CC BY
12УДК 7.(075,3) ББК 85 М-31
ТАХКИЦИ УСЛУБХОИ ЭНОДИИ РАССОМОНИ МУОСИРИ ТОНИК ДАР АСНОИ
ТАЪЛИМИ САНЪАТИ ТАСВИРЙ
МАСОЛИЕВ АБДУЛЛО САДРИДДИНОВИЧ
Муаллими калони кафедраи санъати тасвирй ва хунархои халции Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд,
Точикистон
МУЛОНОНОВ МАНСУР МУХИТДИНОВИЧ
Муаллими калони кафедраи санъати тасвирй ва хунархои халции Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд,
Точикистон
МАМАНОНОВА ЮЛДУЗХОН АЗИМНОНОВНА
Магистранти курси 2-юми факултети санъати тасвирй ва технологияи Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохд давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд,
Точикистон
Дар давраисохибистицлоли Тоцикистон таваццухи Асосгузорисулхувахдатимиллй -Пешвои миллат, Президенти Цущурии Тоцикистон, мухтарам Эмомалй Рщмон ба эхёи хунархои мардумй, рушд ва густариши санъати асили тасвирии тоцик махсусан равона гардида истодааст. Зеро санъат, фархангмуаррифгариинёон давлату цавмхо ба а%либашар махсуб меёбад.
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур оид ба тайёр намудани мутахасисон ва омузгорон дар МДТ "Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Fафуров", факултети санъати тасвирй ва технология барои ихтисосхои "Санъати тасвирй ва нацшакашй. Технология", "Санъати тасвирй ва нацшакашй. Хунархоихалцй-бадей", "Санъати тасвирй ва нацшакашй. Дизайн - (графики)", барои муассисахои тахсилоти олй ва миёнаиумумии цаламрави Цущурии Тоцикистон ва муаммохо хангоми таълими санъати тасвирй цойдошта баррасй гардидааст. Дар давоми зиёда аз 55 - соли фаъолияти худ хазорхо омузгорони санъати тасвирй, аз байни онхо рассомон, муцассамасозон, дизайнерон, мутахассисони хунархои мардумиро тарбия намудааст, ки онхо низ дар рушду нумуи санъати тасвирии тоцик саххми муассир доранд.
Вожа^ои калили: рассомй, мусаввирй, хунархои мардумй, санъат, фарханг,эцод, дизайн, анъана, урфу одат, бадей.
Рассомону хунармандони точик дар даврони Исти^лоли давлатии Чумхурии Точикистон, яъне дар замони муосир ба рушду камоли санъати тасвирй, ва хунархои мардумй сахми босазо гузошта истодаанд. Рассомону хунармандон, ки муаррифгарони фархангу санъати точик дар арсаи байналмилалй мебошанд, бо баробари дигар санъаткорон дар сафи пеш меистанд. Онхо дар асархои эчодии баландмазмуни худ гояхои Исти^лоли давлатй, табиати зебои Ватани азизамон, мехнати пурбаракоти зироаткорону
коргарон, ки неъматхои моддй истехсол менамоянд, дар мусавварахои худ инъикос карда, ба хаводорони санъати тасвирй ва санъати ороишй-амалй пешкаш гардонида истодаанд. Офаридахои рассомон муаммохои имрузаи чомеа ва рохи халли он, инъикоси мавзуъхои сулху вахдат, зебоии табиату хифзи он ва дастовардхои сохибистицлоли давлатии Чумхурии Точикистонро ифода намуда, насли наврасу тамошобинони худро ба ватандорию ватандустй, тарбияи механпарастй ва хифзи мухити зист даъват менамояд.
Рассомону хунармандон бо баробари фаъолияти мехнатию эчодии худ дар бахши Академияи мусаввирони Точикистон ва Иттифоци рассомони Точикистон чамъ омада, гояхои Истицлоли давлатии Чумхурии Точикистонро хамчун рамзи сохибдавлатй ва ватандории миллати сарбаланди точик дар намояхои ороишй, корхои эчодй ва дар ороиши иншоотхои давлатию чамъиятй, фархангию фарогатй инъикос намуда дар рушди санъати точик сахми басо муассир гузошта истодаанд.
