Научная статья на тему 'ТЎҚИМАЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ТОЛАЛАР АРАЛАШМАЛАРИНИНГ ТАРКИБИНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ТЎҚИМАЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ТОЛАЛАР АРАЛАШМАЛАРИНИНГ ТАРКИБИНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
41
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тўқимачилик корхоналари / йигирув корхоналари / толалар аралашмаси / маҳсулот таннархи / аралашма таркиби / математик модел / хом ашё / стратегия / штапел узунлик / индекс / чегаравий шартлар / толаларнинг ифлосланиш даражаси / толаларнинг пишиқлик даражаси / толаларнинг узилиш узунлиги / калавадан ип чиқиш фоизи.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Юлдашева Умида Садуллаевна

Ушбу мақолада йигирув корхоналарида толалар аралашмаларининг таркибини оптималлаштириш орқали маҳсулот таннархини пасайтириш йўллари аниқланган. Шунингдек, тола аралашмасининг таркибида 1 турдаги толалар қийматини арзонлаштириш бўйича математик модел тузилиб, маҳсулот таннархини пасайтириш йўллари асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЎҚИМАЧИЛИК КОРХОНАЛАРИДА ТОЛАЛАР АРАЛАШМАЛАРИНИНГ ТАРКИБИНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali __UIF-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18 _

тук;имачилик корхоналарида толалар

аралашмаларининг таркибини оптималлаштириш

масалалари

Юлдашева Умида Садуллаевна

Божхона кумитасининг божхона институти "Ик;тисодий ва ижтимоий фанлар"

кафедраси бошлиги, и.ф.н., доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.7611961

Аннотация. Ушбу маколада йигирув корхоналарида толалар аралашмаларининг таркибини оптималлаштириш оркали махсулот таннархини пасайтириш йуллари аникданган. Шунингдек, тола аралашмасининг таркибида 1 турдаги толалар кийматини арзонлаштириш буйича математик модел тузилиб, махсулот таннархини пасайтириш йуллари асосланган.

Аннотация. В этой статье описываются способы снижения производственных затрат за счет оптимизации содержания смеси волокон на прядильных фабриках. Также в состав волоконной смеси входит математическая модель снижения себестоимости 1 типа волокна, основанная на способах снижения себестоимости продукции.

Annotation. This article describes how to reduce production costs by optimizing the content of the fiber mixture in spinning mills. Also, the composition of the fiber mixture includes a mathematical model for reducing the cost of type 1 fiber, based on methods of reducing the cost of production.

Калит сузлар: тущшачилик корхоналари, йигирув корхоналари, толалар аралашмаси, мах,сулот таннархи, аралашма таркиби, математик модел, хом ашё, стратегия, штапел узунлик, индекс, чегаравий шартлар, толаларнинг ифлосланиш даражаси, толаларнинг пишиклик даражаси, толаларнинг узилиш узунлиги, калавадан ип чикцш фоизи.

Ключевые слова: текстильные предприятия, прядильные предприятия, смесь волокон, себестоимость продукции, состав смеси, математическая модель, сырье, стратегия, штапельная длина, индекс, граничные условия, степень загрязнения волокон, степень зрелости волокон, разрывная длина волокон. , процент выхода пряжи из мотка.

Key words: textile enterprises, spinning enterprises, fiber mixture, product cost, mixture composition, mathematical model, raw material, strategy, staple length, index, boundary conditions, degree of contamination of fibers, degree of maturity of fibers, breaking length of fibers, percentage of yarn exit from skein .

Х,озирда ривожланган давлатларда ишлаб чикарилаётган тукимачилик

~ Q Q ~

ТаЦш уа tadqiqotlar ¡кшу-изЫЫу ] итаН __Ц1Р-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18 _

махсулотлари сифатининг юкорилиги хдмда унинг нархини талаб даражада эканлиги хдммамизга маълум. Бунинг асосий сабабларидан бири, юкори даражадаги техиологияларга, юк;ори малакали ишчиларга хдмда махсулот таннархини арзонлаштириш буйича кенг имкониятларга эгалиги хдсобланади. Шунинг учун х,ам уларнинг ишлаб чикараётган махсулотлари ракобатбардош ва экспортбоп махсулотлардир.

