CC BY
9УДК 342.76
«ТЭТЕНШЕ ЖАГДАЙ» ТУСШ1ГШЩ МЭСЕЛЕЛЕР1 Зарина Н^рбеккызы Аманжолова
Казацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц бас консультанты; «М.С.Нарикбаев атындагы КАЗГЮУуниверситет1» АК-ныц докторанты, Казацстан Республикасы, Астана цаласы; e-mail: [email protected]
Аннотация. Казацстан Республикасыныц 2030 жылга дей1нг1 цуцыцтыц саясатында квршс тащандай, твтенше жагдай кез1нде туындауы мYмкiн цатерлердщ алдын алу мацсатында зерттеу барысында аныцталган олцылыцтардыц орнын толтыру Yшiн бул багытты цщыцтыцреттеуде негiзгi ек зацныц аясында цолданылатын угымдарга линг-вистикалыц жэне семантикалыц талдаулар ЖYргiзiлдi. Атап айтцанда, бул мацалада Казацстан Республикасыныц «Твтенше жагдай туралы» зацы мен «Азаматтыц цоргау туралы» зацында цамтылган угымдыц-терминологиялыц аппаратын пысыцтауга багыт-талуына байланысты зерттеу жумыстары барысында «твтенше жагдай» угымына ца-тысты туындауы мYмкiн сэйкесЫздттерге талдау ЖYргiздi.
Автор твтенше жагдай режимт жэне элеуметтт сипаттагы твтенше жагдай режимы цуцыцтыц реттеуге багытталган зацнамалардыц орыс жэне цазац тiлдерiндегi мэттдертде сэйкессiздiктердi аныцтады. Зац мэттдертде аутентикалыц фактшнщ сацталмауын кврсете отырып, зацнамалыц децгейде цуцыц цолданушылар Yшiн цогамдыц цатынастарды дурыс айцындамауга жэне зац нормаларын дурыс цолданбауга алып ке-летт жагдаяттарды керсеттi.
Мацала аясында зацдардыц орыс тiлiндегi нусцаларында цолданылатын «чрезвычайное положение» жэне «чрезвычайная ситуация» угымдарыныц цазац тiлiндегi зац мэтт-дерiндегi аударма сэйкесЫздтн дэлелдеу мацсатында олардыц цуцыцтыц табигатындагы айырмашылыцтарды керсеттi. Будан бвлек, автор бул саладагы отандыц тэжiрибенi Е басца мемлекеттерде цалыптасцан тэжiрибемен салыстыру Yшiн Казацстанга таяу ор- Н наласцан бiрнеше шет елдердщ твтенше жагдай режимт реттеуге багытталган нор- ^ мативтж акттерт басшылыцца ала отырып, отандыц цолданыстагы зацнамалардагы С «твтенше жагдай» угымына сай келетт аныцтаманы керсеттi. Мацалада аталмыш И зацдардыц цазац жэне орыс тiлiндегi нусцаларында терминологиялыц бiрiздiлiктi цалып- Т тастыру Yшiн зацнамага взгер^тер усынылды.
Ty^h свздер: твтенше жагдай, элеуметтт сипаттагы твтенше жагдай, табиги сипаттагы твтенше жагдай, техногендт сипаттагы твтенше жагдай, аутентикалыц мэтт, зацнамалыц талдау, угымдыц-терминологиялыц аппарат. Т
ПРОБЛЕМЫ ПОНЯТИЯ «ЧРЕЗВЫЧАЙНОЕ ПОЛОЖЕНИЕ»
сг
В
СП А
Аманжолова Зарина Нурбековна о
Главный консультант Верховного Суда Республики Казахстан; докторант §,
АО «Университет КАЗГЮУ имени М. С. Нарикбаева» ,
г.Астана, Республика Казахстан, e-mail: [email protected]
Аннотация. Как указано в правовой политике Республики Казахстан до 2030 года, в целях исключения расхождений, которые могут возникнуть при режиме чрезвычайного положения, проанализировано понятие «чрезвычайного положения», применяемое в двух основных законах, направленных на правовое регулирование данной сферы. В частности, в данной статье проанализированы возникшие расхождения в отношении понятия «чрезвычайное положение», направленные на проработку понятийно-терминологического аппарата законов «О чрезвычайном положении» и «О гражданской защите».
