратй аз чониби Прокурори генералй ва прокурорхои тобеии он ки иштирокчии парванда намебошанд, аз конунхои мурофиавй хорич карда шаванд. Раиси Суди Олии Чумхурии Точикистон низ дар оянда хукуки овардани эътирози назоратиро надошта бошад. Хардуи ин холате, ки кайд карда шуд ба мохияти хукуки мурофиавй ва принсипхои конститутсионии адолати судй мутобикат намекунанд.
5. Мархилаи назоратии Суди Олии Чумхурии Точикистон хукуки як маротиба баррасй намудани карорхои мархилаи назоратии судхои ВМКБ, вилоятхо ва шахри Душанберо дошта бошад, ки карори он катъй буда, дигар мавриди бахс карор дода нашавад. Карори мархилаи назоратии Суди Олии Чумхурии Точикистон вобаста ба карорхои мархилаи кассатсионии Суди Олии Чумхурии Точикистон катъй буда, дигар мавриди бахс карор дода намешавад.
Дар Суди Олии Чумхурии Точикистон танхо як мархилаи назоратй дар конун чой дода шавад, яъне коллегияи судй, Раёсати Суди Олии Чумхурии Точикистон бошад, дар оянда аз баррасии парвандахои мушахас озод карда шуда, салохияти он танхо ба масъалахои ташкилии фаъолияти судхо нигаронида шавад.
6. Масъалахои хоста гирифтан ва чо ба чо гузории кадрхои судягй ба таври чиддй тачдиди назар карда шавад. Ба мансаби судягй шахсоне интихоб ва пешбарй шаванд, ки онхо на танхо аз чихати сиёсию ахлокй устувору арзандаанд, инчунин донишхои
назариявию касбияти онхо ва тачрибаи хаётиашон низ ба ин сатх чавобгу бошад.
7. Коркарди илмии кисми зиёди аз институтхои хукукхои мурофиавй дар сатхи дахлдор карор надоранд. Имруз тибки конунгузории Чумхурии Точикистон якчанд намуди мурофиахо мавчуданд, аз чумла мурофиаи конститутсионй, мурофиаи чиноятй, мурофиаи гражданй, мурофиаи иктисодй, мурофиаи маъмурй, мурофиаи хакамй, мурофиаи арбитражи, гарчанде дутои охир мурофиахои шартномавй ба хисоб мераванд. Дар маркази илми хукукшиносй, яъне факултети хукукшиносии Донишгохи миллии Точикистон имруз оид ба мурофиаи конститутсионй, мурофиаи иктисодй, мурофиаи маъмурй, мурофиаи хакамй, мурофиаи арбитражи умуман устодон ба донишчуён дарс намехонанд ё омузиши ин намуди хукуки мурофиахо ба салохияти дигар кафедрахо вогузор карда шуданд ё баъзе аз онхо умуман вучуд надоранд. Агар омузиши хукуки мурофиавй дар як кафедра нею ба якчанд кафедрахо вогузор шуда бошад, пас дар бораи ягонагии кадом хукуки мурофиавй, ки принсипхои асосии он дар Конститутсияи ЧТ пешбинй шудааст, сухан рондан мумкин аст. Ба андешаи мо хамаи хукукхои мурофиавй агар дар доираи як кафедра мавриди омузиш карор медошт, мантикан дуруст мебуд. Чунки хамаи институтхои мурофиавй ба хам робита дошта, пайвастагии ногусастании дохилй доранд ва танхо хамон вакт такмил меёбанд ва устувор мегарданд, ки агар назари ягонаи илмй вучуд дошта бошад.