Бу борада Президентимиз, Ш.М.Мирзиёев "Бугунги кунда мамлакатимизда етиштирилаётган пахтадан олинган толанинг 40 фоизи к;айта ишланмокда, колгани табиийки, четга экспорт цилинмокда. Х^соб-китоблар шуни к5фсатмокдаки, хом ашё эмас, ип-калавани экспорт килсак, толага нисбатан 1,4 марта куп махсулотни экспорт киламиз. Агар пахтани тайёр мах,сулот килиб сотадиган булсак, экспорт хджми 6 баробар купаяди" деб таъкидлаб утдилар [2].

Табиий толалардан ишлаб чикарилган махсулотларга дунёда талаб ортиб бораётган бугунги кунда Узбекистон енгил саноати жах,он бозорида факатгина пахта толасини етказиб берувчи сифатида эмас, балки тукимачилик мах,сулотларини экспорт килувчи йирик давлат сифатида танилиши учун х,ам кенг имкониятларга эга. Шундай имкониятлардан бири, сифатни таъминлаган х,олда мах,сулот таннархини пасайтириш х,исобланади.

Тукимачилик корхоналарида махсулот таннархида хом ашёга кетган харажатлар салмоги 65-75 %ни ташкил этади. Шу боисдан ^ам, корхонани ривожлантириш стратегиясини ипшаб чикишда хом ашё сарфини кискдртириш, таннархни пасайтириш хдсобига корхонанинг фойдасини ошириш йулларини тадкик; этиш ало^ида ах,амиятга эга [1].

Хом ашё сарфи тукимачилик саноатининг етакчи тармокларидан хдсобланган йигирув корхоналарида айтщса, жуда юкори булиб, махсулот ишлаб чикаришда толалар аралашмаси таркибини тугри белгилашга боглщ. Йигирув корхоналарида толалар аралашмаларининг таркибини оптималлаштиришда бир томондан тайёрланган толалар аралашмасининг кдймати арзонлашиши талаб этилса, иккинчи томондан, тола аралашмаси сифатларига куйилган талаб режа даражасида булиши лозим. Толалар аралашмасининг таркибини аниклаш жуда катта мех,нат талаб киладиган жараёндир. Чунки, тола аралашмасини, таркибини аниклашда пахта толасининг селекцияси, узилиш узунлиги, штапел узунлиги ва х,.к.лар инобатга олиниши лозим.

Бундан тапщари тола аралашмасида турли толалар, яъни пахтанииг лавсан, вискоза, штапель ва бопща толалар билан аралашмалар тайёрланиши, толалар аралашмасини таркибини белгилашда тайёрланиладиган материалларнинг физик, химик хусусиятларига маъум талаблар куйилиши инобатга олинса, муаммони х,ал килиш янада мукаммаллашади. Юкорида айтилганлардан келиб

Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali UIF-2023: 8.2 I 2181-3035 I № 18

чикиб, толалар аралашмаларининг таркибини оптималлаштириш куп вариантли масалага айланади ва бунда албатта, масаланинг математик моделини тузиш керак. Лойих,алаштирилаётган толалар аралашмаларининг таркибини оптималлашда асосий талаб бу хом ашё харажатлари микдорини камайтиришдир, чунки йигирув корхоналарида тайёр махсулот таннархининг 80-90 %ини хом ашёга кетган харажатлар ташкил этади. Хом ашё харажатлари микдори аралашма огирлиги бирлигини киймати, толалар таркибини калавадан чидиш фоизи буйича киймати, калава таркибидаги хом ашё киймати к5фсаткичларида уз аксини топади.