Автор, указывая на несоблюдение аутентического факта в текстах на русском и казах-
X
е о
"U 2 А JZ
"и
ском языках законодательства, направленного на правовое регулирование чрезвычайного положения и режима чрезвычайной ситуации социального характера, на законодательном уровне указал на обстоятельства, приводящие к неправильному определению общественных отношений и неправильному применению норм закона.
В рамках статьи были продемонстрированы различия в правовой природе понятий «чрезвычайное положение» и «чрезвычайная ситуация», применяемых в русскоязычных версиях законов, с целью доказательства несоответствия их перевода на казахский язык. Автор, руководствуясь законодательными актами стран ближнего зарубежья, регулирующими режим чрезвычайного положения, указал определение, соответствующее понятию «чрезвычайное положение» в отечественном действующем законодательстве. В статье предложены изменения для формирования терминологической последовательности в казахском и русском вариантах данных законов.
Ключевые слова: чрезвычайное положение, чрезвычайная ситуация социального характера, чрезвычайная ситуация природного характера, чрезвычайная ситуация техногенного характера, аутентический текст, законодательный анализ, понятийно-терминологический аппарат.
PROBLEMS OF THE CONCEPT OF «STATE OF EMERGENCY» Amanzholova Zarina Nurbekovna
Chief Consultant of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan;
doctoral student of JSC «M. S. Narikbayev KAZGUU University»,
Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Abstract. As indicated in the legal policy of the Republic of Kazakhstan until 2030, in order to exclude discrepancies that may arise during the state of emergency, the concept of "state of emergency" applied in two main laws aimed at the legal regulation of this area is analyzed. In Я particular, this article analyzes the differences that have arisen regarding the concept of "state of
4 emergency", aimed at working out the conceptual and terminological apparatus of the laws "On £ the state of emergency" and "On Civil Protection".
The author, pointing to the non-compliance with the authentic fact in the texts in Russian
^ and Kazakh languages of legislation aimed at the legal regulation of the state of emergency and
s the regime of the emergency situation of a social nature, at the legislative level pointed to the
^ circumstances leading to the incorrect definition of public relations and the incorrect application
E of the law.
Within the framework of the article, differences in the legal nature of the concepts of "state
^ of emergency" and "emergency situation" used in Russian-language versions of laws were
° demonstrated in order to prove the inconsistency of their translation into Kazakh. The author,
5 guided by the legislative acts of neighboring countries regulating the state of emergency, indicated с a definition corresponding to the concept of "state of emergency" in the domestic legislation in ^ force. The article proposes changes for the formation of terminological sequence in the Kazakh g and Russian versions of these laws.
£ Keywords: state of emergency, social emergency, natural emergency, technogenic emergency,
^ authentic text, legislative analysis, conceptual and terminological apparatus.
DOI: 10.52026/2788-5291_2023_72_1_243
мемлекеттердщ дерлш кYнделiктi когамдык eмiрлерше ез эсерш типздь
Элемдi дYP crnK^ipreH COVID-19 пан-демиясына байланысты мемлекеттердщ кепшшп тетенше жагдай режимш жари-ялап, адам кукыктары мен завды бостан-дыкктарына бурын-совды болмаган езге де
ь Kipicne
s БYгiнгi KYrn 6ykw адамзаткка кауш тен-
^ дiруге каукарлы окигалардыц непзшде олар-
^ дыц непзп кукъщтары мен бостандыкктарын
I жан-жакты шектеулерге жол бершп жатыр.
Ь Соцгы жылдарда орын алган окигалар, те-
m тенше жагдайлар элем бойынша барлык
эсер етушi шараларга жугшдь Баршага бел-гiлi болып отыргандай, 2019 жылдыц жел-токсанында ^ытайдыц Ухань каласында вирустыц eршуi алгаш рет тiркелдi. Осыган байланысты 2020 жылдыц 30 кацтарында Дуниежузшк денсаулык сактау уйымы ш-детп когамдьщ денсаулык сактау саласын-дагы тетенше жагдай деп жариялады.
Бул орайда ^азакстан Республикасыныц тетенше жагдай режимш кукыктык реттеуге багытталган зацнамаларда угымдьщ-терми-нологиялык тургыдан кайшылыктар зерт-теу барысында аныкталды. Сондыктан да отандык зацнаманы жетiлдiру максатында макала такырыбыныц eзектiлiгi жогары болып табылады, eйткенi бул когамдьщ каты-настарды дурыс аньщтауга кедергi келтсрш, тиiстi зацнамалык нормаларды колданбауга алып келедi.
