CC BY
0ЭОЖ 159.922
Т¥ЛГАНЫЦ ЭЛЕУМЕТТ1К-ПСИХОЛОГИЯЛЫЩ ДАМУЫ БАРЫСЫНДА
ТЭУЕЛД1Л1КТЩ ЭСЕР1
КАРАБЕКОВА АЗИНА ЖАНЫБЕККЫЗЫ
Педагогика гылымдарыныц магистрi, М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университетi,
Тараз, ^азакстан
БЕЙСЕНБЕК АРУЖАН ЕРЛАЩЫЗЫ
«Тарих-археология» мамандыгыныц студент^ М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш
университет^ Тараз, ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада адамныц бойында кездесетт психологиялыц тэуелдшктщ мацызды белттерт царастырдыц. Психологиялыц тэуелдшк адам бойында ушырасатын айырмашылыгы кеп ерекшелжтердщ 6ipi. Тэуелдшктщ шыгу барысы мен пайда болу ретт ацгару аса цатты циын емес. Бiрац психологиялыц тургыда белгш 6ip тулгага немесе басца да субъектке тэуелдi болган немесе элi де сол цурсауда отырган тэуелдi жандарды тану кейбiр жагдайларда оцайга тYсiп жатады. Бул гылыми деректерге CYйене отырып, галымдардыц ецбектерiмен дэлелденген кершс болып табылады.
Аннотация: В этой статье мы рассмотрели важные части психологической зависимости, с которой сталкивается человек. Психологическая зависимость-одна из многих отличительных черт, с которыми человек сталкивается. Не особо сложно определить ход возникновения и порядок возникновения зависимости. Но в некоторых случаях бывает легко распознать зависимых душ, которые психологически зависимы от определенного человека или другого субъекта или все еще находятся в этих ловушках. Это отражение, подтвержденное трудами ученых, опирающихся на научные данные.
Annotation: In this article we have examined the important parts of psychological dependence that a person faces. Psychological dependence is one of the many distinctive features that a person faces. It is not particularly difficult to determine the course of occurrence and the order of occurrence of dependence. But in some cases it is easy to recognize dependent souls who are psychologically dependent on a certain person or another subject or are still in these traps. This is a reflection confirmed by the works of scientists based on scientific data.
Ктттгк свз: тулга, психологиялыц тэуелдшк, тэуелдi жандар, гылыми дерек.
Ключевое слово: личность, психологическая зависимость, зависимые души, научный
факт.
Keyword: personality, psychological dependence, dependent souls, scientific fact.
Тулганыц жаца психологиялык мYмкiндiктерiн калыптастыруга багыттау, баланыц психикалык дамуы, оны iлгерi дамыту, максатка багдарлай уйымдастыру, тэрбиелеудi баскару жэне езiн-езi тэрбиелеу YPдiсiн уйымдастыруга кец ерют жагдай тугызады.
^аз1рп кезецде тулга - психологиядагы ец езект мэселелердщ бiрi болып саналады. Эйткеш когамымыздыц каркынды элеуметпк дамуы белсендi тулганы калыптастыруга жогары талап кояды. Ал когамныц казiргi жагдайында елдщ саяси, мэдени, элеуметпк экономикалык жактарын жацгырту кезшде, жастардыц болашакта iзгi ниеттi азамат болып дамуына олардыц тулгасыныц дурыс калыптасу YPДiсi Yлкен ыкпал тигiзетiнi сезсiз.
Тулганыц калыптасуы адам сипаттамасы Yшiн мацызды орын алады, ягни оныц мшез-кулык пен ю-эрекетшщ жогары саналы формаларын камтамасыз етiп, оныц акикатка байланысты барлык карым-катынастарыныц бiрлiгiн курайды. Нэтижесiнде адамныц кез-келген реакциялары жэне iшкi аффективтi емiрiнiц курылымы оныц элеуметтiк тэж1рибе барысында жинакталган тулганыц ерекшелiктерiмен аныкталады. Тулганыц калыптасуы биологиялык жэне элеуметтiк факторларга байланысты. Сонымен катар тулганыц дамуында
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
нактылы тарихи орта непзп болып саналады. Окушылардыц тулгасыныц дамуы, механизмдi курастыратын кептеген iшкi жэне сырткы факторларга тэуелдi болып келедi.
Л.С. Выготскийдщ «баланыц психикасы элеуметтiк табигатка ие» деген пiкiрi осыган негiзделедi. Баланыц тулгалык дамуы, оныц дамуындагы элеуметтiк жагдайлармен байланысты [1, 234-бет].