Иигирув корхоналарида толалар аралашмалари таркибини оптималлаштириш учун чизикли дастурлаш усулидан фойдаланишни максадга мувофик, деб хдсоблаймиз. Биринчи боскичда шартли белгилар киритамиз.

i - толалар аралашмасининг индекси (i = 1, n), Xi - i турдаги толанинг аралашмадаги нисбий киймати, Li - i турдаги толанинг узилиш узунлиги, Pi - i турдаги толанинг мустахкамлик даражаси, Si - i турдаги толанинг ифлосланиш даражаси, W; - i турдаги толадан калава ип чидиш фоизи, Rn - режалаштирилган узилиш узунлиги, Рп- режалаштирилган мустахдамлик даражаси, Sn - режадаги ифлосланиш даражаси, Wn - режа буйича толадан калава ип чикиш фоизи, Ci - i турдаги толанинг 1 кг киймати, Сп- режа буйича белгиланган 1 кг кийматидир.

Муаммонинг математик моделини тузамиз. Мацсад функцияси муаммони дуйилиш шартига боглид булади:

1. Тола аралашмасининг таркибида 1 турдаги толалар кийматини арзонлаштириш буйича. L(X) = Е Ct ■ Xt min

2. Тола аралашмасининг таркибида толалар турини пишикдик даражасини ошириш буйича. L(X) = Y, Pi' шах

3. Тола аралашмасининг таркибида толалар турини узилиш узунлигини ошириш буйича. L(X) = £ Rt ■ Xt -> max

4. Тола аралашмасининг таркибида толалар тури буйича ифлосланиш даражасини камайтириш буйича. L(X) = J] St • Xt min

5. Тола аралашмасининг таркибида толалар тури буйича калава ип чикиш фоизини ошириш буйича. L(X) = X Wt ■ Xt -» max

Бу максадларга эришиш учун куйидаги чегаравий шартларга риоя кдлиш керак:

Мустахдамлик даражаси буйича X Pi' — Р-т узилиш узунлиги буйича YRfXt > Rn, ифлосланиш даражаси буйича £ St ■ < Sn, калава ип чикиш фоизи буйича Ц Wj ■ Xi > Wn, мах,сулотнинг кдймати буйича X Cj ■ Xt < Cn, компонентларнинг комплектлик шарти буйича = компонентларнинг тола аралашмасидаги нисбий киймати буйича Xt <Xi} угарувчиларнинг манфий булмаслик шарти Xt > 0.

Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali UIF-2023: 8.2 I 2181-3035 I № 18

Толалар аралашмаси таркибини оптималлаштиришда чизикли дастурлаш усулидан фойдаланган холда, аник шарт-шароитлар учун толалар аралашмаларининг таркибини оптималлаштиришнинг ик;тисодий математик моделини тузамиз. Фабриката 4 хил навдаги пахта толаси келтирилган булсин

[3]:

1-жадвал

Толанинг техник-ицтисодий курсаткичлари

Пата нави Тола тури индекси 1 тонна пахтанинг улгуржи киймати, млн. сум (Ci) Толадан калава ип чициш фоизи Толанинг штапель узунлиги мм (Li) Толанинг узилиш узунлиги сН, (R0

I 1 27,3 85,7 28,6 4,5

II 2 25,5 84,2 27,2 4,15

III 3 20,5 85,1 26,5 4,06

IV 4 14,3 83,4 27 3,51

Режа буйича 86 гача 27,3 дан кщори 4,2 дан юкори

Манбаа: "Узтукимачиликсаноат" уюшмаси маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.

Бунда шундай тола аралашмасининг таркибини аниклаш лозимки, унинг техник-иктисодий курсаткичлари режалаштирилаётгандан ёмон булмаслиги ва киймати минимал булиши керак. Максад функция толалар масса бирлиги кийматини арзонлаштириш буйича тузилади ва куйидаги куринишга эга булади.