8. Максад аз тез тез ворид намудани тагйироту иловахо ба конунхои мурофиавй ба андешаи мо агар аз як тараф устувор набудани меъёрхои мурофиавй бошад, аз тарафи дигар тачрибаи нодурусти татбики конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукй аз чониби макомоти хукуктатбиккунанда мебошад. Бинед, танхо дар соли 2022 дар мохи март ва мохи июл ба КМГ ЧТ якчанд тагйироту иловахо ворид карда шуданд. Тагйироти мохи март воридгардида, агар ба махдуд кардани салохияти судяхо дар боздошти
ичрои санадхои судй дахл дошта бошад, пас тагйироти воридгардида дар мохи июл ба васеъ намудани салохияти прокуророн вобастагй дорад. Савол ба миён меояд, сабаби асосии ворид гардидани ин тагйиротхо дар чист?
Агар мо ба тачрибаи судй назар афканем мебинем, ки вактхои охир аз чониби баъзе аз судхо боздошти якчандмаротибаи ичрои санадхои судй якчанд маротиба афзуданд ва бо ин асосхо санадхои судй солхои дароз мавриди ичро карор намегирифтанд, ки норозигии тарафхои бахскунандаро зиёд намуд. Бинобар ин, конунгузор салохияти судяхоро оид ба боздоштани ичрои санадхои судй як дарача махдуд намуд.
Аз чониби конунгузор зиёд намудани ваколати прокурор дар иштирок дар баррасии парвандахо, талаб карда гирифтани парванда аз судхо ва овардани эътироз низ ба андешаи мо аз чониби баъзе аз судяхо ба таври дахлдор татбик накардани талаботи конунгузорй ва дар баъзе аз холатхо бошад суистифода намудан аз ваколати мансабиашон мебошад.
Аммо ба андешаи мо, барои ин амалхо шуда, талаботхои принсипхои конститутсионии мурофиавиро пушти сар кардан он кадар ба макоми судя ва суд хамчун шохаи хокимият дуруст намеояд. Баръакс дар чунин холатхо бояд конунгузор чорахои назоратии судй, хоста гирифтан ва чо ба чогузории судяхо, сину соли судягй, хар се сол ротатсияи шудани судяхо, пурзур намудани чавобгарии судяхо, пеш аз хама раисони судхо, максаднок будани институти судя-коромуз ва тарзи бозомузии судяхо, таъмини моддию техникии ва шароти кори судхоро аз нав тачдиди назар мекард, натичаи хуб медод. Дамаи натичаи чандинсолаи якчанд барномахои судй-хукукиро, ки бо фармони Президенти Чумхурии Точикистон аз соли 2007 то соли 2021 амал карда шуданд ва бо максади таъмини волоияти конун, мустакилияти судяхо ва баланд бардоштани обрую эътибори судхо равона карда шуда буд, бо ин амалхо ба
нести бурдан он кадар ба мантики кор дуруст намебошад.
9. Тахлили баъзе аз меъёрхои воридгардида аз он шаходат медиханд, дар онхо манфиати идоравй низ дида мешавад. Ин агар аз як чихат таксими салохияту ваколатхо байни субъектони хукуктатбиккунанда бошад, аз тарафи дигар фаъолияти лоббистй ба назар мерасад, ки меъёрхо дар баъзе холатхо бе тахлили илмй ва номутобикат ба дигар меъёрхо кабул карда шудаанд. Аз ин ру, дуруст мешуд, ки дар Точикистон конун дар бораи лоббистй кабул карда шавад.
10. Ба андешаи мо вакте расидааст, ки конунхои мурофиавй, пеш аз хама кодексхои мурофиавии чиноятй, гражданй ва иктисоди тачдиди назар карда шуда, дар тахрири нав кабул карда шаванд.
11. Консепсияи ислохоти судй-хукукй дар Чумхурии Точикистон коркард ва кабул карда шуда, ба давраи нави гузаронидани ислохоти судй-хукукй дар Чумхурии Точикистон замина гузошта шавад.
Адабиёти истифодашуда
1. Конститутсияи Чумхурии Точикистон аз 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалкй кабул карда шуд. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тарики раъйпурсии умумихалкй ба он тагйиру иловахо ворид карда шудаанд. -Душанбе: Ганч, 2016. - 134 с.