Макаланыц максаты тетенше жагдай режимш кукыктык реттейтш зацнамалык ак-тiлердi казак тiлiндегi нускаларын кешендi турде зерттей отырып, осы саладагы зацна-маларды жетiлдiру болып табылады. Зерттеу барысында отандык жэне таяу шет елдерiнiц тетенше жагдай режимш реттеуге арналган зацнамалары басшылыкка алынды.
Эд1стер мен материалдар
Зерттеу жумысыныц аясында жалпы гылыми жэне арнайы эдютер колданыл-ды, олардыц iшiнде: индукция, дедукция, анализ жэне синтез, жуйелш, салыстырма-лы-кукыктык. Формальды заци эдю тетенше жагдай белгiлерiн зерттеуде де, кукыктык нормаларды талдауда да, олардагы кемшшк-тер мен кайшылыктарды аныктауда, жаца нормаларды курастыруда колданылады. Са-лыстырмалы-кукыктык эдiс макала такыры-бы бойынша эртYрлi мемлекеттердiц зацна-масын зерттеуде кажет болды.
Непзп бел1м
Нэтижелер мен талкылау
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы-ныц COVID-19 коронавирусын пандемия деп жариялауына байланысты азаматтардыц eмiрi мен денсаулыгын коргау Yшiн 2020 жылдыц 16 наурызынан бастап ^азакстан. тарихында алгаш рет Президент Жар-
лыгымен Республиканыц барлык аумагында тетенше жагдай режимi енгiзiлдi1.
^азакстан Республикасы ез тэуелаздь гiн алгалы соцгы онжылдыкта тетенше жагдай режимi тэуелсiздiктiц алдыцгы жыл-дарымен салыстырганда элдекайда кеп ен-гiзiлдi. Тетенше жагдай режимiн кукыктык реттеуге багытталган отандык зацнамалык базаны саралай келе, «Тетенше жагдай ту-ралы» ^азакстан Республикасыныц 2003 жылгы 8 акпандагы № 387 Зацы2 мен «Аза-маттык коргау туралы» ^азакстан Республикасыныц 2014 жылгы 11 сэуiрдегi № l88-V Зацыныц3 нормаларында терминологиялык тургыдан сэйкессiздiктер аныкталды.
Бiрiншiден, аталмыш екi зацда да «тетенше жагдай» угымы камтылып, келесiдей аныктама берiлген:
«Азаматтык коргау туралы» зацына сэй-кес «тетенше жагдай - адам шыгынына, адамдардыц денсаулыгына немесе кор-шаган ортага зиян келтiруге, елеулi мате-риалдык нуксанга жэне адамдардыц ты-ныс-тсршшп жагдайларыныц бузылуына экеп согуы мYмкiн немесе экеп соккан аварияныц, ерттш, кауiптi eндiрiстiк фак-торлардыц зиянды эсерiнiц, кауiптi табиги кубылыстыц, апаттыц, дYлей немесе езге де зшзаланыц салдарынан калыптаскан бел-гiлi бiр аумактагы жагдай» делiнген.
«Тетенше жагдай туралы» Зацныц 1-ба-бында даулы екi терминге катысты тусшш-теме бершп, «элеуметтiк сипаттагы тетенше жагдай» жэне «тетенше жагдай» терминдерi бектлген:
Элеуметтiк сипаттагы тетенше жагдай -адам шыгындарына, денсаулыкка зиян кел-тiруге, елеулi мYлiктiк шыгындарга немесе тургындардыц тiршiлiк эрекетi жагдайы-ныц бузылуына экеп согуы мYмкiн немесе экеп соккан элеуметтiк катынастар сала-сындагы белгiлi бiр аумакта кайшылыктар мен жанжалдардыц туындауымен байланысты тетенше жагдай деген аныктама берш-ген.
Тетенше жагдай - азаматтардыц ка-уiпсiздiгiн камтамасыз ету жэне ^а-закстан Республикасыныц конституциялык курылысын коргау мYДделерiнде гана кол-данылатын жэне азаматтардыц, шетелдш-
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
А
СП
О
СП
О
X
е о
"О
2 А
С
1 «Цазацстан Республикасында тетенше жагдайды енгiзу туралы» Цазацстан Республикасы Президенттщ 2020 жылгы 15 наурыздагы № 285Жарлыгы \\ https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2000000285 [Дата обращения: 10.09.2022].