27,ЗХг + 25,5*2 + 20,5Хз + 14,3*4 min

Чегаравий шартлар куйидаги кзфинишга эга:

1. Аралашманинг комплекслиги буйича.

*1+*2+*3+*4 = 1

2. Толанинг штапель узунлиги буйича.

28,+ 27,2Х2 + 26,5*з + 27*4 > 27,3

3. Толанинг узилиш узунлиги буйича.

4,54*! + 4Д5*2 + 4,06*з + 3,51*4 > 4,2

4. Толанинг калавадан чщиш фоизи буйича.

85,7*! + 84,2*2 + 85,1*з + 83,4*4 < 86

5. Узгарувчиларнинг манфий булмаслик шарти.

Юк;орида келтирилган щтисодий математик модел симплекс усули алгоритми билаи сунъий базис киритиш усули ёрдамида ечилганда, 1 т тола

ТаЦш уа tadqiqotlar ¡кшу-изЫЫу ] итаН __Ц1Р-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18 _

аралашмаси минимал киймати 21,9 млн. сум булиб у куйидаги векторларга мое келади.

X = (*1;*2;*3;*4) = (0,4198; 0,5313; 0; 0,0489)

Бундан шундай иктисодий хулоса келиб чикадики, агарда тола аралашмаси таркибида 1-чи навли пахта толасидан 41,98 %, 2-чи навлидан 53,13 %, 4-чи навлидаи 4,89 % иштирок этеа, минимал кийматга эга булиб, 1 т тола аралашмаси учун 21,9 млн. сумга тенг. Бу эса, "Узтекс Ташкент" кушма корхонаси к5фсаткичига нисбатан 2,24 млн. сумга кам, боыщача айтганимизда аралашма кдйматини 10 %га пасайтиришга эришилади (биз тадкицот жараёнида "Узтекс Ташкент" кушма корхонасини статистик маълумотларидан фойдаландик).

Корхонада пахта хом ашёси аралашмасининг минимал кийматини таъминлаш билан бирга, юкори физик механик хусусиятларни саклаши буйича х,ам оптималлаштириш мумкии. Мак;сад функция учун курсаткич сифатида толаларнинг узилиш узунлигини оламиз. Унда иктисодий математик модел куйидаги к}финишга эга булади.

¿(X) = 4,54*! + 4,15*2 + 4,06*з + 3,51*4 тах

Чегаравий шартлар куйидаги куринишга эга:

*1+*2+*з+*4 = 1

85,7*! + 84,2*2 + 85,1*з + 83,4*4 < 86 28,6*! + 27,2*2 + 26,5*з + 27*4 > 27,3 27,3*1 + 25,5*2 + 20,5*з + 14,3*4 = 21,9

Бу куринишдаги масалани ечиб, тола аралашмасининг узилиш узунлигини 4,282 сН гача етказамиз ва тола аралашмасининг киймати минимал х,олда колади. Ишлаб чикариш шароитида бу курсаткичлардан тапщари яна к)шгина кушимча к5фсаткичлар, яъни толанинг пиппщлиги, ифлослиги, тола таркибида айрим компонентларнинг улуши кабилар киритилади ва бу масаланинг куп вариантларда ечилишини талаб этади.

Маълумки, йигирув корхоналарида толалар аралашмасини таркибини оптималлаштириш масаласини х,ал килишда, алохдда навдаги тола турлари тойларда аникланади ва аралашмадаги компонентларнинг улушлари киймати хдеобланади. Шунинг учун толалар аралашмасини таркибини аниклашда иштирок этувчи толанинг улушини тойларда аниклаш максадга мувофик; булади ва бу масала чизикли дастурлаш масаласидан бутун сонли дастурлаш масаласига айланади.