2. Эъломияи умумии хукуки инсон (10 декабри с. 1948 аз тарафи Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттахид кабул гардидааст // Мачмуаи санадхои асосии байналмилалй ва миллй оид ба хукуки инсон. Нашри дуюм / З. Ализода, Б. Сафаров, Б. Саъдизода [ва диг.]. - Душанбе: Контраст, 2018. - 406 с.
3. Паймони байналмилалй оид ба хукукхои шахрвандй ва сиёсй , бо катъномаи 2200 А (XXI) Ассамблеяи генералии СММ аз 16 декабри с. 1966 кабул шудааст ва барои имзо, тасвиб ва хамрох шудан кушода шудааст. Аз 23 марти с. 1976 эътибор пайдо кардааст // Мачмуаи санадхои асосии байналмилалй ва миллй оид ба хукуки инсон. Нашри дуюм / З. Ализода, Б. Сафаров, Б. Саъдизода [ва диг.]. - Душанбе: Контраст, 2018. - 406 с.
4. Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи судхои Чумхурии Точикистон" аз 26 июли соли 2014, № 1084 // Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с. 2014, №7, к. 1, мод. 380; с. 2015, №7-9, мод. 698; с. 2016, №7, 603; Конуни конститутсионии ЧТ аз 21.02.2018 с., № 1509.
5. Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи макомоти прокуратураи Чумхурии Точикистон" аз 25 июли соли 2005, № 107 // Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с. 2005, № 7, мод. 398; с. 2006, № 3, мод. 141; с. 2007, № 5, мод. 350, №7, мод. 652; с. 2008, №12, к. 1, мод. 981; с. 2009, № 5, мод. 314; с. 2011, №3, мод. 150, № 6, мод. 428; с. 2012, № 8, мод. 810; с. 2013, № 7, мод. 497, мод. 498, № 12, мод. 876; с. 2014, № 3, мод. 139, № 12, мод. 820; с. 2016, № 3, мод. 125; Конуни конститутсионии ЧТ аз 30.05.2017 с., № 1410.
6. Кодекси мурофиавии граждании Чумхурии Точикистон аз 05 январи с. 2008, № 341 // Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с.2008, № 1, к.1, мод.б, мод.7; КЧТ аз 18.03.2022 № 1856, аз 19.07.2022, № 1898.
7. Гражданский процессуальный кодекс Республики Таджикистан от 05 января 2008 г., № 341 // Ахбори Маджлиси Оли Республики Таджикистан, 2008 г., № 1, ч. 1, ст. 7; в редакции Закона РТ от 12.01.2010 г., № 582; ЗРТ от 18.03.2022 г., .№ 1856, от 19.07.2022 № 1898.
8. Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи санадхои меъёрии хукукй" аз 30 майи с. 2017, № 1414 // Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с. 2017, № 5, к. 1, мод. 271.
9. Конуни конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи макомоти прокуратураи Чумхурии Точикистон" аз 25 июли соли 2005, № 107 // Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с. 2005, №7, мод. 398; с. 2006, № 3, мод. 141; с. 2007, № 5, мод. 350,
№7, мод. 652; с. 2008, № 12, к. 1, мод. 981; с. 2009, № 5, мод. 314; с. 2011, № 3, мод. 150, № 6, мод. 428; с. 2012, № 8, мод. 810; с. 2013, № 7, мод. 497, мод. 498, № 12, мод. 876; с. 2014, № 3, мод. 139, № 12, мод. 820; с. 2016, № 3, мод. 125; Конуни конститутсионии Ч,Т аз 30.05.2017 с., № 1410.
10. Кодекси мурофиавии чиноятии Чумхурии Точикистон аз 3 декабри с. 2009 // Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, с. 2009, № 12, мод. 815; Конунх,ои ЧТ аз 23.11.2015 с., № 1229; аз 15.03.2021с., №1275; аз 18.03. 2022 № 1857.
References
1. The Constitution of the Republic of Tajikistan was adopted in a national referendum on November 6, 1994. On September 26, 1999, June 22, 2003, and May 22, 2016, changes and additions were made to it through a national referendum. - Dushanbe: Ganj, 2016. - 134 p.