Тулганыц элеуметпк-психологиялык жэне эмоционалды сферасыныц зерттелуi психологиялык-педагогикалык тургыда аса мацызды. Себебi оку тэрбие аркылы тулга бiлiм, юкерлш, дагдыны мецгерш кана коймайды, сонымен катар айналадагы шындыкка, адамдарга деген эмоционалдык катынастарды калыптастыру мYмкiндiгi туады.
В.К.Вилюнас эмоцияларды жеке психикалык YPДiстер ретiнде емес, тулганыц кызметiнiц керша ретшде карастырды. Ол эмоционалды кубылыс бейнелеушi мазмуннан жэне эмоционалды ^йзелютен турады деп санады.
Л.С.Выготский эмоциялардыц теориялык мэселелерiн ез зерттеулерi аркылы карастырган. Оныц кезкарасы бойынша эмоциялар агзаны белсендiлiкке ынталандырып, оныц коршаган ортамен езара катынасын реттейдi.
Э.Клапаред эмоция туралы дамыган бала мен калыпты жагдайдан ауыткыган баланы ересек адамдармен салыстыра отырып, арнайы тэжiрибе аркылы зерттедi. Ол эмоция мен сезiм жеке процестер сипатында болганымен, белгiлi жагдайда бiрiне-бiрi уксас, алайда олардыц езiндiк мэндерi ерекше деген кезкараста болды. Эмоция адамныц жан дYниесiнiц эр алуан ерекшелiктерiмен байланысты болатындыгын да карастырды.
З.Фрейд бiркалыпты дамыган бала мен жYЙке ауруына ушыраган баланыц эмоцияларын ересек адамдардыц тiршiлiгiмен салыстыра отырып зерттеуге мамандардыц Yнемi кецiл аударып отыратындарына назар аударды [2, 195-бет].
^ажеттшктердш тYрлерiне, жагдайга байланысты сезiм кептеген жагымды жэне жагымсыз тYPде етедi: куану, шошыну, абыржу, наздану, мазасыздану, зер^у, психоэмоционалдык зорлану. Сезiмдер мен эмоциялардыц бiрнеше сапалык ерекшелiктерi бар. Олардыц сапасын керсететiн осындай ерекшелiктердiц бiрi - карама-карсы, полярлык сапалыктар деп аталады (сYЙсiнусYЙсiнбеу, кецiлдену-кажу, шаттык-уайым, т.б.). Олар езара екi полюске ажырасып, бiрiне-бiрi карама-карсы магынада болады.
Сезiмдердiц екiншi ерекшелiгi - олардыц белсендi жэне солгын керiнiс беруiне байланысты. Адамга ерекше кYш берiп, эрекетке умтылдыратын, кетерiцкi сезiмдер стеникалык (стен-грек тiлiнде кYштi деген магынаны бiлдiредi) деп аталады, ал адамды ^шшен айырып, барлык iс-эрекеттерiн баяулататын сезiм тYрлерiн астеникалык (астения -элаз) деп атайды.
Шамадан тыс ^шт тiтiргендiргiштер адамда кебiнесе колайсыз эмоциялар тугызады. Сезiмдер мен эмоциялардыц адамныц емiр тэжiрибесiнде алатын орны Yлкен. Эр адам ез алдына койган максатын орындау жолында емiр Yшiн кYPесте кYштi сезiмдерсiз табыска жетуi киынга согады. Эмоциялык жагдайлар адамныц дем алу, кан айналу мYшелерiне езгерiстер ендiретiнiн бет элпетi мен 6y^ дене кимылдарына, сездiц интонациясы мен тембiрiне, дикциясы мен паузасына да езгерiстер енгiзедi. Кецiл ^й - эмоциялардыц кYPделi тYрiнiц бiрi. Адамныц кецiл-кYЙiне оны коршаган орта Yлкен эсерiн тигiзiп турады. Егер оныц кызмет жаксы жYрiп жатса, ужымы татулыкта, отбасындагы жагдайы жаксы болса, кецiлi де кетерiцкi болады. Кещлге адамныц денсаулык жагдайы, жYЙке жYЙесiнiц ерекшелiктерi эсерiн тигiзедi. Адамныц емiр тiршiлiгi Yшiн елеулi мацызы бар окигалар да кецiл-кYЙi аркылы кершю бередi.
К.Изард бойынша эмоциялык ахуалдар жэне олардыц психологиялык сипаттамаларымен сырткы керiнiстерi керсетiледi.