Толалар аралашмасининг таркибини иктисодий математик моделини бутун сонли дастурлаш масаласи куринишида ифодалашда чизикли дастурлаш усулида ечиш учун киритилган шартли белгиларга кушимчалар киритамиз:

ТаЦш уа tadqiqotlar ¡кшу-изЫЫу ] итаН __Ц1Р-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18 _

У{ - аралашмада \ турдаги хом ашёнинг микдори (1=1, п), СН - бир тойда \ турдаги толанинг огирлиги, А{ - аралашмада {турдаги толанинг иштирок этиши мумкин булган максимал киймати, М1 - титиш агрегатларида бир вацтнинг узида титиш мумкин булган толанинг микдори.

Юкорида келтирилган шартли белгилардан фойдаланиб толалар аралашмаси таркибини бутун сонли дастурлаш масаласини куйидаги куринишда ифодалаш мумкин. Максад функцияси:

ь(Х) = & ■ с£ ■ Ц

Бу максадларга эришиш учун куйидаги чегаравий шартларга риоя килиш керак.

1. Бир тойда {турдаги тола массасини мустахкамлик даражаси буйича.

£ Сг^г ■ Уд > Ря

2. Бир тойда 1 турдаги тола массасини узилиш узунлиги даражаси буйича.

£ (Ъ ■ г,) > я9

3. Бир тойда \ турдаги тола массасини ифлосланиш даражаси буйича.

£ <?1 ■ V (¿^ ■ ¥{) <

4. Бир тойда 1 турдаги тола массасини узилиш узунлиги буйича.

£ (21-к- **)/£ (Ъ ■ Уд < ^тах

5. Аралашмада 1 турдаги тола узунлигини максимал катнашиш киймати буйича шарти. < А^

6. Титиш агрегатларида жойлаша оладиган тола микдорини белгиловчи шарт. Е & ■ У£ = М

7. Узгарувчиларнинг манфий булмаслик ва натижаларнинг бутун сон булишлик шарти. > 0

Юкорида келтирилган ифодаларга математик узгартиришлар киритамиз ва куйидагича ёзамиз.

ТаЦш уа tadqiqotlar ¡кшу-изЫЫу ] итаН Ц1Р-2023: 8.2 I 2181-3035 I № 18

(¿1-у1- (¿1 - ьШп) > о ^ <г1 ■ ■ уь < ьтах ^ <г1 ■

5. У^А^.^С^-У^МТ.У^О ва бутун сон.

Келтирилган тола аралашмасининг таркибини оптималлаштириш бутун сонли дастурлаш масалаларидан х,исобланиб, Гаморининг 1-алгоритми ёрдамнда, корхонада ишлаб чщарилаётган калава нпларинннг физик ва механик хосса-хусусиятларига боглик х,олда ечиш мумкин.

Юкорида олиб борилган тахлиллар натижасида куйидагича хулоса килишимиз мумкин:

- бугунги кунда ярим тайёр тукимачилик мах,сулотларини сотиш зфнига, тайёр тукимачилик мах,сулотларини экспорт киладиган булсак, 6 баробаргача экспорт х,ажмиии ошириш мумкин;

- тукимачилик корхоналарида ипшаётган ходимларни малакасини ошириш х,амда замонавий технологияларни жалб этиш, корхона ва махсулот рентабеллигини кутарилишида асосий омиллардан хисобланади;

- тола аралашмасининг таркибида 1 турдаги толалар кийматини арзонлаштириш буйича математик модел тузиб, чизикли дастурлаш усулидан фойдаланиб, мах,сулот таннархини 10 %гача арзонлаштириш мумкин;

- корхонада пахта хом ашёси аралашмасининг минимал кийматини таъминлаш билан бирга, юкори физик механик хусусиятларни сакдаши буйича хдм оптималлаштириш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Иулдошев Н., Юсупов С., Захидов Г. Менежмент асослари ва бизнес режа. Дарслик. -Т.: "Фан ва технология", 2016, -244 б.

2. Ш.М.Мирзиёев. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. -Т.: Узбекистан, 2017 й., 22-бет.

3. "Узтукимачиликсаноат" уюшмасининг расмий маълумотлари.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.