2. The Universal Declaration of Human Rights (adopted by the General Assembly of the United Nations on December 10, 1948) etc.]. - Dushanbe: Contrast, 2018. - 406 p.
3. The International Covenant on Civil and Political Rights, with Resolution 2200 A (XXI) of the UN General Assembly dated December 16. Adopted in 1966 and open for signature, ratification and accession. From March 23 Entered into force in 1976 // Collection of main international and national documents on human rights. Second edition / Z. Alizoda, B. Safarov, B. Saadizadeh [and others]. -Dushanbe: Contrast, 2018. - 406 p.
4. The Constitutional Law of the Republic of Tajikistan "On the Courts of the Republic of Tajikistan" dated July 26, 2014, No. 1084 // Bulletin of the Supreme Assembly of the Republic of Tajikistan, p. 2014, No. 7, p. 1, art. 380; s. 2015, No. 7-9, art. 698; s. 2016, No. 7, 603; Constitutional Law of the Republic of Tajikistan dated 21.02.2018, No. 1509.
5. Constitutional Law of the Republic of Tajikistan "On the Prosecutor's Office of the Republic of Tajikistan" dated July 25, 2005, No. 107 // Bulletin of the Supreme Council of the Republic of Tajikistan, p. 2005, No. 7, art. 398; s. 2006, No. 3, art. 141; s. 2007, No. 5, art. 350, No. 7, art. 652; s. 2008, No. 12, p. 1, art. 981; s. 2009, No. 5, art. 314; s. 2011, No. 3, art. 150, No. 6, Art. 428; s. 2012, No. 8, art. 810; s. 2013, No. 7, art. 497, art. 498, No. 12, Art. 876; s. 2014, No. 3, art. 139, No. 12, Art. 820; s. 2016, No. 3, art. 125; Constitutional Law of the RT dated 30.05.2017, No. 1410.
6. The Civil Procedure Code of the Republic of Tajikistan dated January 5, p. 2008, No. 341 // Journal of the Supreme Assembly of the Republic of Tajikistan, p. 2008, No. 1, q. 1, article b, article 7; ... Government Decree No. 1856 dated 18.03.2022, No. 1898 dated 19.07.2022.
7. Civil procedural code of the Republic of Tajikistan dated January 05, 2008, No. 341 // Akhbori Majlisi Oli of the Republic of Tajikistan, 2008, No. 1, part 1, art. 7; as amended by the Law of the Republic of Tajikistan dated January 12, 2010, No. 582; ZRT dated 03/18/2022, No. 1856, dated 07/19/2022 No. 1898.
8. Law of the Republic of Tajikistan "On regulatory legal acts" dated May 30, p. 2017, No. 1414 // News of the Supreme Council of the Republic of Tajikistan, p. 2017, No. 5, p. 1, art. 271.
9. Constitutional Law of the Republic of Tajikistan "On the Prosecutor's Office of the Republic of Tajikistan" dated July 25, 2005, No. 107 // Bulletin of the Supreme Council of the Republic of Tajikistan, p. 2005, No. 7, art. 398; s. 2006, No. 3, art. 141; s. 2007, No. 5, art. 350, No. 7, art. 652; s. 2008, No. 12, p. 1, art. 981; s. 2009, No. 5, art. 314; s. 2011, No. 3, art. 150, No. 6, Art. 428; s. 2012, No. 8, art. 810; s. 2013, No. 7, art. 497, art. 498, No. 12, Art. 876; s. 2014, No. 3, art. 139, No. 12, Art. 820; s. 2016, No. 3, art. 125; Constitutional Law of the RT dated 30.05.2017, No. 1410.
10. The Criminal Procedure Code of the Republic of Tajikistan dated December 3, p. 2009 // News of the Supreme Council of the Republic of Tajikistan, p. 2009, No. 12, art. 815; Laws of the Republic of Tajikistan dated 23.11.2015, No. 1229; dated 15.03.2021, No. 1275; from 18.03. 2022 No. 1857.