^ызыгушылык (эмоция ретшде) - дагдылармен бiлiктердi, бшмдер мен тYрткiнi дамытуга ыкпал ететш жагымды эмоциялык ахуал. К,ызыгушылыцтыц цалыптасу цурылымына:
• Жагымды эмоционалды катынастардыц тууы; терецдетiлген жагымды эмоционалды катынастардыц тууы; орныкты (туракты) кызыгушылык;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
• Тацдану - кенеттен пайда болган жагдайларга жагымды немесе жагымсыз эмоциялык реакция;
• ^уаныш - кажеттшкт толык канагаттандыру мYмкiндiгiне байланысты жагымды эмоциялык ахуал;
• Ашу - мацызды кажеттшкт канагаттандыру жолында кенеттен пайда болган, эдетте аффект жагдайында ететш жагымсыз эмоциялык ахуал жатады.
• Жек керу - субъектшш емiрлiк устанымдары, кезкарастары, мшез-кулкыныц емiрлiк устанымдарымен, кезкарастарымен жэне мшезкулкымен сэйкес келмеушен туындайтын жагымсыз эмоциялык ахуал.
• ^оркыныш - кауiптiц тенгенiн сезгендеп адамныц немесе жануардыц коргану биологиялык реакциясын бейнелейтiн жагымсыз эмоциялык ахуалы. К. Изард коркыныш пен мазасыздануды ажырату кажеттiлiгiн бiркатар зерттеулерi аркылы керсетедi [3, 304-бет].
^огамныц назарын ерекше аударып отырган кез-келген жеке тулгага жас ерекшелiктерiне байланысты кажеттшктердш канагаттанбауы, элеуметтiк емiр талаптарына сэйкес болмауы, когамдагы кундылык нормалык жYЙенiц бузылуы, индивидке элеуметтiк калып эсершен темен децгейi, ездерiн темен немесе жогары багалауына ыкпал етедi. Эрбiр жеке тулгага езгелермен эрекеттестiкке тYсе бiлуге, езiн тануга, аныктауга, езгелер алдында езiн бекiтуге жагдай куру бYгiнгi тацдагы ата-аналармен балалар карым-катынасыныц барысында жYзеге асырылатын YPдiс болып табылады.
Психологиялык кемек керсету аркылы YPей, гиперсезiмталдык, сенiмсiздiк, стрестiц жойылуына жагдай жасауга болады. Адам ез эмоцияларын баскару дагдыларын мецгеру аркылы езш сырттан кауiп тендiретiн факторлардан толык коргай алады деген ой тYЙiндеуге болады.
Адамныц бойында сан мыцдаган сырткы жэне iшкi тартылыс кYштерi болатынын бэрiмiз бiлемiз. Психологиялык тургыда алып карайтын болсак, бiздiц бойымыздагы кейбiр керiнiстер гылыми дэлелденген факторлардыц жиынтыгын курайды. Адамныц тiптi езiн-езi катты жаксы керiп, шектен тыс езше шац жуытпай адамдар арасында езiн биiк санауы да жат мшез-кулыкка жэне жагымсыз эрекетке экеп соктырады.
Адамга психологиялык тэуелдiлiк жайдан-жай калыптаспайды. Ол белгiлi бiр жагдайлардыц нэтижесiнде туындап, адамныц iшкi эмоцияларымен бiрге емiр CYредi. Адамныц бойындагы CYЙiспеншiлiгi, кумарлыгы когамда емiр CYPУ Yшiн кажет элеуметтiк мацызды жагдайларга жатады. Алайда, кейбiр ситуацияларда бул кершютер аскынумен катар психикалык аурулардыц пайда болуына алып келедi.
Эдетте, психологиялык аскынулар адам жасын тацдамайды. Кейбiр жагдайлардыц ауыртпашылыгы патологиялык кершюке ие болады. Психологиялык тэуелдiлiктiц курбандары кiм деген сурактыц айналасында жауап бере кетешк. Жалпы белгiлi бiр затка немесе адамга психологиялык тургыдан тэуелдi адамныц сырткы кYЙi, коршаган ортамен байланысы психологиясы сау адамга караганда кYPделi факторларды курайды. Мысалы, кiмге тэуелдi болса, сол адамга катысты барлык акпаратты жiпке т1згендей бiлетiн болады. Эзiн емес езгеш ойлауга кешедi. Жас балаларда ата-анасымен сепарация болмаса, сэйкесiнше ата-анасыныц сезiне, iсiне, кемегiне муктаж болып еседь Психологиялык тэуелдiлiктiц объектiсi ата-ана, CYЙiктiсi немесе жакын досы бола алады. Бул адамдар психологиялык тэуелдi адамныц курбандары десек те болады.