2 «Тетенше жагдай туралы» Цазацстан Республикасыныц 2003 жылгы 8 ацпандагы № 387 Зацы kaz/docs/Z030000387_ [Дата обращения: 10.09.2022].
«Азаматтъщ цоргау туралы» Цазацстан Республикасыныц 2014 жылгы 11 сэуiрдегi № 188-VЗацы kz/kaz/docs/Z1400000188 [Дата обращения: 10.09.2022].
"О
https://adilet.zan.kz/ https://adilet.zan.
тердщ жэне азаматтыгы жок адамдардыц кукыктары мен бостандыктарына, сон-дай-ак зацды тулгалардыц кукыктарына же-келеген шектеулер белгiлеуге жол беретш жэне оларга косымша мшдеттер жYктейтiн, мемлекеттiк органдар, уйымдар кызметшщ ерекше кукыктык режимi болып табылатын уакытша шара (1-баптыц 5) тармакшасы).
Бул аныктамалардан, «Азаматтык коргау туралы» Зацда бекiтiлген «тетенше жагдай» угымыныц «Тетенше жагдай туралы» Зацда камтылган «элеуметпк сипаттагы тетенше жагдай» угымына магынасы жагынан жакын келетшдшн байкауга болады.
Сондай-ак, «Тетенше жагдай туралы» Зацда бектлген «тетенше жагдай» угымы магынасы жагынан элдекайда кец тYсiнiк болып табылады. Оныц салдары азаматтар мен зацды тулгалардыц кукыктары мен бо-стандыктарын мемлекет тарапынан шектей-тiн кукыктык режимге уласуы мYмкiн.
Осы орайда, профессор С.К. Идрышева-ныц «Тетенше жагдайды жариялау - жеке тулгалардыц гана емес, сонымен бiрге зацды тулгалардыц кызметше уакытша тый-ым салу, шектеу, бурын кабылданган мш-деттемелердi орындауды жэне субъективтi кукыктарды жYзеге асыруды мэжбYрлi тYPде токтата туру тYрiнде кукыктык салдарга эке-ро летiн мораторийдiц бiр тYрi» деген пiкiрiмен 8 келiсемiз [1].
£ Екiншiден, «Тетенше жагдай туралы» зац-^ ныц орыс жэне казак тшндеп мэтiндерiнде 1 жогарыда керсетiлген угымдардыц аныкта-маларында кайшылыктар бар. Нактырак айтатын болсак, «элеуметтiк сипаттагы тв-| тенше жагдай» угымы орыс тiлiнде «чрез-
0 вычайная ситуация социального характера»
1 деп бершсе, ал «тетенше жагдай» угымы «чрезвычайное положение» ретiнде кер-
§ сетшген. Сондай-ак, «Азаматтык коргау ту-< ралы» зацыныц казак тшндеп нускасында с «табиги сипаттагы твтенше жагдай» жэне <1 «техногендш сипаттагы твтенше жагдай» (З угымдары бар, осы угымдар зацныц орыс ^ тiлiндегi редакциясында «чрезвычайные си-^ туации природного характера» жэне «чрез-о вычайные ситуации техногенного характе-о ра» деп берiлген. Сол сиякты «Азаматтык т коргау туралы» зацныц 1-бабыныц 66)-тар-^ макшасында «твтенше жагдай» угымына ЁЕ аныктама берiлген, ал осы угым орыс тшн-Ь дегi мэтiнiнде «чрезвычайная ситуация» ^ деп керсетiлдi. Ал «Тетенше жагдай тура-^ лы» зацныц 1-бабыныц 5)-тармакшасын-Ь да бектлген «твтенше жагдай» угымы т орыс тшндеп нускасында «чрезвычайное
положение» деп аныкталды. Сэйкесшше, керсетiлген угымдардыц шынайы мэнiмен, орыс тiлiндегi мэпшмен салыстыратын болсак олардыц магынасы, кукыктык мэртебесi, кукыктык салдары жэне т.б. мYлдем эртYрлi. Сондыктан да кукыктык табигаты мен элеуметпк мэнi екi тYрлi угымды орыс тшнен казак тiлiне аудару барысында бiр термин-мен айкындауга болмайды.