Ба муаррифии корхои эчодии рассмону хунармандон намоишхои шахрй, вилоятй, чумхуриявй ва байналмиллй дар намоишгоххои шахри Душанбе, дар Осорхонаи миллй, дар вилояти Сугд бошад дар фонди бадеии маркази вилоят Арт-галерияи "Сомониён", намоишгохи МД "Мачмааи таърихии цалъаи Хучанд", Осорхонаи таърихии вилояти Сугд, осорхонаи академик Бобочон Гафуров, намоишгохи факултети санъат, намоишгохи Арт-галерияи "Монй"-и факултети санъати тасвирй ва технологияи МДТ "ДДХ ба номи академик Бобочон Гафуров", коллечи санъати ба номи Содирхон Х,офиз, мактабхои рассомии бачагона баргузор гардида истодааст, ки дар ин васила рассомону хунармандон ба унвонхои "Рассоми халции Точикистон", "Академики Академияи мусаввирони Точикистон", "аъзои Иттифоци рассомони Точикистон", "узви Академияи мусаввирони Точикистон", "узви Иттифоци дизайнерони Точикистон" ва ба дигар чоизахои давлатию байналмилалй сазовор гаштаанд, ки ин хама далели гуфтахои боло мебошад.
Мувофици нацшаи "Осорхонаи Миллй" ва "Осорхонаи вилояти Сугд" бахшида ба "Соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй" дар толори шуъбаи санъати тасвирии "Осорхонаи миллии Точикистон", соли 2018 намоиши асархои рассомони даврони муосир ташкил ва гузаронида шудааст.
Асархои рассомони номй Ершов И., Сидров В., Мухаммедов Б., Хушвахтов Х.Д., Ёдгоров К., Чураев F, Хикматов Ш., Исроилов А., Муминов К., Рахимов У., Чдбборов А. Абдурахими А., Муминов Н. ва дигарон дар намоиш чолиби диданй буда тахлил карда шудаанд, ки мо метавонем бевосита дар раванди таълими санъати тасвирй васеъ истифода барем.
Сюжети асархои рассомони номбурда ба масъалахои хаёти ичтимоии инсон, тасвири чехрахои шоирону нависандагон, марди дехцону чупонон, шахрхои цадимаю таърихй, табиату гулдастахо, мехмониву мехмондорй, бунёди богу токзор, ки ин хама рочеъ ба урфу одат ва анъанахои мардуми цадимаву Точикистони чавон мебошад, ба ралами ин рассомони даврони муосири точикон таалуц доранд.[2.]
Инчунин намоиши корхои эчодии рассомон аз бойгонии бадеии осорхонаи вилоятй ва рассомони вилояти Сугд бахшида ба рузи Истицлолияти Точикистон дар намоишгохи Осорхонаи вилоятй аз 5-уми сентябр то 30 -уми октябри соли 2018-ум ба маърази тамошобинон гузошта шуд.
Намоиши хисоботии рассомон Абдурахмонов Восид, Чаборов Абдурахим, Давлятов Холиц, Хикматов Шариф толори Осорхонаи вилоятй ва Исроилов Абдурахмон (Осорхонаи
академик Бобочон Гафуров), Абдурахмонов Абдуазиз, Турсунова Мунира, намоиши асархои манзаранигории устодон ва донишчуёни факултети Санъати тасвирй ва техналогия, намоиши асархои эчодии рассомони вилояти Сугд тахти унвони "Нигохи нав", намоиши асархои эчодии Бобочонов Акбаралй бахшида ба 70 солагии фаъолияти мехнатй ва эчодй, намоиши хисоботии Сангинов Рустамчон ва Ахмедов Иномчон "Арт галерея", намоиши асархои эчодии рассомони вилояти Сугд, бахшида ба 29 солагии Истицлолияти Чумхурии Точикистон ва "Солхои рушди дехот, сайёхй ва хунархои мардумй барои солхои 2019 2021, намоиши асархои илмй-эчодии Рахимов Умар Абдурасулович бо шогирдон Мирзобоев З.З., Азизов Ш.Ю., Масолиев А.С., Ахадов Ф.Х. тахти унвони "Эъчоз", ки чунин намоишхоро рассомон ва хунармандон дар сатхи баланд ташкил ва гузаронида истодаанд, хамзамон намояндагони хукумати вилояти Сугд ва шахри Хучанд, ахли зиёиён, устодону донишчуёни муассисахои олй, коллеч ва хонандагони мактабхои рассомии бачагона ва хаводорони санъат пайваста иштирок менамоянд.[5.]