Жалпы когамда нелштен тэуелдi адамдар кебешп бара жатыр дейтш урак ьуындауы мYмкiн?! ^siPri элемнiц езi азгыру мен етiрiктен турады. Балалардыц езi бос сандырак пен киялга сенуде. Ал ересек адамдар диванда жатып алып, бос армандауды эдетке айналдырган. Жас кыздардыц арасында да бiр-бiрiне елiктеу, бой жарыстыру немесе кызыгушылык сынды терiс iс-эрекеттердiц салдарынан когам тэуелдiлiкпен ластанып жатыр.
Шамасы бiз казiр уялы телефонга психологиялык тургыда байланган жандар сияктымыз. ¥ялы телефонга эр 5 секунд сайын карай беру - бул да психологиялык тэуелдшктш бiр белгiсi болып саналады. Шартты тYPде адамныц санасы уланады,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
психикалык жагдайдыц соцы тэуелдшкке экеп соктырады. ¥ялы телефонсыз OMÏp CYpe алмайтындай KepÏHÎc туындайды [4, 405-бет].
^a3Ïpri eMip жагдайын ескере отырып, психологиялык тэуeлдiлiктi бipнeшe ауырлык дэpeжeсiнe белуге болады. Мысалы, бipiншi дэреже бeлгiлi 6ip eMip CYPУ жагдайларына, eMip CYPУ децгешне, жайлылыкка Yйpeнгeн турмыстык дэреже болып табылады. Екiншi дэреже адамга деген эмоционалды жауаптар, карсылыстар, куаныш, позитив алуга деген умтылыста кeздeсeтiн объекпге тартылуымен сипатталады.
Адамдар арасында кездесетш зиянды, катал жэне невротикалык кумарлык - бул тэуeлдiлiк объeктiсi тэуeлдi адамныц eмipiнeн eзiнe унаган адам немесе зат жогалады деп ойлаган кезде туындайтын коркыныш, Ypeй, ауырсыну сeзiмi. Ал кeйбip eмip жагдайларында жаксы кepгeн адамына катты бершп, eзiнiц жеке шекарасын, eмipiн, кундылыктарын умытып, eкiншi адамныц epкiнe багыну аркылы eзiнiц жеке тулгалыгын толыктай жогалтады.
Адамныц психологиялык тэуeлдiлiгi ^бше балалык шактан бастау алады. Мысалы, балалар анасына e3 айтканын жасату Yшiн, анасына калай болса да e3rn^ iс-эpeкeттepiн мойындатады. Бipак eœ келе ол баланыц бойында манипуляция касиет! пайда болады. Сэйкeсiншe, бул ананы баласына тэуeлдi eтiп кояды. Мундай типтeгi балалар анасына барлык жылы жумсакты бepудiц орнына, анасынан алатын болады. Бул сау емес психологиялык карым-катынас болып табылады. 03rn-e3i камтамасыз ете алмайтындыгы сонша жеке e3rn^ болмысыныц мэнiн тYсiнбeйдi де, оны колданбайды.
Тeмeндe психологиялык тэуелдшкке экеп соктыратын факторлар жазылган, оларга токталып eтсeк:
- Эзiн-eзi багалаудыц тeмeндiгi;
- ^ате пiкipлep, адамныц ойымен санаспау;
- Шектен тыс бакылау, eзiнe мYмкiндiк бермеу;
- Мактаудыц жоктыгы, салыстыру;
- Балага деген куpмeтсiздiк;
- Мiнсiз болуга умтылу, кeцiлдeн шыгу.
Ата-анасынан немесе ортасынан жылулык кepмeгeн адамга психологиялык тэуелдшк мынадай себептер туындатады:
- СYЙiспeншiлiккe ие болу. Ортасындагы эpiптeстepiнiц, достарыныц кажeт-тiлeктepiн
булжытпай орындауга деген кeзкаpас;
- Максаты бола тура, eзгe адамныц максатын иелену;
- Эзiнiц дарынын, ^шш, талантын дурыс кабылдамау;
- Эзш eзгeмeн жиi салыстыру;
- Бала кезшдеп ата-анасыныц шeшiмi, e3 ойы калыптаспауы.