Бул тектес аудармадагы сэйкессiздiктердi зац шыгарушыныц тарапынан орын алган агаттык ретiнде карастыруга болады, ейт-кеш тэж1рибеде калыптаскандай ^азакстан-да зацдар немесе баска да норматив!« кукыктык актшер алдымен орыс тiлiнде жазылады, кейiн жеделдетiлген тэртш-пен казак тшне аударылады. Будан белек, кукыктанушы сарапшылардыц басым белiгi заци казак тшн бiлмегендiктен, зац жобасы мэтшдершщ бiр-бiрiне екi тiлде сэйкесть пн тексермейдi [2, 39б.]. Соган байланысты осы «чрезвычайная ситуация» угымыныц аудармасы нактылауды жэне кайшылыкты жоюды талап етедь
Демек, ^Р «Тетенше жагдай туралы» зацында (будан эрi Зац) кезделген «тетенше жагдай» (чрезвычайное положение) угымыныц кец келемде колданылган, ал «Азаматтык коргау туралы» зацда кезделген «тетенше жагдай» (чрезвычайная ситуация) угымы шектелген, сол сиякты «элеуметпк сипаттагы тетенше жагдай» угымыныц аясы тар болып табылады. Эйткеш, ^Р «Тетенше жагдай туралы» зацныц 3-1-бабыныц 1-тар-магына сай элеуметпк сипаттагы тетенше ахуалдыц мэн-жайы тетенше жагдайды ен-гiзуге негiз болып табылады.
Сондай-ак, Зацда «чрезвычайное положение» жэне «чрезвычайная ситуация» ретшде бекiтiлген угымдардыц кукыктык табигатындагы айырмашылыктарга назар аударайык:
Термин
Жогарыда айтылып еткендей, бул екi угымныц мэнiн ашатын аныктамалар бiр емес. Зацныц аясында аталган терминдердiц тYсiндiрiлуiнде езгешелiктер бар.
кукыктык режимнщ енпзшу нег1здер1
Зацныц 3-1 бабыныц 1-тармагына сай элеуметтiк сипаттагы тетенше ахуалдыц (будан эрi ТА) кукыктык режимi ^азакстан Республикасыныц демократиялык инсти-туттарына, тэуелсiздiгi мен аумактык тута-стыгына, саяси турактылыгына, оныц аза-маттарыныц кауiпсiздiгiне катер тенген
жэне оны окшаулау мен жоюды тетенше жагдай енпзшген кезде колданылатын не-гiзгi, косымша шаралар мен уакытша шек-теулер енпзбестен, элеуметтiк сипаттагы тетенше ахуалдыц алдын алу жэне оны жою жeнiндегi мемлекеттiк органдардыц кYшiмен жэне куралдарымен жYзеге асыру мYмкiн болатын жагдайда енгiзiледi.
Зацныц 4-бабыныц 1-тармагына сай тетенше жагдай (будан эрi ТЖ) Казакстан Республикасыныц демократиялык ин-ституттарына, тэуелаздш мен аумактык тутастыгына, саяси турактылыгына, оныц азаматтарыныц кауiпсiздiгiне елеулi жэне тшелей кауiп тенген жэне мемлекеттщ кон-ституциялык органдарыныц калыпты жу-мыс iстеуi бузылган жагдайда енпзшедь
Бул жерде тетенше жагдайдыц, ягни «чрезвычайное положение» кукыктык ре-жимi элдекайда катал екендiгiн байкауга болады.
Енг1з1лу тэрт1б1
Элеуметтiк сипаттагы ТА-дыц кукыктык режимi жекелеген жерлердегi элеуметпк сипаттагы тетенше ахуалдыц алдын алу жэне оны жою женшдеп мемлекетлк орган немесе облыстык (республикалык мацызы бар каланыц, астананыц) жедел штаб бас-шысыныц шешiмiмен енгiзiледi (Зацныц 3-1 бабыныц 2-тармагы). Ал, КР бYкiл ау-магында немесе оныц жекелеген жерлершде ТЖ КР Президентшщ тиiстi Жарлыгымен енгiзiледi (Зацныц 5-бабыныц 1-тармагы).
Сонымен катар, осы орайда, ТЖ-дыц Ка-закстанныц бYкiл территориясында жэне оныц жекелеген жерлершде жариялануга жатады, элеуметтiк сипаттагы ТА-дыц кукыктык режимш енгiзу аясыныц КР жекелеген жерлерiмен шектелгендiгiн байкауга болады.