Кафедраи саъати тасвирй ва хунархои мардумй дар халли муаммои дурнамои илмй, пажухишхои илмй оид ба омодагии касбй, инкишофи цобилияти эчодии мухассилон, баланд бардоштани савияи дониш, тадбиц намудани анъанахои хунархои мардумй дар дарсхои санъати тасвирй ва хунархои мардумй, фарогир мебошад.
Мухассилони факултет аз барномахои таълимии фанхои рассомию мусаввирй, таърихи санъати умумичахонй, мучассамасозию колбадшиносй, кандакорию гачкорй, кашидадузию зардузй ва зебоисозй сабац мегиранд. Дар сайцал додани донишхои назариявй ва амалии донишчуён тачрибаомузии манзаранигорй, корхои мустацилонаи эчодии устодон ва донишчуён мавци хосаро ишгол менамояд.
Тачрибаомузихо дар ландшафтхои хушманзараи шахри Хучанд ва нохияхои гирду атрофи он дар Шахристон, Ашт, Деваштичу Исфара гузаронида мешавад.
Мувофици барномаи таълимй тачрибаомузии манзаранигорй дар курсхои дуюм ва сеюм пешбинй шудааст, ки устодони варзидаи кафедраи санъати тасвирй ва хунархои халцй онро рохбари менамоянд. Тачрибаомузии манзаранигорй нисбатан ба дигар жанрхои санъати тасвирй мушкил мебошад, ки дар он андозагирии фазо, масштаб равшанй, рангхои зуд ивазшаванда донистани цонунхои дурнамо пеш меояд. Донишчу- тачрибаомуз дар халли масъалахои интихоби объекти тасвиршаванда, манзараи дилчасп, ифода намудани чузъ ва кул ва тобишхои ранги он, ки вазифаи мураккаб аст бояд хал намояд. Дар жанри манзаранигорй рассоми навомуз дар ифодаи хацицати хол, ифодагарии равшанию тирагй ва сохтори ранги он бояд диццати худро равона намояд. [3.] Дар ифодаи фазо, дурнамои мухит, равшании ивазшаванда, ифодаи замон ба монанди гуруби офтоб, пагохй, нисфирузй, бегохй, фазои боронй, офтобй дар жанри манзаранигорй мавцеи хосро мегирад, ки бинанда инро хеле хуб тасаввур менамояд, ва дар цалби у хурсандй, харос, гаму андух, ва гайраро ба вачд меорад, ки яъне фалсафаи асарро бояд дарк намуда бошад.
Асархои манзаравй низ тамошобинро ба хисси зебоипарастй, мухаббат ба Ватан -ватанпарастй ба ободонии мухит - экологиро бедор менамояд. Бинобар он дар жанри манзаранигорй ифодаи табиат бо зебогиаш, цисматхои руз бо рангу бори он эътибори чиддй додан вазифаи аввалиндарача мебошад. Барои тасдици гуфтахои дар боло зикршуда, барои баланд бардоштани омодагии касби мухассилон ичро намудани манзараи интихобшударо дар давоми руз масалан пагохии барвацт, нисфирузй, бегохирузй хангоми гуруби офтоб, дигаре бошад дар вацти хавои гирифтаи боронй тасвир намоянд. Тасвир намудани як манзараи интихобшуда дар фаслхои гуногуни сол, аввали бахор, бохорон
тиррамох, зимистон аз манфиат холи нест. Чунки як минтаца, гушаи манзараро мо дар коркарди ранг, халли мачмуаи рангхо, фаслхои гуногун, дилфиребии манзарахо, тачрибаомузро ба мактаби махорати манзаранигории касбй оварда мерасонад. [3.]
Тачрибаомузии манзаранигории соли 2019 то 2022 тахти унвони "Назария дар амалия" дар нохияи Шахристон дар дехаи хушманзараи "Истицлол"- гузаронида шуд, ки ба он устодони варзида дотсент, номзади санъатшиносй, узви Иттифоци рассомони Точикистон Исоев А.Б., дотсент, аъзои Иттифоци рассомони СССР, узви Академияи мусаввирони Точикистон Рахимов У.А., мухаццици мацолаи мазкур, муаллимони калони кафедраи санъати тасвирй ва хунархои халцй Мулочонов М.М., Масолиев А.С. ва дигар омузгорон иштирок намудаанд.