Балалык шагында eзiн толык кабылдап, жаксы кepiп eзiн багалап Yйpeнбeгeн адамдарга eскeн кeзiндe бойындагы мазасыздык пен коркынышты жецу eтe киынга согады. Мундай типтeгi адамдар коркынышты тек сол сэттеп болып жаткан жагдайга балап, eзiн сол жагдайга толыктай сeндipгiсi кeлeдi. Элаз сондай-ак, дурыс емес карым-катынаста eскeн балалар eздepiн CYЙiспeншiлiктe, мeйipiмдiлiктe устауга, сeзiнугe тырысады. Бipак тиiсiншe eздepiнe назар аударгылары кeлмeйдi [4, 407-бет].
Бiз карастырып отырган психологиялык тэуелдшк ^теген кepiнiстepмeн сипатталатынын айтып eттiк. Психологиялык тэуeлдi адам кeбiнe eзiнe сeнiмсiз, кeцiл-кYЙi кубылмалы, апатия, агрессия, кызганыш, депрессия сиякты бeлгiлepмeн тез ^зге тYсeдi.
Тэуeлдiлiктiц ец ^п таралган нускасы - махаббат. Ол eзiнiц сцeнаpийiмeн коркынышты болып келедь Жалпы сeзiмгe деген тэуeлдiлiк бipтiндeп дами тYсeдi. Бастапкыда буныц бeлгiлepi кepiнe бepмeйдi. Жалпы махаббат пен тэуелдшкп бeлeтiн ец жаксы сызык -бос кeцiстiктiц болуы. Себеб^ эр адам жеке тулга болгандыктан, бip-бipiнe сыйластык, сeнiм жэне адалдык болу керек. Сeбeпсiз адамныц уакытын урлау бipiншiдeн, куpмeтсiздiк, eкiншiдeн эдшетаздш болып саналады.
Тэуелдi адамдар езшщ сершн шексiз коцыраулармен, кептеген СМС хабарламалармен, себепаз эцгiмелермен уакытын урлайды. Тiптi, нашакор адам секiлдi CYЙiктi адамынсыз емiр CYре алмайтындай жагдайга жетедi. СYЙiктi адамыныц ойымен санасуды жен санап, езiнiц жеке тюрш ысырып кояды. Бул махаббаттагы психологиялык тэуелдiлiк болып саналады.
Tirni достар арасында да тэуелдiлiк орын алады екен. Достык карым-катынаста да адамдар бiр-бiрiнiц жеке шекарасын аттауга кукылы емес. Ал бул жагдайда бiр-бiрiнiц уакытын урлау немесе бегде адамдар арасындагы ыцгайсыздыкты бiлдiруiмен сипатталады. Кейбiр жагдайларда досын езгелерден кызгану, оны баскалармен араласуынан корку деген сиякты жагдайлар да болып турады. Мундай достыктыц салдары сагыныш, стресс, кецшаздшке алып келедi.
Психологиялык тэуелдшкп жецiп бул аскынудан кутылу Yшiн, ец алдымен адам езiн психологиялык тургыдан мойындауы керек. Эзiн-езi камтамасыз ету аса катты киын еместшн тYсiну керек. Ересек адам ретшде езше жауапкершiлiк алып, ез эмоциясын баскаруга бейiм болуы тиiс. Бул дYниелердi жаксылап тYсiнгеннен кейiн, адам езшщ жеке шекарасын аныктап, ез мYДделерiн коргап, езiнiц мацыдылыгын тусшу керек. Уакытша эр адам езше психологиялык уакыт берiп, демалыс жариялаганы дурыс болады. Осы тургыда эр адам езшщ жеке тэуелаз тулга екенiне накты сенуi керек. Эзшщ бойындагы таланттарды жэне ашылмай калган дарындылыктарды ашуга тырысуы керек. Мына элемнiц керемет екенiн, тек бакытты сэттердi керуге езiн дайындаганы жен болады. Эзшщ шыгармашылык касиеттерiн, емiрлiк кезкарастарын аныктауга кемектесетiн жандармен кебiрек уакыт еткiзуi тиiс. Психологиялык тэуелдшп жок, сау психологиялык карым-катынасты насихаттайтын элемдiк децгейдегi педагог-психолог боламын деген сенiмiм мол.
1. Намазбаева Ж.И. Жалпы психология. - Алматы, 2012.
2. Кулаков С.А. Диагностика и психотерапия аддиктивного поведения у подростков. - М.: Смысл, 2018.
3. Клейберг Ю.А. Социальная работа и коррекция девиантного поведения подростков. -Кемерово: Кузбассвузиздат, 2016.
4. Клейберг Ю.А., Конорева Л.А. Теоретические и прикладные аспекты социальной психологии девиантного поведения / Ежегодник Российского психологического общества: материалы III Всероссийского съезда психологов. - СПб. СПб ГУ, 2013.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