Уакыт
Зацныц 3-1 бабыныц 6-тармагына сай, элеуметтiк сипаттагы ТА-дыц кукыктык режимшщ колданылу мерзiмi оны енпзуге негiз болган мэн-жайларды жою мерзiмiнен аспауы тиiс. Сондай-ак, ТЖ-дыц енгiзiлуi элеуметтiк сипаттагы тетенше жагдайдыц кукыктык режимшщ кушш жоюга алып ке-ледi.
Зацныц 7-бабыныц 1-тармагына сай ТЖ КР бYкiл территориясында жарияланса,
4 «Цазацстан Республикасы к^цыцтыц саясатыныц 2030 . Республикасы Президенттщ 2021 жылгы 15 цазандагы [Дата обращения: 12.09.2022].
30 тэушктен, ал КР жекелеген жерлерше жарияланса, 60 тэушктен аспауы тшс.
Эсер1
Элеуметпк сипаттагы ТА-ды жою Yшiн колданылатын шектеу шараларымен таны-са келе, бул Зацныц 3-4 бабы, жэне оны ТЖ-ды енпзу барысында колданылатын шаралармен, бул Зацныц 15, 16-баптары, ТЖ-дыц енгiзiлуiмен колданылатын уакытша шектеулердщ катац екендiгiн байкадык, бул кезде конституциялык кукыктар мен бостандыктардыц шектелу аясы кец болып табылады.
Осылайша, орыс тiлiнде жазылган Зацныц даулы екi угымга катысты анык айыр-машылыктары оныц бастапкы бeлiгiнде-ак кeрiнiс табады, алайда кукыктык табигаты екi белек екi угымды бiр терминмен керсету аркылы зацды дурыс тYсiнбеуге алып келiп жатыр. «Тетенше жагдай туралы» зацда кеткен агаттык баска да зацдарга ез эсерш тигiзу Yстiнде, eйткенi «Азаматтык коргау туралы» зацныц преамбуласына назар ау-даратын болсак, «тетенше жагдай» угымы колданылган, ал орыс тшндеп нускасын-да «чрезвычайная ситуация» деп бершген, сэйкесiнше, бул зацды казак тшнде окыган адам зацмен реттелетш когамдык катына-старды дурыс айкындамайды, тYсiнiспе- Е ушiлiкке алып келедь
Тетенше жагдайга катысты зацдардыц К кайшылыктарын жоюдыц мацыздылыгы и Казакстан Республикасы кукыктык саясаты- Т ныц 2030 жылга дейiнгi тужырымдамасын- У да4 атап кeрсетiлген. Онда тетенше жагдай А кезiнде казiргi замангы когамныц даму сер- А тш, жаца катерлердiц туындауы ескерше о отырып, мемлекеттiк баскарудыц колданы- Д стагы тетiктерi одан эрi пысыктауды, оныц Е iшiнде жобалык баскару аркылы пысыктау- Ь ды кажет етедi делiнген. В
Осылайша, тетенше жагдай режимш И кукыктык реттеуге багытталган зацнама- р ларды жетiлдiру максатында кeршiлес ор- В наласкан таяу шет елдердiц осы саладагы О зацнамалык актiлерiн талдап етелш. и
Кeршiлес жаткан Эзбекстан мемлекетiмен ф салыстыратын болсак, онда COVID-19 пан- р демиясына байланысты тетенше жагдай ту- А ралы зацныц болмауы тетенше жагдай ре- и жимiн енгiзуге жол бермед^ тек «Халыктыц к санитарлык-эпидемиологиялык салауат- № тылыгы туралы» 2015 жылгы 26 тамыздагы (
)
ылга дейiнгi тужырыгмдамасын бекту туралы» Цазацстан о ге 674 Жарлызы \\ https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2100000674 3
CL
< Z
CL
О в X
о
m О
m <
< m
ь
-Q
с;
ш £
Ч О X
о <
РЛ
№ ЗРУ-393 Зацга сэйкес шектеу шаралары орын алган болатын. Ал «Тетенше жагдай туралы» Зацга Эзбекстан Республикасыныц Президентi 2021 жылдьщ 15 желтоксанын-да кол койды. Осы зацныц орыс тiлiндегi редакциясында «чрезвычайное положение» угымы керсетiлдi, бул угымга келесiдей аныктама берiлдi:
«тетенше жагдай - Эзбекстан Республикасыныц Конституциясына сэйкес Эзбекстан Республикасыныц 6y^ аумагында немесе жекелеген жерлерiнде уакытша енпзшетш, осы зацда кезделген мемлекетпк баскару органдары, жергiлiктi жерлердегi мемлекет-тiк билiк органдары, азаматтардыц езiн-езi баскару органдары, уйымдык-кукыктык ны-саны мен меншiк нысанына карамастан мем-лекеттiк емес коммерциялык емес уйымдар мен езге де уйымдар, олардыц лауазымды адамдары кызметiн, Эзбекстан Республи-касы азаматтарыныц, шетел азаматтар мен азаматтыгы жок адамдардыц кукыктары мен бостандыктарын, сондай-ак зацды тулгалардыц кукыктарын жекелен шектеуге жол беретш жэне оларга косымша мшдеттер жYк-тейтш ерекше кукыктык режим»5.