Кафедраи санъати тасвирй ва хунархои халцй барои чамбасти тачрибаомузии манзаранигорй корхои бехтарини донишчуёну устодонро дар толори намоишгохи факултет, хамасола дар чамъбаст ба намоиш гузошта, фехрасти этюду асархои донишчуёну устодон нашр карда шуда истодаанд, ки барои мухаццицон хангоми тахлили асархои санъати тасвирй дар дарсхои санъати тасвириву таърихи санъат хело мувофиц мебошад.
Дар китоб дигар асархои илмй-эчодии устод Рахимов У.А. бо шогирдон тахти унвони "Эъчоз" дар жанрхои натюрморт, манзаранигорй, чехранигорй, таърихй, ичтимой ва санъати ороишию амалй, корхои илмй тахцицотй, китобхои дарсиву дастурхои методй, инчунин асархои илмй-эчодии шогирдони у Мирзабоев З.З., Азизов Ш.Ю., Масолиев А.С., Ахадов Ф.Х., ки бахшида ба 35-солагии Истицлолияти давлатии Чумхурии Точикистон, "Солхои 2019-2021, солхои рушди дехот, сайёхй ва хунархои мардумй" ва 90-солагии МДТ "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б. Fафуров" мебошад, пешкаши олимон ва эчодкорони сохаи санъати тасвирй, ороишй-амалй гардидааст.[6.]
Китоби мазкур барои мухассилони ихтисосхои мухталифи факултети санъати тасвирй ва технология барои истифода хамчун маводи ёрирасони таълим, тавсия гардидааст, ки дар ин китоб низ тахлили асархои олимони чавон рассомону хунармандони муосиру чавони номбурда ба таври васеъ ва мукаммал тахлил гардидааст ки барои мо мухаццицону магистрантон барои баланд бардоштани цобилияти эчодии мухассилон дар раванди таълими санъати тасвирй тавассути тахлили асархои санъати тасвириву ороишй-амалй кумакрасонй хохад кард.
Асари таърихии Рахимов Умар "Ба ёди Содирхон Хофиз" (1986), ба яке аз шашмацомхонони шахри Хучанд бахшида шудааст. Содирхон Хофиз мусицидон ва охангсози точик, яке аз саромадони мусиции класикии касбии точик мебошад.
Дар маркази асари номбурда Содирхон Хофиз ва мухлисони синну солашон гуногун хамчун дилбохтагони суруди у гирд омада акс ёфтаанд. Манзараи мусаввара аз бинохои цадимаи таърихй, дарахтони гуё аз мавчи сурудхои Хофиз алвоч хурда тасвир ёфтаанд. Фазои асарро садои сурудро мургони пурилхом парвозкунон ба мухлисони Хофиз бурда истодаанд. Рассом Содирхон Хофизро хангоми сурудхонй дар байни мухлисони худ тасвир намудааст. Мухлиси хурдсол дар даст асбоби мусицй суруди Хофизро замзама намуда истодааст. Мухлисон ва пайравон дар ихотаи навнихолон чун рамзи пайравони зиёд ифода ёфтаанд. Асар дар мачмуъаи чилохи ранги сабз офарида шудааст.[6.]
Рахимов У. асархои худро дар мавзуъхои мухталифи зисту зиндагонй эчод намудааст, ки урфу одатхои точиконаро дарбар гирифтааст, ба монанди "Гусел ба сафи артиш" (1994), "Интизорй" (1995), "Андешахо" (1993), "Барфи аввал" (1997), "Тирамох" (1999), "Неъматхои замин" (1998), "Пагохии хатнатуй" (1988) ва амсоли инхо мебошанд. Ба
фаъолияти Рахимов У. назар андозем цариб дар хамаи жанрхои мусавварй асархо офаридааст, солхои минбаъдаи эчодии у ба минётурнигорй бахшида шудааст, ки асархои "Наво" (2001), "Лайлй ва Мачнун" (2002), "Умари Хайём" (2003) намунахои онхо мебошанд. Аз тахлилхо бармеояд, ки фаъолияти эчодии устод серсоха буда, услуби кори худро дорад. Композитсияи асархои эчодии у сода фахмо буда, мавзуъи интихоб намуда, муаммои асарро равшан возех ба тамошобинони худ пешкаш менамояд.
Эчодиёти у дар дили тамошобинон машъалеро фурузон кардааст, ки дар ин радиф тамошобине бо номи Шарофат Ганиева аз асархои пурмазмуни Умар Рахимов илхом гирифта, чунин байтхоро дар партави асархои у тахти унвони "Омад бахори чонхо, ай шохи тар барацс ой" иншо намудааст.