Бул аныктаманыц КР «Тетенше жагдай туралы» зацында бекiтiлген «тетенше жагдай» угымымен магыналас екендiгiн байкауга болады.
Кыргызстан Республикасыныц 1998 жылдыц 24 казанындагы №135 «Тетенше жагдай туралы» Конституциялык зацы-ныц орыс тшндеп нускасыныц 1-бабында «чрезвычайное положение» угымына келе-сiдей аныктама бершген:
«тетенше жагдай - Кыргыз Республикасыныц 6y^ аумагында не оныц жекелеген жерлершде енгiзiлетiн, тек кана оныц азаматтарыныц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету жэне конституциялык курылысты коргау мYДдесiнде колданылатын жэне мемлекетпк органдар, жергiлiктi езiн-езi баскару органдары, меншш нысанына карамастан уйымдар кызметшщ ерекше кукыктык режимi болып табылатын, азаматтардыц, шетелдiк азаматтар мен азаматтыгы жок адамдар-дыц кукыктары мен бостандыктарына, сон-дай-ак зацды тулгалардыц кукыктарын жекелеген шектеулер белгшеуге жол беретш жэне оларга косымша мшдеттер жYктеуге
кукылы уакытша шара»6.
Бул аныктаманыц да КР «Тетенше жагдай туралы» Зацында бектлген «тетенше жагдай» угымымен магыналас екендшн ацгаруга болады.
Ресей Федерациясыныц 2001 жылгы «Тетенше жагдай туралы» Федералды Конституциялык Зацыныц 1-бабында «чрезвычайное положение» угымына келесщей аныктама берiлдi:
«тетенше жагдай - Ресей Федерациясы-ныц Конституциясына жэне осы Федералды Конституциялык зацга сэйкес Ресей Федерациясыныц 6y^ аумагында немесе оныц жекелеген жерлершде мемлекетпк орган-дардыц, жергiлiктi езiн-езi баскару органда-рыныц, уйымдык-кукыктык нысандары мен меншiк нысандарына карамастан уйымдар-дыц, олардыц лауазымды тулгаларыныц, когамдык бiрлестiктердiц арнайы кукыктык режим^ осы Федералды Конституциялык зацмен белгшенген Ресей Федерациясы аза-маттарыныц, шетел азаматтарыныц мен аза-маттыгы жок адамдардыц кукыктары мен бостандыктарын, уйымдардыц жэне когамдык бiрлестiктердiц кукыктарын жекелеген шектеуге жол беретш, сондай-ак оларга косымша мшдеттер жYктеу женшдеп шара-лар»7.
Бул аныктаманыц да КР «Тетенше жагдай туралы» Зацында бектлген «тетенше жагдай» угымымен магыналас екендшн керуге болады.
Осылайша, Эзбекстан жэне Кыргызстан Республикалары мен Ресей Федерациясы-ныц тетенше жагдайды кукыктык ретте-уге багытталган нормативпк актiлерiнде камтылган «тетенше жагдай» угымыныц отандык «Тетенше жагдай туралы» зацмен бектлген «тетенше жагдай» угымына лексикалык жэне семантикалык тургы-дан сэйкес келетшдшн аныктадык. Де-мек, елiмiздiц «Азаматтык коргау туралы» зацымен бершген «тетенше жагдай» угымы «Тетенше жагдай туралы» зацындагы «тетенше жагдай» угымына сай келмейдi деген корытындыга келуге болады. Эйткенi, бiрiн-шщен, «Тетенше жагдай туралы» зацдагы «тетенше жагдай» угымыныц магынасы аукымы жагынан кец, екшшщен, орыс тшндеп де аудармалары бiр-бiрiне сэйкес кел-
X
Ь
5 Конституционный закон Республики Узбекстан «О чрезвычайном положении» ращения: 19.09.2022].
6 Конституционный закон Кыргызской Республики от 24 октября 1998 года №136 «О чрезвычайном положении» \ cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/142 [Дата обращения: 19.09.2022].
https://lex.uz/docs/5774847 [Дата об-
http:/
Российская Федерация Федеральный конституционный закон от 30 мая 2001 года №3-ФКЗ «О чрезвычайном положе-\ http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_31866/[Дата обращения: 19.09.2022].
мейтшдшн ескерсек, «чрезвычайное положение» жэне «чрезвычайная ситуация» угымдарын бiр-бiрiне балама ретшде колда-ну мYлдем дурыс емес, себебi зацнама бул ею угымга екi тYрлi аныктама бередi жэне «Тетенше жагдай туралы» зацга сэйкес те-тенше ахуалдыц мэн-жайы тетенше жагдай-ды енгiзуге непз болып табылады, ал бул екшшюшщ магынасы кец келемде екендiгiн керсетедь
Корытынды
^азакстан Республикасыныц «Тетенше жагдай туралы» зацныц орыс тшнде-гi нускасында «чрезвычайное положение» жэне «чрезвычайная ситуация» терминдерi колданыста болгандыктан, зацныц орыс тiлiндегi редакциясын оку барысында тYсiнiспеушiлiктер туындамайды, себебi «ситуация» жэне «положение» сездерi ор-нымен колданылган, алайда казак тiлiндегi кукыктык мэнi белек угымдарды бiр сезбен атауы зацды дурыс тYсiнбеуге алып согары хак. Осылайша, зацдардыц немесе баска да
нормативтш актшердщ казак тiлiнде жа-зылган нускасынан орыс тiлiндегiсiнен ай-ырмашылыгы болмауы кажет деп санаймыз.
Осы орайда усыныс ретiнде «чрезвычайное положение» терминш «тетенше жагдай» деп калдырып, ал «чрезвычайная ситуация» тYсiнiгiн «тетенше ахуал» деп аталган Зацдарга езгерiс енгiзу кажет деп санаймыз. Эйткеш, зац аясында колданыла-тын угымдардыц казак жэне орыс тшдерш-дегi мэтiндерiнде аутентикалык магынасы сакталуы тиiс.
кукыктык табигаты мен кукыктык сал-дары белек угымдарды бiр-бiрiнен айыр-машылыгын керсететiндей етш накты эрi анык тYрде айкындап беретiн болсак, бул когамдык катынастарды орынды аныктауга, тиiстi зацнамалык актшер мен нормалар-ды колдануга жэне оларды дурыс тYсiнуге жэне тYсiндiруге жол ашады. Сондыктан да эр терминдi тYсiндiретiн оныц казак жэне орыс тшдершдеп аудармаларында кателш-тер болмауы тшс.
ЭДЕБИЕТ
1. Идрышева С.К. Договор возмездного оказания туристских услуг и COVID-19. https:// online.zakon.kz/Document/?doc_id=34054439 [Дата обращения: 16.09.2022].
2. Идрышева С.К. Состояние конституционной законности в сфере применения госу- С дарственного языка в законодательных актах Республики Казахстан // Вестник Инсти- Н тута законодательства и правовой информации РК: научно-правовой журнал. №4 (62). ^ 2020. - С. 35-42. Н
REFERENCES
1. Idrysheva S.K. Dogovor vozmezdnogo okazaniia turistskikh uslug i ° COVID-19. Retrieved from https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=34054439 [Data q obrashcheniya: 16.09.2022] g
2. Idrysheva S.K. (2020). Sostoianie konstitutsionnoi zakonnosti v sfere primeneniia q gosudarstvennogo iazyka v zakonodatelnykh aktakh Respubliki Kazakhstan. [State of constitutional g legality in the sphere of state language application in the legislative acts of the Republic of ^ Kazakhstan] Vestnik Instituta zakonodatelstva i pravovoi informatsii RK: nauchno-pravovoi A zhurnal, 4 (62), 35-42. o
o s
A p