"Калам гуфто, ки ман шохи чахонам, Каламкашро ба мацсад мерасонам". Ба у гуфтам: Ту гар шохи чахонй, Ба даст гирам ба фармонам равонй... Инчунин асархои эчоднамудаи рассом - хунарманд Масолиев А.С., ки дар намоиши мазкур зиёдтар диццати тамошобинонро ба худ чалб намудааст, ин намояи кандакоришуда бо нишони "Соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй" ва "Сандуци миллии кандакорй" мебошад.
Намояи кандакории нишони "Соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй" дошта бо истифодаи нацшхои ислимй кандакорй гардида, хошия ва заминаи он бо нацши гирехй дар руйи оина оро дода шудааст ва дар маркази он нишони соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй чой дорад. Чунин услуби омезиши оинакорй дар кандакории руйи чуб маъмул мебошад, ки намояи мазкурро диццатчалбкунанда намудааст. Сатху сифат ва услуби кандакорй махорату малакаи баланди касбии Масолиев Абдуллоро барои бинандагон муаррифй намудааст. Асари дигари у "Сандуци миллии кандакорй" мебошад, ки намояи он бо нацши ислимй, гирехй ва дар маркази композитсияи он гули садбарг кандакорй шуда, заминаи он низ бо услуби оинабандй ороиш дода шудааст, ки мо метавонем дар дарсхои санъати тасвириву ороишй-амалй барои баланд бардоштани ватандустиву хисси зебоипарастй ва ифтихори миллй тахлил намуда бошем.[6.]
Дар Осорхонаи миллии Точикистон намоишхои эчодиёти рассомони муосири Точикистон: Далер Михточов, Эрач Олимов ва Бахром Исматов баргузор гардидааст. Боиси цайд аст, ки асархои ин устодони хунар дар бисёре аз чорабинихои чумхуриявй ва байналмилалй борхо ба намоиш гузошта шуда, сазовори бахои баланд гардидааст.[7.]
Кайд гардидааст, ки "Чдшнвораи гулхо" унвон гирифтани ин намоиш тасодуфй нест, зеро рангхои дурахшони он мисли гулхо: сурх, норинчй, сабз, кабуд, зард, обй, бунафш ва гайра буда, диццати хар бинандаро зуд ба худ чалб мекунад. Ин рангхо агарчи махсули эчоди се рассоми шинохта аст, ки хар яке дар ин чода сабку услуби хоси худро доранд, аммо дар мачмуъ онхо бо хам робитаи зич ва чудоинопазирй доранд.
Далер Михточов бархац цайд намудааст: "Аслан, бидуни хост рассом аз хама чизе, ки уро ихота мекунад, илхом мегирад. Дилхох манзараи мухити атрофи мо, хох мусбат бошад ё манфй ба мо - рассомон таъсир мерасонанд. Хар рузи нав хикояи наверо ифода мекунад, ки мо онро тарици расмхои худ ба мардум мерасонем".[7.]
Дар асархои Далер Михточов даврахои гуногуни таърихи Точикистон, табиати дилфиреби ин сарзамин, тарзи зиндагиву рузгори мардум инъикос ёфтааст. Наццошихои
бехтарини у ба монанди "Умед", "Сухбат", "Падари мохтобй" ва ба ин монанд хело дилпазиранд.
Рассоми дигар Эрач Олимов бошад, фазои илхомбахш ва пур аз шодию фарахи ин намоишгохро, ки "бо сабки точикй" оро ёфтааст, бо забони рангхо баён карда чунин мегуяд: "Дар ин намоиш се равиш ва услуби гуногунро метавон мушохида кард. Масалан, дар асархои ман сабки аврупоиро дидан мумкин аст, аммо мавзуъ аслан манзарахои Точикистон мебошад. Яъне ин хамгироии фархангхо ва анъанахо мебошад. Ман дар рассомй аслан аз жанри экспрессионизм истифода мебарам, яъне тасвир дар ин намуди жанр ба таври олй офарида мешавад. Вижагии ин услуб дар нав будани он дар санъати рассомии точик аст ва шояд ба ин васила як мактаби нави рассомии точик ба миён ояд. Мухимтарин чиз дар ин самт ба вучуд омадани бисёрфархангй аст. Аз ин ру, асари рассомро на фацат як миллату халц, балки кулли мардуми чахон сарфахм мераванд". [7.]
Дар намоиш асархои Эрач Олимов аз цабили, "Махалла", "Гумбазхои Шарц", "Марворид" ва гайра ба маърази тамошо гузошта шудаанд, ки хамаи онхо бо услуби аврупой эчод шуда, вале дар айни замон дар онхо бартарияти нацшхои миллй равшан инъикос шудаанд.
Рассом Бахром Исматов бошад, дар офаридани расмхои худ бештар равиши хатхои ростро истифода бурдааст, зеро ин услуб танхо хоси эчодиёти уст. Наццошихои "Пирамард", "Кулча", "Оханги рух" намунаи бехтарини мусавварахои ин рассоми чавон мебошанд, зеро у махз бо ин асархо шинохта гардидааст.[7.]
Хамин тавр намоиши асархои эчодии рассомони точик ба таври инфиродй ва гурухй дар чодаи санъати тасвирй ва ороишй-амалй бо маром гузаронида шуда истодааст, ки сахми рассомони муосири номй Мухаммедов Б., Хушвахтов Х.Д., Ёдгоров К., Чураев F, Хикматов Ш., Исроилов А., Муминов К., Рахимов У., Чабборов А. Абдурахими А., Муминов Н ва дигарон бехамто аст. Хамзамон боиси цайд аст, ки "Иштирок дар намоишхое, ки дар як вацт асархои се ё чахор рассом монанди намоиши асархои эчодии Рахимов Умар Абдурасулович бо шогирдон-панч нафар, намоиши асархои се рассом: Далер Михточов, Эрач Олимов, Бахром Исматов тахти унвони "Чашнвораи гулхо", ки дар самтхои гуногун асархо эчод мекунанд, хело чолиби диццат аст. Вацте ки рассом намоиши асархои худро ба маърази тамошо мегузорад, пас танхо махсули эчоди у, ранг, композитсия, ва сатрхои эчоди худи у вучуд дорад. Аммо вацте эчодиёти якчанд рассом ба намоиш гузошта мешавад, ин албатта хуб буда, тачрибаи комиландигар аст.
Намоишхои асархои рассомони номии муосири точикро ки номбар ва иштироки асархои онхоро дар намоишхои гуногун бо услубхои ба худашон хос тахлил намудем дар аснои таълими санъати тасвирй барои баланд бардоштани тафаккури эчодии мухассилон, хисси ватандустиву механпарастй ва рушди мактаби муосири рассомии Точикистонро барои боз хам равшантар намудан нацши муассир дорад.
АДАБИЁТ
1. А.Б. Исоев, Х.А. Чалилова, А.С. Масолиев. МУСАВВИРЙ (китоби дарсй). Хучанд: Нури маърифат, 2021.- 196 с., (бо тасвирхо).
2. С. Хасанов. Фехрасти намоиши асархои эчодии рассомон аз фонди бадеии Осорхонаи вилоятй ва рассомони муосири вилояти Сугд дар толори шуъбаи санъати тасвирии Осорхонаи Миллии Точикистон бахшида ба Соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй. Хучанд:- "Нури маърифат", 2018 - 60 сах.
3. С. Хасанов. Фехрасти намоиши амали рассомии устодон ва донишчуёни факултети санъати тасвирй ва технологияи ДДХ ба номи академик Б. Fафуров. Хучанд:-2019. -36 сах.
4. С. Хасанов, А.С. Масолиев. Намоиши асархои эчодии рассомони вилояти Сугд бахшида ба 29-солагии Истицлолияти Чумхурии Точикистон ва "Соли ришди дехот, сайёхй ва хунархои мардумй, барои солхои 2019-2021". - Хучанд: Нури маърифат, 2021. - 44 сах.
5. С. Хасанов, А.С. Масолиев. Эъчози рассомони вилояти Сугд дар даврони Истицлолият. Намоиши асархои эчодии рассомони вилояти Сугд бахшида ба 30-солагии Истицлолияти Чумхурии Точикистон ва "Соли рушди дехот сайёхй ва хунархои мардумй, барои солхои 2019-2021". Хучанд - 2021. - 84 сах.
6. С. Хасанов, А.С. Масолиев Эъчози асархои - омузгор, мусаввир, ороишгар Рахимов Умар Абдурасулович (маводи ёрирасони таълим). - Хучанд: Нури маърифат, 2022. -90 сах., (бо тасвирхо).
7. "Чашнвораи гулхо". Осорхонаи миллии Точикистон, (санаи истифодабарй 12.02.2023), манбаи электронй.
